اسي ژبه

 

اسي ژبه
Ирон ӕвзаг (ایرُن اَوژاگ)
په مورنۍ ژبه	روسیه (شمالي اوسیتیا-الانیا), سوېلي اوسيتيا (په جزوي توګه پېژندنه), ګرجستان، ترکیه
قومیت	اسيان
شمېر ويناوال	e18
ژبې کورنۍ	Indo-European اندو-ايراني ژبې ايراني ژبې ختيځې ايراني ژبې شمالي اسي ژبه
لومړی ډول	د لرغوني سکايي ژبه آلان اسي ژبه
ژبې	ديګورون ژبه ايروني ژبه ياسي ژبه
ليکدود	سیریلیک ليکدود ګورجي ليکدود (c. 1820–1954) لاتین ليکدود (۱۹۲۳–۱۹۳۷)
رسمي حالت
رسمي ژبه په	کينډۍ:بېرغ نښهروسيه کينډۍ:بېرغ نښهشمالي اوسيتيا-الانيا کينډۍ:بېرغ نښهد جنوبي اوسیتیا موقتي اداري کينډۍ:South Ossetia
د ژبې کوډونه
آيسو ۶۳۹-۱	os
آيسو ۶۳۹-۲	oss
آيسو ۶۳۹-۳	oss
ګلیټولوژیست	osse1243
ژبپوهنه	58-ABB-a
{{{mapalt}}} Ossetian text from a book published in 1935. Part of an alphabetic list of proverbs. Latin script.

د قفقاز په سیمه کې د ژبو د وېش نقشه.

اسي (په اسي ژبه کې:Ирон آيرون ، یا ایرَتّی اَوژاگ Лига иратти ожаг ) os: Ирон Лига ) د ختيځې څانګې يوه له ايراني ژبو څخه ده چې نن ورځ په قفقاز کې ويل کېږي. په اروپا کې د روسیې او جورجیا ترمنځ سیمه نن ورځ، اسي او تاتي یوازېنۍ پاتې ایراني ژبې دي چې په اصلي توګه د اورپا د لوېديځ په یوه برخه کې عام دي.

د دې ژبې ویونکو یو څه برخه د شمالي اوسیتیا-الانیا په جمهوریت کې او یو څه د ګرجستان په جمهوریت کې ژوند کوي چې د جنوبي اوسیتیا خپلواکه سیمه بلل کیږي. یوه ژبه چې ادبي اړخ لري "لوحه" ده. د آسي ژبه د لرغونې اسیتیایي ژبې تسلسل ګڼل کیږي. د دغې ژبې د ويونکو شمېر شاوخوا ۷۰۰ زره تنه دی، چې په عمده توګه په الان کې ژوند کوي. همدارنګه، په ترکیه کې يو شمېر اسي ژبې ويونکي ژوند کوي. د آسي ژبه د جورجیا او روسي ژبو څخه پورونه لري.

اسي د هند-اروپايي کورنۍ ژبه ده او شمال ختيځ ایراني ژبو د سیتیان څانګې پورې اړه لري. دا ژبه د ايران له ختيځو سيمو څخه قفقاز ته تللې او د سغديايي ژبې سره تړاو لري، چې نښې يې په منځنۍ اسيا او ترکستان، چين او ياګنايي ژبه کې موندل شوې دي، چې نن سبا د سمرقند په ختيځو سيمو کې عامه ده. او خوارزمي ژبې پورې اړوند ګڼل کيږي.

ژبی

د اسي د ژبو د کتاب یوه پاڼه، په 1935 کې خپره شوې.

د اسي ژبې دوه اصلي ژبې د اوسیتیا په ختیځ کې د اوسپنې او په لویدیځ کې دیګوري (ډیګوري) دي. د اکس ډیری خلک د اوسپنې په ژبه خبرې کوي، چې یو ادبي ژبه هم ګڼل کیږي. د دغو دوو ډلو تر څنګ په هنګري کې يوه بله اسيايي ژبه هم وه، چې د جاسک په نامه يادېده. که څه هم د یاسي ژبه ورکه شوې ده، یاسي خلک اوس هم په هنګري کې ژوند کوي. په ټوليزه توګه د اسي ژبو د ویونکو شمیر د دیګوري ژبو په پرتله ډېر دی، او له همدې امله دا د اسي ژبو معیاري ژبه هم ګڼل کیږي. په دې وروستیو کې یې اثار او لیکنې هم په ډیګري ژبو ژباړل شوي دي. د دیګوري ویونکي اکثره په لویدیځ اوسیتیا کې ژوند کوي، او ایروني د ژبې ډیره ختیځه ژبه ده.

د ژبپوهنې د بدلونونو له مخې، د ډیګوري ژبي د خپل سیال په پرتله یو څه زاړه او زاړه ښکاري. د ديګوري په شل عددي سيسټم کي هم د اوسپني د لسمي سيسټم په پرتله توپيرونه شته او د فعلونو په جمله او نحو کي هم توپيرونه شته، البته دواړه د يوې ژبي ګړدودونه ګڼل کيږي او پخپله هم په دې باور دي.

تاریخ

د آچے پلرونه په منځنۍ دوره کې "الان" او "الان" او په پخوانیو وختونو کې "سرمت" بلل کیدل. دا ژبه اوس د شمالي اوسیتیا (په روسیه کې) او جنوبي اوسیتیا (په ګرجستان کې) ژبه ده. پر دې سربېره په ځينو نورو ځايونو لکه کبارد، بالکار او سټاوروپول کې هم ځينې خلک په اسي ژبه خبرې کوي. د اسيايي ويونکو ځمکه د قفقاز د غرونو په دواړو غاړو کې موقعيت لري. اسي ژبه په اصل کې ايراني ژبه ده، خو د قفقاز د خلکو د ژبې د نفوذ له امله په کې بدلونونه راغلي او له همدې امله د ايراني او غير ايراني عناصرو په ګډون دوه مخي ژبه ګڼل کېږي. البيروني د امکاناتو د حدودو په سريزه کې ليکي چې د الان او عاص د خلکو ژبه د خوارزمي او بيجنکي له جملې څخه ده.

په لرغونې دوره کې د آشوري ژبې هیڅ نښه نشته. په کلاسیک او منځنیو دورو کې، دا د لویدیځ سیتینیا ژبې څخه جلا شوی و. له پښتو او یغني سره د دې ژبې نږدېوالی دا خبره ثابتوي. په کلاسیکه دوره کې د دې ژبې لومړنی ژوندی پاتې شوی کار په قفقاز کې د قبر ډبرې لیکنه ده چې په یوناني ژبه لیکل شوې. دا ژبه یوازینۍ عصري ایراني ژبه ده چې د فارسي ژبې تر اغیزې لاندې نه ده راغلې. اسي ويونکي د سيټيانو د لرغونې ژبې عصري استازي دي. دا ژبه چې د ختیځ ایراني ژبو څخه ګڼل کیږي د پامیر ژبې او پښتو ژبې ته ډیره نږدې ده. اسي ژبه د آذري ، تاتي ، تالشي او کرد ژبو ترڅنګ په قفقاز کې عام ایراني ژبې دي. اسي هم د ماسګیټس او سرماتیانو ژوندي پاتې شوي وګڼل شول، چې ټول یې سیتیان قومونه وو. په وروستیو وختونو کې د منځني اسیا له ژبو څخه اثار په لاتیني یا یوناني رسم الخط کې تر لاسه شوي چې ټول یې د یوناني ژبې تر اغیزې لاندې دي. همدارنګه د منځني اسيا د اثارو څېړنه ښيي چې د دې ژبې ښوونيزه ژبه د صوتي بدلون په حال کې ده او د دې ژبې غږونه د قفقاز د ژبو تر اغېز لاندې تر ډېره حده بدل شوي دي. همدارنګه په هنګري کې اسيايي مهاجرينو هم په دې ژبه کې اثار پيدا کړل او د ځان لپاره يې يوه ځانګړې ژبه درلوده.

ملکیت

په عين حال کې آسيايي ژبه د فارسي ژبې له نفوذ څخه ډېره لرې پاتې شوې ده، خو د ايران د لرغونو ژبو ډېرې ځانګړتياوې يې ساتلې دي (لکه په ډېرو مواردو کې د اسمونو کارول او د ګڼو کارول د فعلونو لپاره مختګونه، او نور).

ادب او لیکنه

د روز زیناد ورځپاڼی لومړی مخ په ۱۹۲۳ کال کی په شوروی اتحاد کی خپور شو

دا چې دا ژبه د ایراني ژبو په کورنۍ پورې اړه لري، له پارسي سره ورته والی لري. د پخواني شوروي ژبپوه ابیوف ویلي دي چې د تاریخ په اوږدو کې د اسي او قفقاز ژبو تر منځ د ورته والي سره سره، اسي ژبې د ایراني ژبې په توګه خپله ځانګړتیا ساتلې ده. او دا د کلمو د ریښو په موندلو او ګرامري جوړښت کې لیدل کیدی شي.

په دې ژبه کې کرښه اوږد تاریخ نه لري. د یادولو وړ ده چې په منځني پیړیو کې د یوناني الفبا سره د اسیایي قبر ډبره وموندل شوه. په قفقاز کې د روسانو له فتحې وروسته، روسي الفبا هلته خپره شوه. په سیریلیک الفبا کې لومړنی اسوری کتاب په 1798 کې په مسکو کې د روحاني پلار ګای د توضیح په نوم خپور شو. د نولسمې پیړۍ په پیل کې ایوان یالغوزیه د کلیسا زاړه متنونه له ګرجستان څخه اسي ته وژباړل او په یو څو بدلونونو سره یې په ګرجستاني رسم الخط کې خپاره کړل. د اوسپنې گزیټ په نوم لومړنۍ اسیایي خپرونه په ۱۹۰۶ کال کې د ولادي کافکاز له خوا خپره شوه. په ورته وخت کې، عصري آسیایي ادب په روسیه کې تاسیس شو. د اسي ادبياتو بنسټ ایښودونکی کستا خاتاګوروف دی. د شوروي اتحاد له ړنګېدو مخکې د اسيا دوه ورځنۍ خپرونې خپرې شوې وې: ١- په شمال کې راست زيناد (رستي) او ٢- خرزرين (يعنې: د سرو زرو لمر يا د سرو زرو لمر يا باران)، چې په عمومي ډول د اوسېتيايي کيسو سره علاقه ښيي او شعرونه

په آشوري ژبه کې ترټولو زوړ لیکل شوی اثار د زیلینچوک ډبرې لیکنه ده چې د 941 میلادي کال پورې اړه لري. دا لیکنه چې په یوناني رسم الخط کې د 21 کرښو د مقبرې ډبره ده، په 1888 میلادي کال کې د زیلینچوک سیند په ښي څنډه کې، چې د الانانو په لرغونې خاوره کې موندل شوې وه، وموندل شوه، مګر په یوناني رسم الخط کې د دې ژبې د لیکلو دود له امله و. له دې څخه د تاتارانو د یرغل په ګډون د مختلفو تاریخي عواملو له امله مداخله شوې ده. یو وخت اسي ژبه هم په فارسي (عربي) رسم الخط لیکل کېده.

کيدود

اسي سکریپټ په 1798 کې د کلیسا سلاویک سکریپټ پراساس د عیسوي مشنریانو لخوا رامینځته شوی. په 1844 کې، اندری سیوګرین (1794-1855 AD) د غیر مذهبي سیریلیک رسم الخط پر بنسټ یو الفبا تاسیس کړه، او بیا میلر د آسیا ژبې لپاره د لاتیني الفبا پر بنسټ یو سکریپټ ډیزاین کړ. له 1923 څخه تر 1938 پورې، د لاتیني رسم الخط پر بنسټ د شمالي او سویلي آسیا ژبو لپاره یو الفبا کارول کیده.

په 1938 کې، د آسیا ژبې لپاره د روسیې د الفبا پر بنسټ یو نوی فونټ رامینځته شو، چې اوس هم عام او کارول کیږي. که څه هم په اتلسمه او نولسمه پېړۍ کې داسې کسان موجود وو چې په اسي ژبه کې يې شعرونه ليکلي، خو کوستا خاتاګوروف (١٨٥٩-١٩٠٦ع) ملي شاعر او د اسي ادبياتو بنسټګر ګڼل کېږي، د ده شعرونو د اسي ژبې په وده او تکامل کې مهمه ونډه لرلې ده. د دې ژبې. د "نارت" د اتلانو په اړه کیسې د دې ژبې له ملي ادبیاتو څخه دي، چې اوس په لیکلې بڼه ثبت او موجودې دي او په آسیايي ادبیاتو کې ځانګړی اهمیت لري.

ژبی

اسي ژبه دوه ژبي لري: په ختيځ کي د اوسپني ژبي او په لويديځ کي ديګور ژبي. د ایران ژبه په پراخه کچه خپره شوې او د اسي د 75٪ خلکو لخوا ویل کیږي، او دا د اسي ادبي ژبې بنسټ دی. ایران هم د تولي په نوم یوه فرعي ژبه لري. د دیګور ژبه چې په لوېدیځه برخه کې او د اروخ او ارسدن سیندونو په اوږدو کې موجوده ده، یوه ورکه شوې ژبه ده، خو د دې ژبې د پخوانیو پړاوونو زیاتې ځانګړتیاوې یې ساتلې دي.

فونیټیک

د دې ژبې په فونيټیک کې، 7 واولونه او 28 کنسوننټونه دي او په دې کې اسمونه او فعلونه کارول کیږي. اسمونه واحد، جمع، بې طرفه او جمع دي او په 9 مواردو کې کارول کیږي. په اسي ژبه کې عددونه څلور ټولګي لري: تشريحاتي، منظم، توزيع کوونکې او جزئي.

لغتونه

د آسي ژبې لغتونه د پامیر او یغنبي ژبو سره ورته دي او پښتو د نورو ژبو په پرتله ډیره ورته ده ځکه چې دا د شمال ختیځ ایراني ژبو په ډله پورې اړه لري. او نور ژبني ټکي او فونيټيکي بدلونونه په اسيايي اصطلاحاتو کي له غير ايراني ژبو سره د نژديوالي له امله شامل دي، خو د لغتونو له پلوه بيا هم خپل ايراني ځانګړتياوي ساتي. اسيايي ژبه لکه د فارسي ژبې په څېر، د جنس او ديوان نشتوالى لري. په ایران کې د کسپین سمندر د ډیالوګونو په څیر، ملکیت ضمیرونه د اسم څخه مخکې او ضمیمه مخکې راځي. ځینې وختونه جملې د اسم ګروپونو سره وي.

د پښتو او فارسي ژبې ته ورته کلمې

پښتو	فارسی	ايرِني	بل
پيل	پیل	pil	pil
پیغمبر	پیغمبر	paxumpar	paxompar
زندان	زندان	zindon	zindon
احساس	نمد	nimat	nimad
نښان	نشان	nishan	nisan
انسان	آدم	adam	adan
سر	سر	sar	sar
غوږ	گوش	gus	gush
غاښ	دندان	dandaq	dandaq
ګوتې	انگشت	anguzh	anguz
خدای	خدا	khushani	khusai
لمر	خورشید	khur	khur
خوړل	خوردن	kharan	kharun
خوښ	خوش	khorsh	khors
يېږه	خرس	ârs	ârs
باران (اورښت)	باران	wâren	wâren

معنی	آتش	ماه	نو	مادر	خواهر	شب	بینی	سه	سرخ	زرد	سبز	گرگ
ترجمه به زبان‌های دیگر
آسی	арт art	мæй mæj	нæуæг næwæg	мад mad	хо xo	æхсæв æxšæv	фындз fênz	æртæ ærtæ	сырх šêrx	бур bur	цъæх ts'æx	бирæгъ biræğ
سنسکریت	agni/atar	māsa	nava	matar	svasā	rātri	nāsa	traya	rudhira	peeta		vrkis
پښتو	اور or	میاشت mjāšt	نوی nəwai	مور mōr	خور xōr	شپه špa	پوزه pōza	درې drē	سور sur	ژړ žəṛ	شین šin	لیوه lewə
هندي	āg	mahīna	nayā	mā	behn	rāt	nāk	tīn	lāl	pīlā	harā	bheyrryā
کوردي	ئاگر āgr	مانگ/ مه māň/mah	نه‌و/نه naw/nah	دالگ/دایک dālg/dāyik	خوه‌یشگ xwašeg	شه‌و šaw	لوت lüt	سهse	سوور/سۆر sûr/sōr	زه‌رد zard	سه‌وز/که‌سک sawz/kask	گور/گورگ gor/gurg
انکلیسي	fire	month	new	mother	sister	night	nose	three	red	yellow	green	wolf
الماني	Feuer	Monat	neu	Mutter	Schwester	Nacht	Nase	drei	rot	gelb	grün	Wolf
لاتین	ignis	mēnsis	novus	māter	soror	nox	nasus	trēs	ruber	flāvus, gilvus	viridis	lupus
فرانسوي	feu	mois	nouveau	mère	sœur	nuit	nez	trois	rouge	jaune	vert	loup
اېټالوي	fuoco	mese	nuovo	madre	sorella	notte	naso	tre	rosso	giallo	verde	lupo
اسپانیایي	fuego	mes	nuevo	madre	hermana	noche	nariz	tres	rojo	amarillo	verde	lobo
کاتالان	foc	mes	nou	mare	germana	nit	nas	tres	roig / vermell	groc	verd	llop
رومانیایي	foc	luna	nou	mamă	soră	noapte	nas	trei	roşu	galben	verde	lup
یوناني	φωτιά fotiá	μήνας minas	νέος neos	μητέρα mitera	αδελφή adhelfi	νύχτα nihta	μύτη miti	τρία tria	ερυθρός erithros	κίτρινος kitrinos	πράσσινος prassinos	λύκος likos
لیتوانیایي	ugnis	mėnuo	naujas	motina	sesuo	naktis	nosis	trys	raudona	geltona	žalias	vilkas
بلغاريايي	огън ogən	месец mesets	нов nov	майка maika	сестра sestra	нощ nosht	нос nos	три tri	червен cherven	жълт zhălt	зелен zelen	вълк vălk
روسي	огонь ogón’	месяц miesyats	новый novyi	мать mat'	сестра siestra	ночь noch'	нос nos	три tri	красный، рыжий krasnyi, ryzhyi	жёлтый zholtyi	зелёный zielionyi	волк volk
طبري (مازندرانی)	تَش taš	مونگ muŋ	نو Nu	مار mār	خواخِر xaxer	شو šu	فِنی feni	سه se	سِرخ serx	زَرد zard	سوز sūz	وِرگ verg
لر ژبه	ئاگر āgr	مه mah	نیو new	دا/دالکه dā/dālka	ددو dado	شه‌و šaw	نووفت nowft	سهse	سوور/سۆر sûr/sōr	بور bur	سه‌وز/ sawz	گورگ/ورگ vorg/gurg

د پوښتنې ټکي

• чи (څه) - څوک؟، څوک؟
• цы (tsێ) - څه؟
• кæд (Кад) - څوک؟
• кæм (کام) - چیرته؟
• цæмæн (تسمان) - ولې؟
• Kwid - څنګه؟
• Kwid əğdawəy (Kwid əğdawəy) - څنګه؟
• цалتسل - څومره؟
• кæцы (катсй) - کوم یو؟

د آسیا د پوهانو پس منظر

په اسيايي ژبه څېړنه د روسي ايراني پوهانو (A. شیګرین، پی. لرخ، ک. زلمان) د نولسمې پېړۍ په منځ کې پیل شو، خو په دې برخه کې تر ټولو ستر ویاړ اکاډمیسنانو او پوهانو ته رسیږي. ف. میلر، چې د اسي په اړه یې یو لړ خورا مهمې څیړنې پریښې دي او په یقیني توګه یې ښودلې چې دا ژبه د پخوانیو وختونو د سیتیایي ژبو تسلسل دی. هغه د آسي ژبې تاريخي ګرامر وليکه چې په ګروندريس کې خپور شو او تر اوسه پورې يې خپل اهميت ساتلى دى او د اسي-روسي-جرمن کلتور هم ليکلى چې د ده له مړينې وروسته خپور شو. د شوروي په دوره کې، د آسیا ژبې څیړنې تعقیب شوې، او نن ورځ په لیننګراد او مسکو کې ( الکسانډر آرنولدوویچ فریمن ، واسیلي ابایوف )، په تبلیسي (جی. s. اخولدریاني) او په اورجونکیز کې دوام لري. په وروستیو لسیزو کې، ډیری اثار خپاره شوي چې د فونیټیک، ګرامر، لغتونو او د اسسي ژبې تاریخ اړخونه ژور کړي. ابيوف تر ټولو مهمه څېړنه کړې ده.

اړوندې پوښتنې

• لیلاکس
• یاسي ژبه

سرچینې

• ارانسکی، یوسف م (۱۳۸۶). زبان‌های ایرانی. ترجمهٔ علی اشرف صادقی. تهران: انتشارات سخن. شابک ۹۶۴-۶۹۶۱-۲۴-X.<span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-asef1-5">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span>
• رودیگر اشمیت. راهنمای زبان‌های ایرانی. جلد دوم. ترجمه حسن رضایی باغ بیدی و همکاران. تهران. نشر ققنوس. چاپ دوم. ۱۳۸۷

د نورو لوستلو لپاره

• کينډۍ:یادکرد دانشنامه
• کينډۍ:یادکرد دانشنامه
• Encyclopædia Britannica, Ossetic language

بهرنۍ لینک

• آسیا ویکیپیډیا
• اوسیټیک ملي کارپس (انگلیسی)
• د روسیې اوسیټیک آنلاین قاموس