تالېشي ژبه

تالېشي ژبه د یوې ژبې د ډلې نوم دی چې د ایران په شمال لویدیځ کې یوه له هغو ژبو څخه ده چې تالېش وګړي پرې خبرې کوي. تالشي ژبه د کسپین ژبو څخه یوه هم بلل کیږي. تاتي ژبه د ایران په شمال لوېدیځو ژبو کې تالشي ژبې ته تر ټولو نږدې ژبه ده. په دې ډول چې د ژبپوهنې ځينو سرچينو، لکه اثارو پوهانو دا دواړه د يوې ژبې ډلې ګڼلي دي.

تالېشي ژبه
tolışə zıvon تؤلشه زوؤن
په مورنۍ ژبه	ازربايجان او ايران
سيمه	د د کسپین سمندر يا خزر بحيرې لوېديځ او سوېل لوېديځې سيمې
شمېر ويناوال	۲٫۳۰۰٫۰۰۰  (بدون تاریخ)
ژبې کورنۍ	اندو-اروپایی اندو ايراني ژبې ايراني ژبې لوېديځې ايراڼې ژبې شمال لوېديځې ايراني ژبې د کسپین سمندر ژبې تالېشي ژبه
ليکدود	فارسي ليکدود په ایران کې لاتین ليکدود په آذربایجان کې لاتین او آرامي ځانګړې تالېشي
رسمي حالت
سمونوال	د فارسي ژبې او ادبیاتو اکاډمۍ
د ژبې کوډونه
آيسو ۶۳۹-۳	tly
ژبپوهنه	58-AAC-ed
300px|هيڅ|د تالېشي ژبه په نقشه کې د کیسپین سمندر په لویدیځ کې د ژبو (سور: تالېشي ګستاسبي او ژېړ شنه: سویلي یا ایراني تالېشي) سره په نقشه کې شتون لري.

میلر په دې باور دی چې په څرګندو دلایلو سره ویلای شو چې تاتي او طالشي د هغو ژبو تسلسل دي چې لږ تر لږه د منځنۍ پارسي ژبې د پیل په وخت کې یې خبرې کولې. په هرصورت، د دې ژبو د تاریخ نښې نښانې د منځنۍ فارس څخه مخکې دوره کې شتون لري. څومره چې دا شواهد او نښې د پارتیان پهلوي ژبې سره د دغو ډیالوګونو مشترکات څرګندوي، دا هم د مادی او اوستا سره د دوی خورا نږدې اړیکې ښیي. ځکه چې د پهلوي ژبې او لرغونو ژبو لکه مدي او اوستا تر منځ توپير همدومره دی چې له دغو ژبو سره د تاتي او طالشي تر منځ ورته والی او توپير دی.

د تالېشي او نورو ایراني ژبو پرتله کول

ټات، تالاش او مازندراني ژبې خبرې کوي چې په ډیری مواردو کې له پارسي سره توپیر لري او د مادی، پارتیان او اوستا سره ورته دي. تالشي ژبه د لوری ، اوستا او کرد ژبو سره ورته ده. له همدې امله، دا ټولې ژبنۍ ډلې د شمال لویدیز ایراني ژبو په کټګورۍ کې نږدې ځای لري. خو فارسي ژبه د خپل توپیر له امله د سویل لویدیځ ایراني ژبو په کتګورۍ کې ځای لري. په هرصورت، د تالشي ژبه د سویلي ایران د خلکو ژبې سره ډیره ورته ده ( ایچمي ژبه ) چې د ایران د سویل لویدیز څانګې څخه ده.

تالېشي او نورې شمال لوېدیځې ایراني ژبې

د لاندنیو ژبو ترڅنګ، تالشي ژبه د ایران د شمال لویدیز ژبو کټګوري جوړوي:

• د تالېشي - تاتي ژبې ډله
• د کوردي ژبې ډله
• د زازا-ګوراني ژبې ډله
• د سیمناني ژبې ډله
• د لیکي ژبې ژبنۍ ډله
• د ایران د مرکزي ژبې ډله
• د کسپین سمندرګي ژبنۍ ډله
• د اورموري - پراچي ژبې ډله
• د خلج ژبې ډله

د تالېشي ژبې جغرافيايي وېش

د تالېش وینا کوونکي په عمده توګه تالېش وګړي دي. دوی د ګیلان ولایت په لوېدیځ کې ژوند کوي، د اردبیل ولایت د نیمین ښار په پنځو کلیو (انباران-مین آباد-جد-میرزاناق-ګولشن) او همدارنګه د د اذربایجان جمهوریت د استارا - لیریک - لنکران - مسالي - یردملي - جلیل آباد سیمو کې ژوند کوي.

د تالېشي ژبې وينګ

د سومیسارا او فومان ولایتونو د تالش نیشین په سیمو کې د قضیو مطالعې ښیي چې د ګیلک نیشین ګاونډیو کلیو تلش یا ورته لغتونه کاروي، کوم چې د ګیلکي څخه توپیر لري. حمدالله مصطفي د ګیلان د خلکو او پهلوي ژبې سره د هغه د نږدېوالي په اړه هم یادونه کوي. هغه د تالېش د خلکو په اړه داسې تشریح کوي: "د ا قوم د امام شافعي په مذهب دي،سپین مخونه لري، ژبه یې پهلوي او ګیلاني پورې تړلې ده." »

د دوی د هڅو په منځ کې، یو پیاوړی ژبنی توپیر شتون لري - د نورو ژبو د نفوذ په تناسب. په شمالي تالاش کې، د استاراي ، لنکراني ، مسالي او لیریکي انباراني پنځه ژبې لیدل کیدی شي. په جنوبي تالش کې، د استارا په شاوخوا سیمو کې، د تالشي ژبه د ترکي ژبې سره مخلوط شوې، او د مسال په سیمو کې د شاوخوا کلیو، مکلوان ، مسیلح کلا او تالش دواب پورې ، یوه ډیره مستند تالشي ژبه ویل کیږي، چې البته د هغې څخه اغیزمنه شوې ده. د دوی له خوا د ګیلکنشین سیمو ته د نږدې والي له امله او تر ټولو مستند دی، دا بولۍ د مرکزي تالاش یا تالاشډولاب سیمې پورې اړه لري ځکه چې په وروستیو وختونو کې یې خلک په غرونو کې اوسیدل او د نورو توکمونو سره یې لږ اړیکه درلوده. . د تالشيانو په منځ کې یوازینۍ ژبه چې د شمال لویدیز ژبو سره تړاو نلري او د تالشي ژبې سلسله ته ننوتلې او خورا متنوع یې ترکي ژبه ده . دا مسله په شمالي تالش او د ایران په استارا کې په کلکه لیدل کیږي.

د تالېش وګړي په دوه برخو وېشل کېدی شي:

1. مجرد خلک چې په کلیو او ښارونو کې ژوند کوي او مسلک یې کرنه ده او د تالېش په نوم یادیږي.

او تالېشانان چې د خپل ژوند په اوږدو کې له کمپ څخه بل کمپ ته او له کمپ څخه بل کمپ ته هجرت کوي او له لرغونو زمانو راهیسې د هغوی دنده د څارویو پالنه وه، خو اکثره یې بزګران دي، په لسمه پېړۍ کې یې تالشانو ته سفرونه کړي وو. د ارتاویل (اردبیل) د تالېشان او همدارنګه د تبریز په هغه وخت کې د تات او تالېش قبیلې یادونه شوې، کله چې دوی د وخت په تېرېدو سره ورک شول او د ازري ویناوالو سره ځای په ځای شول.

په عموم کې د تالېشي ژبې لغاتونه او تلفظونه په درېوو برخو وېشل کېدی شي:

1- شمالي وينګ (ګشتاسبي)

۲- مرکزي وينګ

۳- سويلي وينګ (دولابي)

تالېشي ژبه په تالېش ګشتاسبي وينګ کې

د تالېشي ژبه د ګشتاسبي وينګ کې ، د پخواني شوروي کارګرانو په ۱۹۳۱-۳۵ کلونو کې د ځان لپاره د لاتیني حروفو پر بنسټ یو الفبا جوړه کړه او د لومړي ځل لپاره یې په خپله ژبه کې د دې الفبا په کارولو سره ادبیات، اثار، اثار او درسي کتابونه خپاره کړل. په مکتبونو کې رسم الخط او ژبه پخپله تدریس کیږي. په لنکران کې د پیډاګوجي پوهنتون حتی د تالشي څانګه هم وه. خو د ۱۹۳۵ کال نه وروسته د هغه دور د سیاسي پرمختګونو سره سره د تالشان وطني او کلتوري فعالیتونه پای ته ورسیدل. په تالاشي ژبه د کتابونو او مجلو د خپرېدو مخه ونيول شوه. لوړې زده کړې او د تالشي ښوونځي وتړل شول او د تالشي پوهان قزاقستان او نورو ختیځو جمهوریتونو ته جلاوطن شول. په 1949-52 کې، د دوی په زرګونو کورنۍ د تالاشان د ځپلو او جلا کولو په وخت کې موغان ته کډه شوې.

ګرامر

ضمیرونه

په تالېشي ژبه کې ضمیرونه په دریو برخو وېشل شوي دي: موضوعي ضمیرونه، غیر فعال ضمیرونه، او ملکیت ضمیرونه.

ضمیر	1 مفرد	2 مفرد	3 مفرد	1 جمع	2 جمع	۳ جمع
فاعلي، تالېشي (لمیر)	ăz	të	av	ama	šëma	ave
مفعولي، تالېشي (لمیر)	mën	tën	avi	aman	šëman	avešun
ملکي، تالېشي (لمیر)	čëmë	ëštë	čayi	čama	šëma	čăn

لازم فعل

په لاندې جدول کې، د خوب کولو فعل (xəta) د تالېشي ژبې دپره سري وينګ له مخې په مختلفو زمانو کې کارول کیږي. (دا د رضوانشهر د پیریسر په وينګ ولاړه ده)

وخت/شخص	1 واحد	2 واحد	3 واحد	1 جمع	2 جمع	۳ جمع
ساده تېر	xət-im(a)	xət-iš(a)	xət-a	xət-imun(a)	xət_irun(a)	xət-in(a)
تېر زمانه	xəta-m(a)	xəta-š(a)	xəta-a	xəta-mun(a)	xəta_run(a)	xəta-n(a)
تېر کامل	xəta b-im(a)	xəta b-iš(a)	xəta ba	xəta b-imun(a)	xəta b-irun(a)	xəta b-in(a)
تېر کامل زمانه	xəta ba-bem(a)	xəta ba-be-š(a)	xəta ba-be	xəta ba-be-mun(a)	xəta ba-be-run(a)	xəta ba-ben(a)
د نښان سره پخوانی ګډون	xəta bə-b-â-m	xəta bə-b-â-š	xəta bə-b-â	xəta bə-b-â-mun	xəta bə-b-â-run	xəta bə-b-â-n
پخوانۍ برخه اخیستونکی پرته له نښه	xəta bu-b-um	xəta bə-bi	xəta bu-bu	xəta bə-b-am	xəta bə-ba	xəta bə-b-un
تېره جاري	a-xəs-im(a)	a-xəs-iš(a)	a-xəs-i	a-xəs- imun(a)	a-xəs-irun(a)	a-xəs-in(a)
تېر دوامداره زمانه	ba-xəs-em	ba-xəs-e-š	ba-xəs-e	ba-xəs-e-mun	ba-xəs-e-run	ba-xəs-en
راتلونکی په تیرو کې دی	kâ a-xəs-im(a)	kâ a-xəs-iš(a)	kâ a-xəs-i	kâ a-xəs- imun(a)	kâ a-xəs-irun(a)	kâ a-xəs-in(a)
تیر په پرمختګ کې	kâ(r) b-im(a) xəta	kâ(r) b-iš(a) xəta	kâ(r) ba xəta	kâ(r) b-immun(a) xəta	kâ(r)b-irun(a) xəta	kâ(r)b-in(a) xəta
Subjunctive موجود د نښان سره	bə-xəs-â-m	bə-xəs-â-š	bə-xəs-â	bə-xəs-mun	bə-xəs-â-چلول	bə-xəs-â-n
پرته له نښان څخه موجوده زمانه	bə-xəs-um	bə-xəs-i	bə-xəs-u	bə-xəs-am	bə-xəs-a	bə-xəs-un
اوس مهال په پرمختګ کې دی	kâr-im(a) xəta	kâr-iš(a) xəta	kâr-a xəta xəta	kâr-imun(a) xəta	kâr-irun(a) xəta	kâr-in(a) xəta
ساده حال/خبرونه	ba-xet-im(a)	ba-xet-iš(a)	ba-xet-i	ba-xet-immun(a)	ba-xet-irun(a)	ba-xet-in(a)
راتلونکی	kâba-xet-im(a)	kâ ba-xet-iš(a)	kâ ba-xet-i	kâ kâ ba-xet-imun(a)	kâba-xet-irun(a)	kâba-xet-in(a)

لغتونه

English	شمالی (لنکران و لوندویل)	مرکزي تالېشي وينګ	سوېلي (خوشابر/ شاندرمن)	تاتي (کلور/ گلوزان)	فارسی
big	yol	yâl	yâl	pilla	bozorg
boy, son	zôa	zôa, zue	zu'a, zoa	zâ	Pesar
bride	vaya	vayu	gēša, vayu	vayu, vēi	arus
cat	pišik	peču	peču, pešu, piši	pešu	gorbe, piši
cry (v)	bëramati	beramestē	dad karde,beramē	beramesan	geristan
daughter, girl (little)	kina, këla	kilu, kela	kina, kel(l)a	kille, kilik	doxtar
day	rôž, ruj	ruz	ruz, roz	ruz	ruz
eat (v)	hărdati	hardē	hardē	hardan	xordan
egg	uva, muqna, uya	âgla	agla,merqona	xâ, merqowna	toxme morq
eye	čaš	čaš, čam	čēm	čašm	čašm
father	dada, piya, biya	dada	dada	pē	pedar
fear (v)	purnē, tărsati	târsinē, tarsestē	tarsē	tarsesan	tarsidan
flag	fëlăk	parčam	parcham ,beydoo	?	parčam, derafš
food	hărde	xerâk	xerâk	xuruk	xorâk
go (v)	šëdati	šē	šē	šiyan	raftan (šodan)
house/room	ka	ka	ka	ka	xâne
language; tongue	zëvon,zôn	zun	zavon	zuân	zabân
moon	mâng,ošëm	mâng	mang	mung, meng	mâh
mother	mua, mu, nana	nana	nana,dede	mâ, dēdē, nana	mâdar, nane
mouth	qav, gav	ga, gav, ga(f)	qar	gar	dahân, kak
night	šav	šaw	šav	šav	šab
north	kubaso	šimâl	shimal	?	šemâl
rice	bërz	berz	berj,berz	berenj	berenj
say (v)	votati	vâtē	vâtē	vâtan	goftan
sister	huva, hova, ho	xâlâ, xolo	xâ,khala	xâv, xâ	xâhar
small	ruk, gada	ruk	ruk	velle, xš	kučak
sunset	šăngo	maqrib	maghreb	?	maqreb
sunshine	haši	âftâv	aftav	?	âftâb
water	uv, åv	âv	âv	âv	âb
woman, wife	žen	žēn, žen	yen, žen	zanle, zan	zan
yesterday	zina	zir, izer	zir, zer	zir	diruz, di

سرچینې

• مستوفی، حمدالله به اهتمام دکتر محمد دبیرسیاقی، نزه القلوب، تهران، ص. ۱۰۷<span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-6">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span>
• بر پایهٔ کتاب: تالشان (از دوره صفویه تا پایان جنگ دوم ایران و روس) نوشته حسین احمدی، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، تهران ۱۳۸۰.
• بر پایهٔ کتاب: تاریخ گیلان پس از اسلام نوشته قربان فاخته

اړوندې پوښتنې

الگو:کد زبان‌های معرفی‌شده در ایزو ۶۳۹–۳ که حرف اول عنوان بین‌المللی آن‌ها حرف T است