تالېشي ژبه
تالېشي ژبه د یوې ژبې د ډلې نوم دی چې د ایران په شمال لویدیځ کې یوه له هغو ژبو څخه ده چې تالېش وګړي پرې خبرې کوي. تالشي ژبه د کسپین ژبو څخه یوه هم بلل کیږي. تاتي ژبه د ایران په شمال لوېدیځو ژبو کې تالشي ژبې ته تر ټولو نږدې ژبه ده. په دې ډول چې د ژبپوهنې ځينو سرچينو، لکه اثارو پوهانو دا دواړه د يوې ژبې ډلې ګڼلي دي. [۸]
تؤلشی (تالېشي)
толыши (تالېشي)
| عمومي مالومات | |
|---|---|
| ځانګړې وېشنيزه | |
| سیمييزتوب د |
Talysh (en)  Talish-i Gushtasbi (en) Lankaran District (en) Lerik District (en) Astara District (en) Yardimli District (en) Masally District (en) Jalilabad District (en) Bilasuvar District (en) گيلان زنجان ولايت اردبيل ولايت |
| ليکدود | |
| ويونکو شمېر |
۷۶۴٬۴۰۰[۳] |
| د توکمپوهنې ژبې حالت | |
| د ژبې کوډ |
tly |
| هېواد |
| تالېشي ژبه | |
|---|---|
| tolışə zıvon تؤلشه زوؤن | |
| |
| په مورنۍ ژبه | ازربايجان او ايران |
| سيمه | د د کسپین سمندر يا خزر بحيرې لوېديځ او سوېل لوېديځې سيمې |
شمېر ويناوال | ۲٫۳۰۰٫۰۰۰[۷] (بې نېټې) |
| فارسي ليکدود په ایران کې
لاتین ليکدود په آذربایجان کې لاتین او آرامي ځانګړې تالېشي | |
| رسمي حالت | |
| سمونوال | د فارسي ژبې او ادبیاتو اکاډمۍ |
| ژبکوډونه | |
| آيسو ۶۳۹-۳ | tly |
| ژبپوهنه | 58-AAC-ed |
 | |
میلر په دې باور دی چې په څرګندو دلایلو سره ویلای شو چې تاتي او طالشي د هغو ژبو تسلسل دي چې لږ تر لږه د منځنۍ پارسي ژبې د پیل په وخت کې یې خبرې کولې. په هرصورت، د دې ژبو د تاریخ نښې نښانې د منځنۍ فارس څخه مخکې دوره کې شتون لري. څومره چې دا شواهد او نښې د پارتیان پهلوي ژبې سره د دغو ډیالوګونو مشترکات څرګندوي، دا هم د مادی او اوستا سره د دوی خورا نږدې اړیکې ښیي. ځکه چې د پهلوي ژبې او لرغونو ژبو لکه مدي او اوستا تر منځ توپير همدومره دی چې له دغو ژبو سره د تاتي او طالشي تر منځ ورته والی او توپير دی. [۱۰]
د تالېشي او نورو ایراني ژبو پرتله کول
سمولټات، تالاش او مازندراني ژبې خبرې کوي چې په ډیری مواردو کې له پارسي سره توپیر لري او د مادی، پارتیان او اوستا سره ورته دي. [۱۱] تالشي ژبه د لوری ، اوستا او کرد ژبو سره ورته ده. [۱۲] [۱۳] له همدې امله، دا ټولې ژبنۍ ډلې د شمال لویدیز ایراني ژبو په کټګورۍ کې نږدې ځای لري. خو فارسي ژبه د خپل توپیر له امله د سویل لویدیځ ایراني ژبو په کتګورۍ کې ځای لري. [۸] په هرصورت، د تالشي ژبه د سویلي ایران د خلکو ژبې سره ډیره ورته ده ( ایچمي ژبه ) چې د ایران د سویل لویدیز څانګې څخه ده.
تالېشي او نورې شمال لوېدیځې ایراني ژبې
سمولد لاندنیو ژبو ترڅنګ، تالشي ژبه د ایران د شمال لویدیز ژبو کټګوري جوړوي: [۱۴]
- د تالېشي - تاتي ژبې ډله
- د کوردي ژبې ډله
- د زازا-ګوراني ژبې ډله
- د سیمناني ژبې ډله
- د لیکي ژبې ژبنۍ ډله
- د ایران د مرکزي ژبې ډله
- د کسپین سمندرګي ژبنۍ ډله
- د اورموري - پراچي ژبې ډله
- د خلج ژبې ډله
د تالېشي ژبې جغرافيايي وېش
سمولد تالېش وینا کوونکي په عمده توګه تالېش وګړي دي. دوی د ګیلان ولایت په لوېدیځ کې ژوند کوي، د اردبیل ولایت د نیمین ښار په پنځو کلیو (انباران-مین آباد-جد-میرزاناق-ګولشن) او همدارنګه د د اذربایجان جمهوریت د استارا - لیریک - لنکران - مسالي - یردملي - جلیل آباد سیمو کې ژوند کوي.
د تالېشي ژبې وينګ
سمولد سومیسارا او فومان ولایتونو د تالش نیشین په سیمو کې د قضیو مطالعې ښیي چې د ګیلک نیشین ګاونډیو کلیو تلش یا ورته لغتونه کاروي، کوم چې د ګیلکي څخه توپیر لري. حمدالله مصطفي د ګیلان د خلکو او پهلوي ژبې سره د هغه د نږدېوالي په اړه هم یادونه کوي. هغه د تالېش د خلکو په اړه داسې تشریح کوي: "د ا قوم د امام شافعي په مذهب دي،سپین مخونه لري، ژبه یې پهلوي او ګیلاني پورې تړلې ده." »
د دوی د هڅو په منځ کې، یو پیاوړی ژبنی توپیر شتون لري - د نورو ژبو د نفوذ په تناسب. په شمالي تالاش کې، د استاراي ، لنکراني ، مسالي او لیریکي انباراني پنځه ژبې لیدل کیدی شي. په جنوبي تالش کې، د استارا په شاوخوا سیمو کې، د تالشي ژبه د ترکي ژبې سره مخلوط شوې، او د مسال په سیمو کې د شاوخوا کلیو، مکلوان ، مسیلح کلا او تالش دواب پورې ، یوه ډیره مستند تالشي ژبه ویل کیږي، چې البته د هغې څخه اغیزمنه شوې ده. د دوی له خوا د ګیلکنشین سیمو ته د نږدې والي له امله او تر ټولو مستند دی، دا بولۍ د مرکزي تالاش یا تالاشډولاب سیمې پورې اړه لري ځکه چې په وروستیو وختونو کې یې خلک په غرونو کې اوسیدل او د نورو توکمونو سره یې لږ اړیکه درلوده. . د تالشيانو په منځ کې یوازینۍ ژبه چې د شمال لویدیز ژبو سره تړاو نلري او د تالشي ژبې سلسله ته ننوتلې او خورا متنوع یې ترکي ژبه ده . دا مسله په شمالي تالش او د ایران په استارا کې په کلکه لیدل کیږي.
د تالېش وګړي په دوه برخو وېشل کېدی شي:
- مجرد خلک چې په کلیو او ښارونو کې ژوند کوي او مسلک یې کرنه ده او د تالېش په نوم یادیږي.
او تالېشانان چې د خپل ژوند په اوږدو کې له کمپ څخه بل کمپ ته او له کمپ څخه بل کمپ ته هجرت کوي او له لرغونو زمانو راهیسې د هغوی دنده د څارویو پالنه وه، خو اکثره یې بزګران دي، په لسمه پېړۍ کې یې تالشانو ته سفرونه کړي وو. د ارتاویل (اردبیل) د تالېشان او همدارنګه د تبریز په هغه وخت کې د تات او تالېش قبیلې یادونه شوې، کله چې دوی د وخت په تېرېدو سره ورک شول او د ازري ویناوالو سره ځای په ځای شول.
په عموم کې د تالېشي ژبې لغاتونه او تلفظونه په درېوو برخو وېشل کېدی شي:
1- شمالي وينګ (ګشتاسبي)
۲- مرکزي وينګ
۳- سويلي وينګ (دولابي)
تالېشي ژبه په تالېش ګشتاسبي وينګ کې
سمولد تالېشي ژبه د ګشتاسبي وينګ کې ، د پخواني شوروي کارګرانو په ۱۹۳۱-۳۵ کلونو کې د ځان لپاره د لاتیني حروفو پر بنسټ یو الفبا جوړه کړه او د لومړي ځل لپاره یې په خپله ژبه کې د دې الفبا په کارولو سره ادبیات، اثار، اثار او درسي کتابونه خپاره کړل. په مکتبونو کې رسم الخط او ژبه پخپله تدریس کیږي. په لنکران کې د پیډاګوجي پوهنتون حتی د تالشي څانګه هم وه. خو د ۱۹۳۵ کال نه وروسته د هغه دور د سیاسي پرمختګونو سره سره د تالشان وطني او کلتوري فعالیتونه پای ته ورسیدل. په تالاشي ژبه د کتابونو او مجلو د خپرېدو مخه ونيول شوه. لوړې زده کړې او د تالشي ښوونځي وتړل شول او د تالشي پوهان قزاقستان او نورو ختیځو جمهوریتونو ته جلاوطن شول. په 1949-52 کې، د دوی په زرګونو کورنۍ د تالاشان د ځپلو او جلا کولو په وخت کې موغان ته کډه شوې. [۱۵]
ګرامر
سمولضمیرونه
سمولپه تالېشي ژبه کې ضمیرونه په دریو برخو وېشل شوي دي: موضوعي ضمیرونه، غیر فعال ضمیرونه، او ملکیت ضمیرونه. [۱۶]
| ضمیر | 1 مفرد | 2 مفرد | 3 مفرد | 1 جمع | 2 جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| فاعلي، تالېشي (لمیر) | ăz | të | av | ama | šëma | ave |
| مفعولي، تالېشي (لمیر) | mën | tën | avi | aman | šëman | avešun |
| ملکي، تالېشي (لمیر) | čëmë | ëštë | čayi | čama | šëma | čăn |
لازم فعل
سمولپه لاندې جدول کې، د خوب کولو فعل (xəta) د تالېشي ژبې دپره سري وينګ له مخې په مختلفو زمانو کې کارول کیږي. (دا د رضوانشهر د پیریسر په وينګ ولاړه ده) [۱۷]
| وخت/شخص | 1 واحد | 2 واحد | 3 واحد | 1 جمع | 2 جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ساده تېر | xət-im(a) | xət-iš(a) | xət-a | xət-imun(a) | xət_irun(a) | xət-in(a) |
| تېر زمانه | xəta-m(a) | xəta-š(a) | xəta-a | xəta-mun(a) | xəta_run(a) | xəta-n(a) |
| تېر کامل | xəta b-im(a) | xəta b-iš(a) | xəta ba | xəta b-imun(a) | xəta b-irun(a) | xəta b-in(a) |
| تېر کامل زمانه | xəta ba-bem(a) | xəta ba-be-š(a) | xəta ba-be | xəta ba-be-mun(a) | xəta ba-be-run(a) | xəta ba-ben(a) |
| د نښان سره پخوانی ګډون | xəta bə-b-â-m | xəta bə-b-â-š | xəta bə-b-â | xəta bə-b-â-mun | xəta bə-b-â-run | xəta bə-b-â-n |
| پخوانۍ برخه اخیستونکی پرته له نښه | xəta bu-b-um | xəta bə-bi | xəta bu-bu | xəta bə-b-am | xəta bə-ba | xəta bə-b-un |
| تېره جاري | a-xəs-im(a) | a-xəs-iš(a) | a-xəs-i | a-xəs- imun(a) | a-xəs-irun(a) | a-xəs-in(a) |
| تېر دوامداره زمانه | ba-xəs-em | ba-xəs-e-š | ba-xəs-e | ba-xəs-e-mun | ba-xəs-e-run | ba-xəs-en |
| راتلونکی په تیرو کې دی | kâ a-xəs-im(a) | kâ a-xəs-iš(a) | kâ a-xəs-i | kâ a-xəs- imun(a) | kâ a-xəs-irun(a) | kâ a-xəs-in(a) |
| تیر په پرمختګ کې | kâ(r) b-im(a) xəta | kâ(r) b-iš(a) xəta | kâ(r) ba xəta | kâ(r) b-immun(a) xəta | kâ(r)b-irun(a) xəta | kâ(r)b-in(a) xəta |
| Subjunctive موجود د نښان سره | bə-xəs-â-m | bə-xəs-â-š | bə-xəs-â | bə-xəs-mun | bə-xəs-â-چلول | bə-xəs-â-n |
| پرته له نښان څخه موجوده زمانه | bə-xəs-um | bə-xəs-i | bə-xəs-u | bə-xəs-am | bə-xəs-a | bə-xəs-un |
| اوس مهال په پرمختګ کې دی | kâr-im(a) xəta | kâr-iš(a) xəta | kâr-a xəta xəta | kâr-imun(a) xəta | kâr-irun(a) xəta | kâr-in(a) xəta |
| ساده حال/خبرونه | ba-xet-im(a) | ba-xet-iš(a) | ba-xet-i | ba-xet-immun(a) | ba-xet-irun(a) | ba-xet-in(a) |
| راتلونکی | kâba-xet-im(a) | kâ ba-xet-iš(a) | kâ ba-xet-i | kâ kâ ba-xet-imun(a) | kâba-xet-irun(a) | kâba-xet-in(a) |
لغتونه
سمول| English | شمالی (لنکران و لوندویل) | مرکزي تالېشي وينګ | سوېلي (خوشابر/ شاندرمن) | تاتي (کلور/ گلوزان) | فارسی |
|---|---|---|---|---|---|
| big | yol | yâl | yâl | pilla | bozorg |
| boy, son | zôa | zôa, zue | zu'a, zoa | zâ | Pesar |
| bride | vaya | vayu | gēša, vayu | vayu, vēi | arus |
| cat | pišik | peču | peču, pešu, piši | pešu | gorbe, piši |
| cry (v) | bëramati | beramestē | dad karde,beramē | beramesan | geristan |
| daughter, girl (little) | kina, këla | kilu, kela | kina, kel(l)a | kille, kilik | doxtar |
| day | rôž, ruj | ruz | ruz, roz | ruz | ruz |
| eat (v) | hărdati | hardē | hardē | hardan | xordan |
| egg | uva, muqna, uya | âgla | agla,merqona | xâ, merqowna | toxme morq |
| eye | čaš | čaš, čam | čēm | čašm | čašm |
| father | dada, piya, biya | dada | dada | pē | pedar |
| fear (v) | purnē, tărsati | târsinē, tarsestē | tarsē | tarsesan | tarsidan |
| flag | fëlăk | parčam | parcham ,beydoo | ? | parčam, derafš |
| food | hărde | xerâk | xerâk | xuruk | xorâk |
| go (v) | šëdati | šē | šē | šiyan | raftan (šodan) |
| house/room | ka | ka | ka | ka | xâne |
| language; tongue | zëvon,zôn | zun | zavon | zuân | zabân |
| moon | mâng,ošëm | mâng | mang | mung, meng | mâh |
| mother | mua, mu, nana | nana | nana,dede | mâ, dēdē, nana | mâdar, nane |
| mouth | qav, gav | ga, gav, ga(f) | qar | gar | dahân, kak |
| night | šav | šaw | šav | šav | šab |
| north | kubaso | šimâl | shimal | ? | šemâl |
| rice | bërz | berz | berj,berz | berenj | berenj |
| say (v) | votati | vâtē | vâtē | vâtan | goftan |
| sister | huva, hova, ho | xâlâ, xolo | xâ,khala | xâv, xâ | xâhar |
| small | ruk, gada | ruk | ruk | velle, xš | kučak |
| sunset | šăngo | maqrib | maghreb | ? | maqreb |
| sunshine | haši | âftâv | aftav | ? | âftâb |
| water | uv, åv | âv | âv | âv | âb |
| woman, wife | žen | žēn, žen | yen, žen | zanle, zan | zan |
| yesterday | zina | zir, izer | zir, zer | zir | diruz, di |
| تالېشي ژبه ازماېښتي ويکيپېډيا، ويکيمېډيا انکيوبېټر کې |
پايليکونه
سمول- ↑ ذکر کېدنه: اېتنولوګ. Publisher: SIL International. اثر ژبه: انګرېزي ژبه. ISSN: 1946-9675.
- ↑ سرچينې تړی: https://iso639-3.sil.org/code/tly.
- ↑ سرچينې تړی: https://www.joshuaproject.net/people_groups/15220. Retrieved: ۲۹ اگسټ ۲۰۱۷.
- ↑ "اېتنولوګ" (in انګرېزي ژبه). SIL International. بياځلي په ۱۰ مې ۲۰۱۹.
{{cite web}}: CS1 errors: dates (link) CS1 maint: unrecognized language (link) - ↑ "ScriptSource - Azerbaijan". بياځلي په ۲۱ اگسټ ۲۰۲۳.
{{cite web}}: CS1 errors: dates (link) - ↑ "ScriptSource - Iran". بياځلي په ۲۱ اگسټ ۲۰۲۳.
{{cite web}}: CS1 errors: dates (link) - ↑ Evans, Lisa (15 April 2011). "Endangered langues: the full list". The Guardian. London. بياځلي په ۵/۰۸/۲۰۱۱.
{{cite news}}: CS1 errors: dates (link) - ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ Ethnologue report for Talysh
- ↑ د ګیلکي او مازندراني تالېشي ترمنځ ورته والی او توپیرونه , Jahad Daneshgahi. (in Persian)
- ↑ رابینو, ه. ل. ولایت دارالمرز ایران: گیلان. رشت: رشت، طاعتی، 1374.
- ↑ دیاکونف، ا.م. تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز
- ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی جلد ۱۴ مدخل تالش. علی عبدلی
- ↑ علی عبدلی، فرهنگ تطبیقی تالشی - تاتی - آذری، تهران، ۱۳۸۰.
- ↑ Northwestern Iranian Languages on Ethnologue
- ↑ عبدلی، علی: واژهنامه دانشآموزی تالشی - ترکی. در: مجله «آینده». سال نوزدهم، دی تا اسفند ۱۳۷۲ - شماره ۱۰–۱۲. (از صفحه ۱۰۴۰ تا ۱۰۴۲).
- ↑ کينډۍ:یادکرد ژورنال
- ↑ کينډۍ:یادکرد ژورنال
سرچینې
سمول- مستوفی، حمدالله به اهتمام دکتر محمد دبیرسیاقی، نزه القلوب، تهران، ص. ۱۰۷<span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-6">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span>
- بر پایهٔ کتاب: تالشان (از دوره صفویه تا پایان جنگ دوم ایران و روس) نوشته حسین احمدی، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، تهران ۱۳۸۰.
- بر پایهٔ کتاب: تاریخ گیلان پس از اسلام نوشته قربان فاخته