قرغزستان
قرغېزستان، په رسمي ډول قرغز جمهوریت، په مرکزي آسیا کې غرنی او په وچه کې راایسارهېواد دی. شمال لوري ته یې قزاقستان، لویدیځ لوري ته ازبکستان، سویل ته یې تاجکستان او ختیځ ته یې چین موقعیت لري. بېشکېک یې پلازمېنه او لوی ښار دی. د قرغز قوم، د دغه هېواد د شپږ میلیونه وګړو ډېره برخه جوړوي، چې ازبک او روسي مهم لږه کي هم لري. قرغېزي ژبه یې نورو ترکي ژبو ته ډېره نږدې ده، په داسې حال کې چې روسي ژبه تر اوسه په دغه هېواد کې دود ده او یوه له رسمي ژبو نه یې هم ده. د قرغېزستان ۹۰ سلنه وګړي مسلمانان دي، چې لویه برخه یې سني مسلمانان جوړوي. قرغېز کلتور له دې سره چې ترکي رېښه لري، خو د ایراني، مغولي او روسي عناصرو اغېز هم په کې شته دی.[۲۵][۲۶][۲۷][۲۸]
.svg)
| پلازمېنه | |
|---|---|
| ترټولو لوړه څوکه |
| عمومي مالومات | |
|---|---|
| وګړو شمېر | |
| پکي شاملې اداري سیمې |
بشکیک — Osh (en)  — Batken Region (en) — Chuy Region (en) — Issyk-Kul Region (en) — Jalal-Abad Region (en) — Naryn Region (en) — اوش ولایت — Talas Region (en)  |
| رسمي ژبه | |
| ځايي ژبې | |
| د حکومت مشر | |
| وګړنوم |
Kyrgyz — kirgiz — Kirgizistanano — Kirgistänan — قيرغيزستاني — قيرغيزستانية — قيرغيزستانيون — киргизстанец — киргизстанка — киргизстанцы — קירגיזית — קירגיזי — কিরগিজ/কিরগিস্তানী — kirghiso — kirghisa — kirghisi — kirghise — Kyrgyzstani — cirgiz — kirguistanín[۴] — kirguistanina[۵] — қирғиз — Kirghize[۱] — Kirghize — Kirghiz[۱] — Kirgiz[۶] — Kirgizi[۶] — Kirgizka[۷] — Kirgizki — kirghizo — kirghiza — kirghize — kirghizi — kârgâz — kârgâzi — kârgâză — kârgâze — كيرڭيستاني — كيرڭيستانية — كيرڭيستانين — كيرڭيستانيات — Kirgizistanec — Kirgizistanka — Cirgeasach[۸] |
| فزیکي ځای | |
| غړی د |
ملگري ملتونه (۱۹۹۲ – ) د سوداګرۍ نړيوال سازمان شانګهای د همکاريو سازمان[۹] (۱۹۹۶ – ) Central Asian Cooperation Organization (en) Organization for Security and Co-operation in Europe (en) (۱۹۹۲ – )د اسلامي همکاريو سازمان[۱۰] (۱۹۹۲ – ) د بيارغونې او پراختيا نړيوال بانک (۱۹۹۲ – ) نړيواله پرمختياېې ټولنه (۱۹۹۲ – ) نړيواله مالي مؤسسه (۱۹۹۳ – ) د پانګونې څواړخيز تضمين نړيوال اژانس (۱۹۹۳ – ) United Nations–African Union Hybrid Operation in Darfur (en) Asian Development Bank (en) (۱۹۹۴ – )Treaty on Open Skies (en) نړيوال پوليس[۱۱][۱۲] (۱۹۹۶ – ) کېميايي وسلو نه د کار اخيستلو د مخنيوي سازمان[۱۳][۱۴] (۲۰۰۳ – ) يونيسکو[۱۵] (۱۹۹۲ – ) پوست نړيواله ټولنه[۱۶][۱۷] (۱۹۹۳ – ) مخابراتو نړيواله ټولنه[۱۸] (۱۹۹۴ – ) International Civil Defence Organisation (en) (۲۰۰۲ – ناجوت ارزښت)International Civil Defence Organisation (en) [۱۹] (۲۰۱۲ – )هواپېژندنې نړيوال سازمان[۲۰] (۱۹۹۴ – ) د روغتيا نړيوال سازمان[۲۱] Commonwealth of Independent States (en) Collective Security Treaty Organization (en) (۱۹۹۴ – )Commonwealth of Independent States Free Trade Area (en) (۲۰۱۳ – )Organization of Turkic States (en) (۲۰۰۹ – )ګومرک نړيوال سازمان[۲۲] (۲۰۰۰ – ) |
| هېواد | |
| ځایناستی د |
| د ځای کچه |
۱۹۹٬۹۵۱ كيلومتر مربع |
|---|
| برخه د |
|---|
| وېبپاڼه |
gov.kg… (قرغزي ژبه) |
|---|---|
| کورډينېشن |
| قرغزستان | |
|---|---|
 |
 |
| |
| شعار |
|
| ملي ترانه: | |
| ځمکه او استوګنه | |
| کوارډينېټ | ۴۱°شمال ۷۵°ختیځ / 41°شمال 75°ختيځ [۲۴] |
| پراخوالی | 199951 کیلومتره مربع |
| پلازمېنه | بشکیک |
| رسمي ژبې | روسي ، قرغزي ژبه |
| مشرتابه | |
| بنسټ اېښودنه او واکمنۍ | |
| خپلواکۍ نېټه | ۱۹۹۱ |
| د عمر محدودیتونه | |
| د واده عمر | 18 کلن |
| نور مالومات | |
| تګلوری | ښي لورۍ |
| رسمي وېبپاڼه | د تاييدولو سرچينه |
| هېواد کوډ | KG |
| د زنګ وهنې نړیوال کوډ | +996 |
| |
د قرغېزستان تاریخ ګڼ شمېر کلتورونه او سترواکۍ په ځان کې رانغاړي. په داسې حال کې چې له جغرافیايي پلوه دغه هېواد د ګڼ شمېر غرونو لرلو له امله ګوښه شوی، خو د ورېښمو لارې او نورو سوداګریزو لارو د یوې برخې په توګه د څو لویو تمدنونو په وصل کېدوني ځای کې پروت دی. ترکي کوچیان چې په ګڼ شمېر ترکي دولتونو، لکه: لومړی او دویم ترکي خانقاتو کې یې رېښه لرله، د تاریخ له اوږدو په دغه هېواد کې مېشت دي. په ۱۳ مه پېړۍ کې قرغېزستان د مغلو له خوا ونیول شو، بیاځلي یې خپلواکي ترلاسه کړه، خو وروسته د قالموقیانو، منچویانو او ازبکانو له خوا تر برید لاندې راغی. په ۱۸۷۶ ز کال کې دغه هېواد د روسي سترواکۍ برخه وګرځېد او په ۱۹۳۶ ز کال کې، د شوروي سوسیالیستي قرغېزي جمهوریت، د شوروي اتحاد په جوړوونکي جمهوریت واوښت. په شوروي اتحاد کې د میخایل ګورباچوف له دیموکراتیکو اصلاحاتو وروسته، په ۱۹۹۰ ز کال کې آزادي پلوه نوماند عسکر آقایوف د دغه هېواد د ولسمشر په توګه وټاکل شو. د ۱۹۹۱ ز کال د اګست په ۳۱ مه نېټه، قرغېزستان له مسکو نه خپله خپلواکي اعلان کړه او یو دیموکراتیک دولت یې جوړ کړ. په ۱۹۹۱ ز کال کې د شوروي اتحاد له شیندل کېدو وروسته، قرغېزستان د یوه ملي دولت په توګه خپل حاکمیت ترلاسه کړ.
له خپلواکۍ وروسته، قرغېزستان په رسمي ډول واحد ولسمشریز جمهوریت و، چې وروسته له ۲۰۱۰ ز کال نه تر ۲۰۲۱ ز کال پورې په واحد پارلماني جمهوریت واوښت، په داسې حال کې چې په تدریج سره ولسمشر بشپړ اجرائیوي واک ترلاسه کړ، وړاندې له دې چې په ۲۰۲۱ ز کال کې د دغه هېواد نظام بشپړ ریاستي نظام ته واوړي، د نیمه ولسمشریز یا نیمه ریاستي جمهوریت په توګه اداره کېده. دغه هېواد د خپل موجودیت په اوږدو کې قومي شخړې، انقلابونه، اقتصادي ستونزې، انتقالي دولتونه او سیاسي ناندرې ګاللې دي.[۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵]
قرغېزستان، د مشترک المنافع خپلواکو هېوادونو، ایروآسیا اقتصادي ټولنې، ټولیز امنیت تړون سازمان، د شانګهای د همکاریو سازمان، اسلامي همکاریو سازمان، ترکي دولتونو سازمان یا ترک شورا، د ترکي کلتور د نړیوال سازمان او ملګرو ملتونو سازمان غړیتوب لري. دغه هېواد یو له مخ پر ودې هېوادونو نه دی چې د انساني ودې د شاخص له مخې نوملړ کې ۱۲۰ ځای لري او په مرکزي آسیا کې دویم فقیر هېواد دی. د دغه هېواد انتقالي اقتصاد، په کلکه سره د طلا، ډبرو سکرو او یورانیمو په زېرمو تکیه لري.
سیاست
سیاسي نظام
د ۱۹۹۳ ز کال اساسي قانون، د دغه هېواد د دولت ډول د یوجرګه یي دیموکراتیک جمهوریت په توګه تعریف کوي. ولسمشر او لومړی وزیر په اجرائیه قوه کې شاملېږي. پارلمان یې اوس مهال یوه جرګه لري. په قضايي قوه کې یې ستره محکمه، سیمه ییزې محکمې او لوی څارنوال شاملېږي.
د ۲۰۰۲ ز کال په مارچ میاشت کې په خپل سري ډول د اپوزیسیون د یوه سیاستوال د نیولو پنځه اعتراض کوونکي د پولیسو له خوا په ډزو ووژل شول، چې په ملي کچه یې لاریونونه رامنځته کړل. ولسمشر عسکر آقایوف د اساسي قانون د سمون بهیر پیل کړ او په پیل کې په لوړه کچه د دولت استازو، مدني او ټولنیزو فعالانو د یوه پرانیستي بحث په ترڅ کې په کې برخه لرله، دغه چاره د ۲۰۰۳ ز کال د ټول پوښتنې لامل شوه، خو په رایه اچونه کې ګډوډۍ ورته لږ زیان ورساوه.
په اساسي قانون کې سمونونه، د ټول پوښتنې له خوا تصویب شول چې د ولسمشر د زیات واک او د پارلمان او اساسي قانون د محکمې د کمزورتیا لامل وګرځېد. پارلماني ټاکنې د نوې قانون جوړوونکې جرګې لپاره چې ۷۵ چوکۍ یې لرلې، د ۲۰۰۵ ز کال د فبروري په ۲۷ مه او د مارچ په ۱۳ مه نېټه ترسره شوې، خو په پراخ ډول له درغلیو ډکې وبلل شوې، چې ورپسې لاریونونه یې د ۲۰۰۵ ز کال د مارچ په ۲۴ مه د سپینې کودتا لامل وګرځېدل. اقایوف له خپلې کورنۍ سره له هېواده ووت او ځای یې لنډ مهالي ولسمشر قربان بیک باقیوف ونیو.
د ۲۰۰۵ ز کال د جولای په ۱۰ مه نېټه، لنډمهالي ولسمشر باقیوف په ۸۸.۹ سلنه رایو ترلاسه کولو سره ولسمشریزې ټاکنې وګټلې او د اګست په ۱۴ مه یې لوړه وکړه. د ۲۰۰۶ ز کال په اپریل او نومبر میاشتو کې په بشکېک کې د ولسمشر باقیوف پر وړاندې لوی لاریونونه راووتل، د اپوزیسیون مشرانو ولسمشر تورن کړ چې د اساسي قانون د تعدیل او پارلمان ته یې د ګڼ شمېر ولسمشریزو واکونو لېږدولو اړوند خپلې ټاکنیزې ژمنې نه دي پوره کړي.
قرغېزستان، د اروپا د امنیت او همکاریو د سازمان (OSCE) د ۵۶ غړو هېوادونو له جملې نه دی، چې په اوراسیا کې سولې، روڼتیا او د بشري حقونو خوندیتوب ته ژمن دی. د OSCE د غړي هېواد په توګه، د قرغېزستان هېواد نړیوالې ژمنې د متحده ایالاتو د هېلسنکي کمیسیون (د اروپا د امنیت او همکاریو سازمان) تر څار لاندې دي.
د ۲۰۰۹ ز کال د فبروري په درېیمه نېټه، ولسمشر قربان بېک باقیوف اعلان وکړ چې په مرکزي آسیا کې د امریکا یوازنۍ اډه، مناس هوايي اډه به ژر وتړي. پارلمان د دغې اډې تړلو اړوند د فبروري په ۱۹ مه نېټه رایه ورکړه او د ۷۸ موافقو او یوې مخالفې رایې پر بنسټ یې د دولت دغه پریکړه تصویب کړه، خو د پردې شاته د قرغېزي، روسي او امریکايي دیپلماتو له پریمانه خبرو اترو وروسته، د ۲۰۰۹ ز کال په جون میاشت کې دغه پریکړه لغو شوه. امریکایانو د نوې هوکړې له مخې د پاتې کېدو اجازه ترلاسه کړه، چې له مخې یې د دغې اډې کلنۍ کرایه له ۱۷.۴ میلیونه ډالرو نه ۶۰ میلیون ډالرو ته لوړه شوه.[۳۶][۳۷][۳۸]
قرغېزستان په نړۍ کې د لوړ فساد لرونکو پنځوسو هېوادونو په نوملړ کې ځای لري: د فساد د شتون د شاخص له مخې قرغېزستان له ۰ نمرې (ډېر فاسد) تر ۱۰۰ نمرو (لږ فاسد)، ۲۸ نمرې لري.[۳۹]
په ۲۰۱۰ ز کال کې په دغه هېواد کې بل انقلاب وشو. ولسمشر قربان بیک باقیوف د خپل زوی ماکسیم او ورور ځای ناستې په ګډون له خپلو خپلوانو سره اړ شو، چې قزاقستان ته وتښتي او بیا یې په بیلاروس کې سیاسي پناه وغوښته. رزا اوتونبایوا چې د لنډ مهالې ولسمشرې په توګه وټاکل شوه، اعلان یې وکړ چې نه غواړي د ۲۰۱۱ ز کال په ولشمریزو ټاکنو کې ګډون وکړی. په نومبر میاشت کې ټاکنې وشوې چې د سوسیال دیموکرات ګوند مشر او د وخت لومړي وزیر الماس بیک اتامبایوف ټاکنې وګټلې، نوموړي د ۲۰۱۱ ز کال د دسمبر په لومړۍ لوړه وکړه. په همدغه ورځ یې عمربیک بابانوف د لومړي وزیر په توګه وټاکه چې د ۲۰۱۱ ز کال د د سمبر په ۲۳ مه یې د تایید رایه واخیسته.[۴۰][۴۱]
د ۲۰۱۷ ز کال په اکتوبر میاشت کې، پخواني لومړي وزیر سورنبای جینبکف د الماس بېک اتامبایوف په ملاتړ د قرغېزستان د نوي ولسمشر په توګه وټاکل شو. د ۲۰۱۹ ز کال د اګست په ۷ مه د قرغېزستان ځانګړو ځواکونو د پخواني ولسمشر الماس بیک اتامبایوف پر کور په ده باندې د فساد تورونو له امله عملیات ترسره کړل. ولسمشر جینبکف د قزاقستان د امنیت شورا په ناسته کې اتامبایوف له اساسي قانون نه پر سرغړونه تورن کړ. د ۲۰۲۰ ز کال په اکتوبر میاشت کې، ولسمشر سورنبای جینبکف د ۲۰۲۰ ز کال د اکتوبر د ۴ مې نېټې پارلماني ټاکنو کې د ګډوډیو اړوند رامنځته شویو لاریونونو له امله استعفا ورکړه. د ۲۰۲۱ ز کال په جنوري میاشت کې سادیر ژاپاروف په غوڅ اکثریت سره ولسمشریزې ټاکنې وګټلې.[۴۲][۴۳][۴۴][۴۵][۴۶][۴۷][۴۸][۴۹]
تاریخ
کلتور
جغرافیه
اقتصاد
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ سرچينې تړی: http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf.
- ↑ ذکر کېدنه: World Bank Open Data. Publisher: نړیوال بانک.
- ↑ "World Bank Open Data". نړیوال بانک. بياځلي په ۸ اپرېل ۲۰۱۹.
{{cite web}}: CS1 errors: dates (link) - ↑ Applies to part: masculine singular.
- ↑ Applies to part: feminine singular.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ سرچينې تړی: https://sjp.pwn.pl/so/Kirgiz;4450166.html.
- ↑ سرچينې تړی: https://sjp.pwn.pl/so/Kirgizka;4450168.html.
- ↑ ذکر کېدنه: The National Terminology Database for Irish. اثر ژبه: ايرلينډي ژبه.
- ↑ سرچينې تړی: http://eng.sectsco.org/about_sco/. Publisher: شانګهای د همکاريو سازمان. Retrieved: ۸ ډيسمبر ۲۰۱۷.
- ↑ سرچينې تړی: https://www.oic-oci.org/states/?lan=en. Retrieved: ۲۹ اکتوبر ۲۰۲۲.
- ↑ سرچينې تړی: https://www.interpol.int/Member-countries/World. Publisher: نړيوال پوليس. Retrieved: ۷ ډيسمبر ۲۰۱۷.
- ↑ سرچينې تړی: https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Asia-South-Pacific/KYRGYZSTAN. Retrieved: ۲۳ اکتوبر ۲۰۲۲. Type of reference: official member page. Supports qualifier: پيل نېټه.
- ↑ سرچينې تړی: https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/. Publisher: کېميايي وسلو نه د کار اخيستلو د مخنيوي سازمان. Retrieved: ۷ ډيسمبر ۲۰۱۷.
- ↑ سرچينې تړی: https://www.opcw.org/about-us/member-states/kyrgyzstan. Retrieved: ۲۹ اکتوبر ۲۰۲۲. Type of reference: official member page. Supports qualifier: پيل نېټه.
- ↑ سرچينې تړی: http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp.
- ↑ سرچينې تړی: http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html. Retrieved: ۴ مې ۲۰۱۹.
- ↑ سرچينې تړی: https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=169. Retrieved: ۲۸ اکتوبر ۲۰۲۲. Type of reference: official member page. Supports qualifier: پيل نېټه.
- ↑ سرچينې تړی: https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8. Retrieved: ۴ مې ۲۰۱۹.
- ↑ سرچينې تړی: http://icdo.org/who-we-are/members/member-states.html. Retrieved: ۱۱ مې ۲۰۲۰.
- ↑ سرچينې تړی: https://public.wmo.int/en/members/kyrgyzstan. Retrieved: ۲۶ مې ۲۰۲۰.
- ↑ سرچينې تړی: https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/. Retrieved: ۲۱ جولای ۲۰۲۰.
- ↑ سرچينې تړی: https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf. Retrieved: ۱۶ مارچ ۲۰۲۴. Page(s): 5. Supports qualifier: پيل نېټه.
- ↑ سرچينې تړی: https://www.workwithdata.com/place/kyrgyz-republic. Retrieved: ۱۱ اکتوبر ۲۰۲۴.
- ↑
{{cite web}}: Empty citation (help)CS1 errors: unsupported parameter (link) - ↑ "CONSTITUTION OF THE KYRGYZ REPUBLIC". CIS Legislation. CIS Legislation. بياځلي په 31 December 2021.
- ↑ "Kyrgyzstan Constitution" (PDF). Constitution Net. Constitution Net. بياځلي په 31 December 2021.
- ↑ "CONSTITUTION OF THE KYRGYZ REPUBLIC" (PDF). Legislationline. Legislationline (PDF). بياځلي په 31 December 2021.
{{cite web}}: CS1 errors: archive-url (link) CS1 errors: unsupported parameter (link) - ↑ "Central Asia:: KYRGYZSTAN". CIA The World Factbook. 5 November 2021.
- ↑ "Investigating Kyrgyzstan's ethnic violence: Bloody business". The Economist. 12 May 2011. بياځلي په 26 March 2013.
- ↑ "Foreigners in Kyrgyzstan: 'Will We Be Banned, Too?'". EurasiaNet.org. 15 June 2011. بياځلي په 26 March 2013.
- ↑ "Pro-Government Election Victory Sparks Overnight Revolution in Kyrgyzstan". OCCRP. 6 October 2020. بياځلي په 10 November 2020.
- ↑ "Kyrgyzstan: Economy globalEDGE: Your source for Global Business Knowledge". Globaledge.msu.edu. 20 December 1998. بياځلي په 26 March 2013.
- ↑ "Kyrgyz Republic Economy: Population, GDP, Inflation, Business, Trade, FDI, Corruption". Heritage.org. بياځلي په 26 March 2013.
{{cite web}}: CS1 errors: archive-url (link) CS1 errors: unsupported parameter (link) - ↑ "BBC News – Kyrgyzstan profile – Timeline". Bbc.co.uk. 10 October 2012. بياځلي په 26 March 2013.
- ↑ "Kyrgyz Unrest". EurasiaNet.org. بياځلي په 26 March 2013.
- ↑ "Proposal to close the Manas Air Base". BBC News. 4 February 2009. بياځلي په 2 May 2010.
- ↑ Kyrgyz Parliament Approves U.S. base closure. Associated Press. 19 February 2009
- ↑ Schwirtz, Michael and Levy, Clifford J. (23 June 2009) In Reversal, Kyrgyzstan Won't Close a U.S. Base. New York Times
- ↑ "2016 official table". 25 January 2017. بياځلي په 29 January 2017.
{{cite web}}: CS1 errors: archive-url (link) CS1 errors: unsupported parameter (link) - ↑ "Maksim Bakiyev tracked not only in Bishkek, but also in the States?". Ferghana Information agency, Moscow. 16 October 2012.
- ↑ "New Kyrgyz President Atambayev pledges 'new page'". BBC News. December 2011.
- ↑ "Clashes erupt in Kyrgyz capital". BBC Online. 7 November 2006. بياځلي په 21 November 2007.
- ↑ "Kyrgyzstan election: Sooronbay Jeenbekov wins historic election". BBC News. 15 October 2017.
- ↑ Putz, Catherine (8 August 2019). "Former Kyrgyz President Detained After Second Raid". The Diplomat.
- ↑ Leonid, Bershidsky (8 August 2019). "A Bloody Raid Shows Why Post-Soviet Leaders Hate to Hand Off Power". The Moscow Times.
- ↑ "Kyrgyzstan's former president detained after violent clashes". The Guardian. 8 August 2019.
- ↑ "Kyrgyzstan election: President Jeenbekov resigns after protests". BBC News. 15 October 2020.
- ↑ "Kyrgyzstan election: Sadyr Japarov wins presidency with landslide". BBC News. 11 January 2021.
- ↑ "Refworld | Demand for prior approval of RFE/RL programmes called "intolerable"". United Nations High Commissioner for Refugees. 17 December 2008. بياځلي په 17 April 2010.