د پښتو ګړدودونه

پښتو ژبه د نورو ژبو په څېر بېلابېل ګړدودونو يا لهجې لري، پښتو ژبه پر درېو لویو لهجو وېشل شوې او ترڅنګ يې يو ليکدود د معيار په توګه څرګند‌ دی چې د ټولو لهجو ويونکي ورڅخه کار اخلي او په کتابونو کې کارول شوی. پښتو د هغو ژبو له جملې څخه ده چې لهجې يې سره نږدې دي او ډېر توپير د يوبل سره نه لري. د پښتو ژبې لهجې له سويلي لهجه، پکتياواله لهجه، ننګرهارۍ لهجه او خوستۍ لهجې څخه جوړېږي. سويلي لهجه د افغانستان په کندهار، زابل، هلمند، بادغيس، فراه، ارزګان، هرات او نيمروز ولايتونو او ترڅنګ يې د پاکستان په کويټې، ژوب، لورلايي، کلا سيف الله او ځينې نورو سيمو کې عامه ده، د ننګرهار لهجه په ننګرهار، کابل، کونړ، لوګر او نورستان ولايتونه کې عامه ده. پېښورۍ لهجه د پاکستان په پېښور کې عامه ده چې له ننګرهارۍ پښتو سره نږدېوالی لري. پکتیاواله لهجه په غزني، پکتيا، پکتیکا او ځينې نورو ولايتونو کې عامه ده، د خوست لهجه په خوست او وزيرستان کې عامه ده.

د افغانستان د تعليمي نصاب کتابونه

کتنه

پښتو ژبه په ټوليزه توګه پر درېو غټو ګړدودونو وېشل شوې چې له يوبل سره ډېر توپير نه لري. په پښتو ژبې کې د «ږ، ښ» تورې د ګړدودونو د وېش مهم لامل دی. په داسې حال کې چې دا تورې په سويلي پښتو کې د «ږ» توری «ژ» ته نږدېوالی لري او د «ښ» توری «ش» ته نږدېوالی لري خو په پکتياوالې پښتو کې «ږ» توری «غ» او «ښ» توری «خ» ته نږدېوالی لري. همداراز په ځينو ګړدودونو کې دا تورې يوازې فیزیکي شتون لري يعنې د «ږ» توری په «ګ» او د «ښ» توری په «خ» تلفظ کېږي. د تاریخپوهانو په وینا د پښتو ژبې دغه تورې خورا مهم او لرغوني دي چې دا ژبه د اريايي کورنۍ اصلي ريښې ته رسوي او په تاريخي لحاظ پښتو ژبه يوه بډایه ژبه معرفي کوي. دا تورې په ډېرو کمو ژبو کې ليدل کېږي.

وېشنيزه

د سويلي ګړدود ډولونه

• ابدالي
• کاکړۍ
• شېراني
• مروتي
• جنوبي کرلانې کورنۍ

• خټک
• بنو
• داوړ
• مسيد
• وزير او خوستوال

2. شمالي ډولونه

• مرکزي غلجۍ
• د یوسفزيو ګړدود
• شمالي کرلاني ډله

• د تڼيانو ګړدود
• د خوستوالو ګړدود
• د ځدراڼو ګړدود
• د منګلو ګړدود
• د افريديانو ګړدود
• د خوګیاڼيو ګړدود
• د وردګو ګړدود

3 . واڼيڅي ګړدود

معیاري پښتو

سیمه يیز معياري ليکدودونه

د پښتو ژبې يو معياري ليکدود شتون لري چې د ټولو پښتنو ترمېنځ دود دی او په رسنيو، د نصاب تعليمي کتابونو او پوهنتونونو کې عام دی دې ليکدود ته د کابلي پښتو نوم هم ورکول کېږي. همداراز د سويلي ليکدود هم د ځينو لخوا د معيار په توګه کارېږي په ځانګړي ډول په کندهار کې. دغه ليکدود له کابلي ليکدود سره کوم ځانګړی توپير نه لري يوازې د «شوي» پرځای «سوي» ليکل کېږي او په یاګانو کې د «ي او ې» ترمېنځ ځينې توپيرونه شته.

د سویل سيمه ييز معياري ګړدود او ليکدود

سویلي پښتو د افغانستان په جنوب/سويل کې د پښتنو ترمېنځ دود يو ګړدود دی. سويلي پښتو چې په کندهاري پښتو هم بلل کېږي د پښتو ژبې يو لوی ګړدود دی چې د کندهار، زابل، فراه، هلمند، ارزګان، نیمروز، بادغيس، کندوز، هرات او ځينې نورو ولايتونو کې دود دی.

همداراز د اوسني پاکستان د بلوچستان په ایالت کې هم دا ګړدود دود دی. د پښتو ژبې دا ګړدود د نورو ګړدودونو سره د «س، ش» او «ږ، ښ» پر تلفظونو توپيرونه لري.

شمالي سیمه

شمالي پښتو د شمال لوېديځ او شمال شرقي ګړدودونو سره څه ناڅه توپيرونه لري. شمال ختیځه پښتو چې د شرقي پښتو په نامه هم یادېږي، د پښتو یو بل لوی او معتبر ګړدود دی چې په پاکستان کې د یوسفزیو په نامه هم یادېږي، دا د پاکستان د خیبر پښتونخوا ایالت په مرکزي، شمالي او ختیځو برخو او د افغانستان په شمال ختیځ (ننګرهار، کونړ، نورستان، لغمان، لوګر او ځينو نورو شاوخوا سيمو کې ويل کېږي.

د ترينو ګړدود

د ترينو پښتو چې په اکاډميکه توګه د واڼيڅي په نوم هم يادېږي د پښتو ژبې له نورو ګړدودونو سره لږ ډېر توپير لري.

ځانګړتیاوې

د پښتو ژبې د لهجو يا ګړدودونو ترمېنځ توپيرونه ډېر کړکېچن نه دي، ټول ګړدودونه سره نږدې دي. د پښتو د ګړدودونو ترمېنځ توپيرونه فونولوژيکي يا غږيز دي يعنې د «ږ او ښ» تورو غږيز تلفظونو کې توپيرونه شته. دا توپيرونه ډېر مهم نه دي او تقريباً د ټولو ترمنېځ يو وړوکې او عادي مسله ده. دوه مهم فونیمونه چې تلفظونه یې د پښتو د بېلابېلو لهجو ترمېنځ توپیر لري ښ او ږ دي. د کندهار سوېلي ګړدود د فونولوژي له پلوه تر ټولو ځانګړی بلل کېږي. دا دوه تورې په خورا ځانګړي ډول تلفظ کېږي چې دا ډول تلفظ د پښتو په نورو ګړدودونو کې هېڅ شتون نه لري، همداراز د کندهاري ګړدود ترڅنګ د پښتو ژبې پکتیاوال ګړدود هم د ږ او ښ تورو يو ځانګړی تلفظ لري چې په پورته برخه کې يې يادونه وشوه.

په وزیرستاني او خوستۍ پښتو کې د نورو ګړدودونو سره په توپير سره ځينې تلفظونه ځانګړي ده. د بېلګې په توګه؛ تر ډېره د «ا» توری په «و» او د «و» توری په «ي» تلفظ کېږي. لکه منظور پښتون چې په «منظور پښتين» تلفظ کېږي. د «موږ» کليمه په «ميږ» تلفظ کېږي همداراز ځينې نور واړه توپيرونه لري. خو ترټولو مهمه خبره دا ده چې د ټولو پښتنو ترمېنځ د لهجو بحث ډېر مهم نه دی او پښتو ټوله يوه پښتو ده.

هغه نهه فونیمونه چې د لاندې لړليک په سرلیکونو کې ښودل شوي د لهجو ترمېنځ فونيټيک توپيرونه لري‌له دې جملې څخه پنځه یې د پښتو په حروفو لیکل شوي او څلور یې په لاتیني ليکدود کې لیکل شوي توري دي. غږونه په IPA کې لیکل شوي دي:

ګړدودونه	وييونه	سيمې	ښ	ږ	څ	ځ	ژ	a	ā	o	u
ابدالي		Southern and western Afghanistan, including Kandahar	[ʂ]	[ʐ]	[t͡s]	[d͡z]	[ʒ]	[a]	[ɑ]	[o]	[u]
کاکړ		Northern Balochistan	[ʃ]	[ʒ]	[t͡s]	[d͡z]	[ʒ, z]	[a]	[ɑ]	[o]	[u]
شېراني		Shirani and Darazinda	[ʃ]	[ʒ]	[t͡s, s]	[d͡z, z]	[z]	[a]	[ɑ]	[o]	[u]
مروت بېټني ګندپور		Lakki Marwat, Jandola, Tank, and Dera Ismail Khan	[ʃ]	[ʒ]	[t͡ʃ]	[d͡ʒ]	[z]	[a]	[ɑ]	[o]	[u]
ترين	هراني	Harnai and Sanjawi	[ʃ]	[ʒ]	[t͡s, s, t͡ʃ]	[d͡z, z, d͡ʒ]	[z]	[a]	[ɑ]	[o]	[u]
	چاتير
خټک	عمومي	Karak District and eastern Kohat	[ʃ]	[ʒ]	[t͡s, s]	[d͡z, z]	[ʒ]	[ɑ]	[ɔ]	[o]	[u]
	تاري
	نصرتي
بنووال		Bannu, Mir Ali, Baka Khel, Jani Khel	[ʃ]	[ʒ]	[s]	[z]	[ʒ]	[ɑ]	[ɔ]	[ɛː]	[i]
داوړ		Tochi in North Waziristan	[ʃ]	[ʒ]	[t͡s, s]	[d͡z, z]	[ʒ]	[ɑ]	[o]	[e]	[i]
وزير	احمدزۍ	From Janimela, South Waziristan to Shuidar Ghar (south of Razmak)	[ʃ]	[ʒ]	[t͡ʃ]	[d͡ʒ]	[ʒ]	[ɑ]	[ɒ]	[œː, ɛː]	[i]
	مسيد	South Waziristan	[ʃ]	[ʒ]	[t͡ʃ]	[d͡ʒ]	[ʒ]	[ɑ]	[ɒ]	[œː, ɛː]	[i]
	اتمانزۍ	North Waziristan, Khaisora Valley, Razmak, Dossali, Datta Khel, Spin Wam, Shawal	[ʃ]	[ʒ]	[t͡s, s]	[d͡z, z]	[ʒ]	[ɑ]	[ɔ]	[œː, ɛː]	[i]
تڼيواله		Tani, Gurbuz, and Mandozayi, in southern Khost	[x]	[ɡ]	[t͡s, s]	[d͡z, z]	[ʒ]	[ɑ]	[o]	[e]	[i]
خوستۍ		Central and northern Khost	[x]	[ɡ]	[t͡s, s]	[d͡z, z]	[ʒ]	[ɑ]	[ɒ]	[ɵ]	[u]
ځدراڼ		The Zadran Arc in southern Paktia, northeastern Paktika, and southwestern Khost	[ç]	[ʝ]	[t͡s]	[d͡z]	[ʒ]	[ɑ]	[o]	[o, e]	[u, i]
بنګښ، اورکزۍ، ځاځۍ او منګل		Kurram, eastern Paktia, northeastern Khost, Orakzai, Hangu, and northwestern Kohat	[x]	[ɡ]	[t͡s, s]	[d͡z, z]	[ʒ]	[ɑ]	[ɔ]	[o]	[u]
Apridi	کمبرخېل	Central and southern Khyber and Darra Adamkhel	[x]	[ɡ]	[t͡s, s]	[d͡z, z]	[ʒ, d͡ʒ]	[ɑ]	[ɔ]	[ɵ]	[u, i]
	زخه خېل
خوږياڼي		Khogyani, Sherzad, and Pachir aw Agam, in southwestern Nangarhar	[x]	[ɡ]	[t͡s, s]	[d͡z, z]	[ʒ]	[ɑ]	[ɒ]	[ɵ]	[u]
وردګ		Chaki Wardak, Saydabad, Jaghatu, and Jilga, in central and southern Maidan Wardak	[ç]	[ʝ]	[t͡s]	[d͡z]	[ʒ, z]	[ɑ]	[ɒ]	[o]	[u]
مرکزي غلجۍ		Central Ghilji region (Sharana, Qalat, southern Ghazni, etc.)	[ç]	[ʝ]	[t͡s, s]	[d͡z, z]	[ʒ, z]	[a]	[ɑ]	[o]	[u]
Momand and Shinwari	Upper Momand and Shinwari	Nangrahar province	[x]	[ɡ]	[t͡s, s]	[d͡z, z]	[ʒ]	[a]	[ɑ]	[o]	[u]
	Lower Momand (Ghoryakhel)	Peshawar, Mohmand Districy	[x]	[ɡ]	[s]	[z]	[d͡ʒ]	[a]	[ɑ]	[o]	[u]
Yusapzai	Swat	Central, northern, and eastern Pakhtunkhwa (Dir, Swat, Swabi, Hazara etc.)	[x]	[ɡ]	[s]	[z]	[d͡ʒ]	[a]	[ɑ]	[o]	[u]
	Mardan

• د southern non-Karlani variety ، southern Karlani variety ، northern Karlani variety ، او northern non-Karlani variety ، په ترتیب سره د رنګ کوډ شوي ژبو سره تړاو لري.
• Tareeno/Wanetsi د ګلابي په څیر رنګ کوډ شوی

ګرامر

ګرامري کليمې په لهجو کې څه ناڅه توپيرونه لري، د ترينو د لهجې ګرامري کليمو بېلګې::

Dialect	Dialect Sentence	Literary Pashto	Meaning	Divergence Noted
Kandahar	پلوشه راغلل Palwašá rā́ğləl	پلوشه راغله Palwašá rā́ğla	Palwasha came	3rd Person Plural Verbal suffix ل [əl] employed instead of 3rd Person Feminine Verbal Suffix ه [a]
Nangarhar	ما او تا ښار ته ځو mā aw tā xār tə zú	زه او ته ښار ته ځو zə aw tə x̌ār tə dzú	Me and you are going to the city	Oblique pronouns ما [mā] and تا [tā] used instead of direct pronouns زه [zə] and ته [tə]
Dzādzə́i	پلوشه زما خور دی Palwašá zmā xor de	پلوشه زما خور ده Palwašá zmā xor da	Palwasha is my sister	No differentiation in masculine and feminine "to be" - uses دی
Ghani Paktya	هلکان راغلو haləkā́n rā́ğlu	هلکان راغل haləkā́n rā́ğləl	The boys came	The third person plural verbal suffix "u" used instead of "əl"

وييونه

ځانګړي وييونه

هر ګړدود ځانګړي لغاتونه لري خو په معياري ډول د ټولو لغاتونه څرګند دي يا هر یو د خپلې لهجې لغات د معیار په توګه کاروي

	Dialect	Meaning	Pashto general</general>	Borrowings
ديګول ḍigwә́l	Banisi	nest	جاله / ځاله dzā́la / jā́la	Not used
دوګول ḍugwә́l	Marwat
رېبون rebū́n	Waṇetsi	shirt	خت xat	کميس kamís [from Arabic]
کليس kə́līs	Waṇetsi	intellect		ذهن/عقل zehn/akə́l [from Arabic]
پينۍ pinə́i	Kakāṛi	universe	ټوپن ṭopán	جهان jahā́n [from Persian]

بېلګه    

مشتق کلمې

	Dialect	Derived From	Pashto general	Meaning
وېړکی wéṛkay	Wazirwola	ووړکی wóṛkay	هلک halə́k	boy
ږغ ʐağ	Kandahar	غږ ğaǵ		sound, voice, call
باچخه bāčə́xa	some Yusapzai	باچا bāčā́	ملکه maláka	queen
يره yára	Yusapazai	وېره wéra		fear

د لغاتونو پرتله

د لغاتونو د سمې پېژندنې او تلفظ لپاره د پښتو ژبې اوسني عربي ليکدود ترڅنګ نور لغاتونه د پښتو ژبې په فونيميک لاتيني تورو ليکل شوي:

کندهار	کوټه	هرني	لکي مروت	کرک	بنو ميرانشاه	وانه	د خوست تڼيان	پاړه چنار بنګښ	جمرود	خوږياڼي	وردګ	ښرنه	کابل	پېښور	لغات
Paṣ̌to	Pašto	Pašto	Pašto	Pāštȫ	Pāšte	Pāšte	Pāxte	Pāxtȯ	Pāxtȫ	Pāxtȯ	Pāx̌tȯ	Pax̌to	Puxto	Puxto	پښتو
tsalor	tsalor	tsalor	čalor	tsālȫr	sāler	tsālwer	tsāler	tsālȯr	tsālwȫr	tsālȯr	tsālȯr	tsalor	tsalor	salor	څلور
špaẓ̌	špaž	špož	špaž	špež	špež	špež	špeg	špeg	špeg	špeg	špeǵ	špaǵ	špag	špag	شپږ
ṣ̌ədza	šədza	šədza	šəǰa	šədzā	šəzā	šədzā	xədzā	x̌ədzā	xədzā	x̌ədzā	x̌ədzā	x̌ədza	xədza	xəza	ښځه
plār	plār	pyār	plār	plår	plor	plor	plor	plâr	plår	plâr	plâr	plār	plār	plār	پلار
ḍer zyāt	ḍer zyāt	tsaṭ	ḍer zyāt	ḍer zyåt	pirā zyot	rəṭ zyot	rəṭ zyot	ḍer zyât	ḍer zyåt	ḍer zyât	ḍer zyât	ḍer zyāt	ḍer zyāt	ḍer zyāt	ډېر زيات
ləẓ̌	ləž	ləž	ləž	ləž	ləški	ləški	ləg	ləg	ləg	ləg	ləǵ	ləǵ	ləg	ləg	لږ
tsənga	tsənga	tsona	čərang	tsərāng	sərāng	tsərāng	tsərge	tsəngā	tsərāng	tsəngā	tsəngā	tsənga	tsənga	singa	څنګه
tsok	tsok	čok	čok	tsȫk	sek	tsek	tsek	tsȯk	tsȫk	tsȯk	tsȯk	tsok	tsok	sok	څوک
čṣ̌əl	čšəl	ğwətang	čšəl	tshi	čšəl	čšəl	tsəxəl	tsəxəl	tsəxəl	tsəxəl	čx̌əl	čx̌əl	tskəl	skəl	څښل
pṣ̌a	pša	špa, ğədəi	pša	pšā	pšā	pšā	pxā	pxā	pxā	pxā	px̌ā	px̌a	pxa	xpa	پښه
muẓ̌	muž	moš	muž	muž	miž	miž	mig	mu	mu	mu	muǵ	muǵ	mung	mung	موږ
zmā	zmā	mā eğē	emā	emå	emo	emo	emo	emâ	emå	emâ	emâ	zmā	zəmā	zamā	زما
stā	stā	tāğa	etā	etå	eto	eto	eto	etâ	etå	etâ	etâ	stā	stā	stā	ستا
nǰiləi	nǰiləi	čwara	ǰinkəi	wȫṛkəi	weṛkye	weṛkye	weṛkye	wȯṛkəi	wȫṛkye	wȯṛkəi	wȯṛkəi	ǰiləi	ǰinəi	ǰinē	نجلۍ
halək	halək	čorá	kṛāčay	wȫṛkāi	weṛkā	weṛkāi	weṛkāi	wȯṛkāi	wȫṛkāi	wȯṛkāi	wȯṛkāi	halək	halək	halək	هلک
lmar	lmar	mir	nmar	merə stərgā	myēr	ğormə stərgā	myerə stərgā	merə stərgā	merə stərgā	lmerə stərgā	lmer	lmar	nmar	nwar	لمر
hagəi	hagəi	hoya	angəi	wȫyā	yeyā	yeyā	yeyā	ȯyā	wȫyā	ȯyā	ȯyā	hagəi	hagəi, hā	hagē, hā	هګۍ
wo/ya	wo/na	wo/na	ya/na	wȫ	ē/nā	ē/nā	yē/nā	wȯ/nā	ē/nā	wȯ/nā	wȯ/nā	wo/na	wo/na	ao/na	هو\نه
kor	kor	kor	kor	kȫr	kēr	ker	ker	kȯr	kȫlə	kȯr	kȯr	kor	kor	kor	کور
yəm	yəm	ī	yəm	yəm	yə	yə	yə	yəm	yəm	yəm	yəm	yəm	yəm	yəm	یم
dzəm	dzəm	dramī	ǰəm	tsəm	sə	tsə	tsə	tsəm	tsəm	tsəm	tsəm	dzəm	dzəm	zəm	ځم
žəba	zəba	zbə	zəba	žəbā	žəbā	žəbā	žəbā	žəbā	ǰəbā	žəbā	zəbā	zəba	žəba	ǰəba	ژبه
sta	sta	sta	sta	štā	štā	štā	štā	štā	štā	štā	štā	sta	šta	šta	شته
yiẓ̌	yiž	yiržá	yiž	yiž	yiž	yiž	yig	yig	yig	yig	yiǵ	yiǵ	yig	yig	ايږ
meẓ̌ay	mežay	merža	mežay	mežāi	mežāi	mežāi	megāi	megāi	megāi	megāi	məǵātāi	meǵay	megay	megē	مېږی
کندهار	کوټه	هرني	لکي مروت	کرک	بنو	وانه	تڼۍ	پاړه چنار	جمرود	کږه	چیک وردګ	ښرنه	کابل	پېښور	پښتو ليکدود

ورته ليکنې

• پښتو
• د پښتو ژبدود
• د پښتو غږپېژندنه