نايټريک اسيد يا د مالګې تېزاب د HNO ₃ فارمول سره يو ډېر قوي منرالي اسيد دی . د دې خالص جوړښت بې رنګه دی، مګر د وخت په تېرېدو سره، د نایتروجن اکسایډونو او اوبو د تخریب له کبله، دا په تدریجي ډول ژېړ کیږي. ^[۱] خالص نايټريک اسيد (HNO ₃ ) په -41.6 درجو سانتي ګراد کې خړوب شوی بې رنګه مايع توليدوي، مګر د حرارت درجه او د رڼا د شعاع درجې پورې اړه لري، د رنګ سلسله له زېړ څخه تر نسواري سور پورې توپير لري. دا بدلونونه د لاندې عکس العمل له مخې د هغې د تخریب پایله ده: 4HNO ₃ → 2H ₂ O + 4NO ₂ + O ₂ د دې دلیل لپاره، د دې کانټینرونه تل د کنټرول فشار لاندې وي. نايټريک اسيد د اوبو سره د احتراق وړ دی او محلول يې يو ازوټروپ جوړوي چې د جوش نقطه يې د سانتي ګراد 121.9 درجو سره مساوي ده چې د HNO ₃ وزن يې 68.7% لري. په بازار کې موجود ډیری نایټریک اسیدونه په اوبو کې 68٪ غلظت لري. دا محلول د یو اتموسفیر په فشار کې د 120.5 درجې سانتي ګراد د تودوخې نقطه لري. د دې لپاره دوه هایډریټ فارمونه پیژندل شوي دي:

مونوهایډریټ (HNO ₃ H ₂ O)
Trihydrate (HNO ₃ 3H ₂ O)

که چیرې د نایټریک اسید غلظت له 86٪ څخه ډیر وي ، نو دې ته فومنګ نایټریک اسید ویل کیږي (به کې ووایه. ^[۱] نايټريک اسيد چې له %95 څخه زيات غلظت ولري سپين لوګي بلل کيږي او نايټريک اسيد چې له 86% څخه زيات غلظت ولري سور لوګي بلل کيږي. دا اسیدونه د راکټ په تیلو کې د اکسیډنټ په توګه کارول کیږي. ^[۲]

تاریخ

نایټریک اسید يا د مالګې تېزاب يا په ساه اصطلاح د ښورې تېزاب په 16 پېړۍ کې د سرو زرو څخه د سپینو جلا کولو لپاره کارول کېده.

نايټريک اسيد د ښورې څخه ترلاسه کيږي. په دې توګه، دوی د اوسپنې سلفیټ یا الماس د تودوخې په وخت کې د خندق په برخه کې کارول. د تولید دا طریقه ښیي چې کارول شوي ډنډ خالص وو. دوی د دوو موادو په مخلوط کې لږه شګه ، لیمو یا ماتې شوې خټې اضافه کوي؛ ترلاسه شوي ماده په یو کوچني جار(ښيښه) کې د پوښ سره واچول شوه. دا شیشې د لیمو په بټۍ کې کیښودل شوې وې چې د دې شیشې دوه قطارونه درلودل ، هر قطار څلور شیشې درلودې. دا شیشې تر غاړې پورې په خاورو یا ايرو کې ایښودل شوي چې د تودوخې د خپریدو لامل کیږي او د شیشې د ماتیدو مخه نیسي. پایپونه د شیشې له پوښونو څخه راوتلي ، کوم چې د فرنس څخه بهر په یوه پلیټ فارم کې د ورته شمیر مایع شیشې سره وصل وو. ټول بندونه په احتیاط سره تړل شوي. لومړی، تودوخه معتدله وه چې خام مواد په جارونو کې وچوي، بیا په هرو شپږو ساعتونو کې، تودوخه زیاته شوه، د نایترو ګازونه د مالګې کریسټال کولو اوبو په واسطه ایستل شوي. هرکله چې د ډیسټیل رنګ په ګوته کړي چې تخریب بشپړ شوی ، تودوخه په تدریجي ډول کمه شوې.

د فیرس سلفیټ بنسټیز میتود د ګلوبر لخوا تشریح شوی. دا طریقه بې له شکه یوازینۍ طریقه وه چې د 18 پیړۍ تر پیل پورې د نایټریک اسید تولید لپاره کارول کیده. انګریزانو او هالنډیانو د اوسپنې سلفیټ طریقه تر ډیره وخته پورې وکاروله. مګر په فرانسه کې، د المونیم طریقه خپل ځای ونیوله.

په تیره پیړۍ کې، د نایټریک اسید تولیدونکو فکر کاوه چې د الومینا طریقې سره د تولید موثریت د اوسپنې سلفیټ سره د هغې موثریت څخه ټیټ دی. لږ وروسته، مخالف نظر غالب شو، پرته له دې چې دا معلومه شي چې دا د نظر بدلون د کومو مشاهدو پر بنسټ شوی دی. دا څرګنده ده چې په دې عمل کې د لابراتوار کار غیر موثر دی. د کیمیا په کتابونو کې د نسخې په څیر لارښوونې شاملې دي چې د دوی لیکوالانو د متخصصینو څخه ترلاسه کړي. داسې ښکاري چې په دودیزو میتودونو کې بدلون د ښه بازار او ډیرو غوښتنو د رامنځته کولو پایله وه.

د نایټریک اسید د چمتو کولو میتودونه

نن ورځ، د نایټریک اسید په صنعتي تولید کې، امونیا د خامو موادو په توګه کارول کیږي. په تاریخي توګه، نایټریک اسید په لومړي ځل د سوډیم نایټریټ (چیلي پیمانه) کې د سلفوریک اسید د عمل څخه ترلاسه شوی. عکس العمل په تنور کې د 150 څخه تر 170 درجو سانتي ګراد حرارت سره ترسره کیږي. ترلاسه شوي اسید د 83 څخه تر 86٪ غلظت لري؛ کوم چې د فومینګ اسید په نوم یادیږي، د دې تیزاب رنګ سور او ژیړ دی.

2 NaNO 3 + H ₂ SO ₄ → 2 HNO ₃ + Na 2 SO 4

د Birkeland-Eyde پروسې په دې طریقه کې، نایټریک اسید د لاندې عکس العمل له مخې د نایټریک اکسایډ څخه ترلاسه کیدی شي.

HNO3 ته د NO تبادله د اکسیډریشن او هایډریشن لخوا ترسره کیږي. په دې پروسه کې، د NO د ټیټ غلظت له امله، د بریښنایی انرژی لګښت سربیره، یو څه ګاز هم باید جریان ولري. سربیره پردې، د تودوخې لوړه درجه د عکس عکس العمل او د NO د تخریب لامل هم کیږي.

د اوستوالډ پروسه: لومړی، امونیا د اکسیجن په شتون کې بدلیږي، یو کتلست لکه پلاټینیم یا روډیم تودوخه کیږي ترڅو د اکسیډیشن کمښت ترسره شي او نایټروجن اکسایډ او اوبه ترلاسه شي. نايټروس آکسايډ بيا اکسیډیز کیږي ترڅو نایټروجن ډای اکسایډ جوړ کړي . کله چې ماده کمه کړئ او بیرته یې په نایتروجن اکساید بدل کړئ، د اوبو په واسطه د ګاز جذبولو غبرګون هم ترسره کیږي، او د نایټریک اسید ضعیفه ترلاسه کیږي، او بیا د تحلیل په واسطه مطلوب غلظت ته رسیږي.

فزیکي او کیمیاوي ځانګړتیاوې

په بازار کې موجود نايټريک اسيد يو ازوټ دی چې په اوبو کې 68% غلظت لري.<math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML"><semantics><mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"><mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"><mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"><msubsup><mtext> ${\ce {HNO3}}$ </mtext><mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"><mn> ${\ce {HNO3}}$ </mn></mrow></msubsup></mrow></mstyle></mrow></semantics></math> ${\ce {HNO3}}$ </img> دی. دا محلول په 1 اتموسفیر کې د 120.5 °C د تودوخې نقطه لري. دا د "متمرکز نایټریک اسید" په نوم پیژندل کیږي. خالص متمرکز نایتریک اسید د خونې په حرارت کې بې رنګه مایع دی.

دوه جامد هایډریټ پیژندل شوي: مونو هایدریټ (HNO3·H2O یا [H3O]NO3) او ټرای هایډریټ (HNO3·3H2O).

یو زوړ کثافت پیمانه کله ناکله لیدل کیږي، د متمرکز نایټریک اسید سره د 42° په توګه نښه شوي.

د نایتروجن ډای اکسایډ سره اړیکه

نايټريک اسيد د تودوخې او رڼا د تخريب تابع دی او له همدې امله اکثرا د نسواري شیشې بوتلونو کې زیرمه کیږي.

4 HNO3 = 2 H2O + 4 NO2 + O2

دا عکس العمل ممکن د مایع څخه پورته د بخار فشار کې د لږ بدلون لامل شي ځکه چې تولید شوي نایټروجن اکسایډونه په جزوي یا بشپړ ډول په تیزاب کې منحل کیږي.

نایتروجن ډای اکسایډ (NO2) په نایټریک اسید کې په ژیړ یا حتی سور رنګ کې په لوړه تودوخې کې حل کیږي. په داسې حال کې چې خالص اسید د هوا سره د تماس په وخت کې سپین ګاز ورکوي، د منحل شوي نایتروجن سره تیزاب یو سور نسواري بخار ورکوي، چې د "نایټریک اسید" او "غصه شوي نایټریک اسید" په نامه یادیږي. نايتروجن اکسايد په نايټريک اسيد کې منحل کيږي.

نايټريک اسيد غوړوي

د سوداګریزې درجې فومینګ نایټریک اسید 98% HNO3 او کثافت 1.50 g/cm3 لري. دا درجه اکثرا د چاودیدونکو توکو په صنعت کې کارول کیږي. دا د انهایډروس اسید په څیر بې ثباته او ژونکي ندي او د هغې نږدې غلظت 21.4 M دی.

سور فومینګ نایټریک اسید، یا RFNA، د پام وړ منحل شوي نایتروجن ډای اکسایډ (NO2) لري، چې محلول د سور نسواري رنګ سره پریږدي. د منحل شوي نایتروجن ډای اکسایډ له امله، د سور بخور د نایټریک اسید غلظت په 1.490 g/cm3 کې ټیټ دی.

منع شوي نایټریک اسید بخار (یا IWFNA یا IRFNA) د 0.6 څخه تر 0.7٪ هایدروجن فلورایډ (HF) په اضافه کولو سره رامینځته کیدی شي. دا فلورایډ د فلزي ټانکونو کې د زنګ وهلو مقاومت لپاره اضافه کیږي. فلورایډ د فلز فلورایډ پرت رامینځته کوي چې فلز ساتي.

انهایډروس نایټریک اسید

فومنګ سپین نایټریک اسید، خالص نایټریک اسید یا WFNA، د انهایډروس نایټریک اسید سره ډیر نږدې دی. دا د 99.9٪ نایټریک اسید په توګه شتون لري. د سپینو فومینګ نایټریک اسید یوه ځانګړتیا دا ده چې دا اعظمي 2٪ اوبه او اعظمي 0.5٪ منحل NO2 لري.

انهایډروس نایټریک اسید د 1.513 g/cm3 کثافت لري او نږدې غلظت یې 24 M دی. انهایډروس نایټریک اسید یو بې رنګ ګرځنده مایع دی چې د 1.512 g/cm3 کثافت لري چې په -42 ° C کې ټینګیږي او سپین کرسټال جوړوي.

کله چې دا په NO2 او اوبو کې تخریب شي، دا یو ژیړ رنګ ترلاسه کوي. دا په 83 درجو کې جوش کیږي. دا معمولا د شټر پروف امبر شیشې بوتل کې ساتل کیږي چې دوه ځله سر ځای لري ترڅو فشار رامینځته کړي ، مګر حتی د دې احتیاطي تدابیرو سره سره بوتل باید د فشار خوشې کولو لپاره هره مياشت خالي شي.

جوړښت او پیوستون

د NO بانډونو څخه دوه مساوي او نسبتا لنډ دي (دا د ریزونانس تیوریو لخوا تشریح کیدی شي؛ په دې دوه بانډونو کې دودیز ډولونه د دوه بانډ ځانګړتیا ښیي چې دوی د نورمال NO بانډونو څخه لنډ کوي) او د NO بانډ دریم اوږد دی ځکه چې O اتوم هم د پروټون سره تړلی دی.

غوښتنلیک

د نايټريک اسيد اصلي صنعتي استعمال د سري توليدول دي. نايټريک اسيد د امونيا سره بې طرفه کيږي او امونيم نايټريټ ورکوي. دا برنامه د 26 ملیون ټنو کلني تولید (1987) څخه 75-80٪ مصرفوي. نورې لویې کارونې د چاودیدونکو توکو ، نایلان مخکینیو، او ځانګړي عضوي مرکباتو تولید لپاره دي. ^[۳]

د عضوي نایتروجن مرکباتو مخکینۍ

په عضوي ترکیب ، صنعتي او داسې نورو کې، د نایترو ګروپ یو څو اړخیزه فعاله ډله ده. د نایټریک او سلفوریک اسیدونو مخلوط د الکترو فیلیک اروماتیک بدیل سره د نایټرو بدیل په مختلفو اروماتیک مرکباتو کې معرفي کوي. ډیری چاودیدونکي توکي لکه TNT پدې ډول چمتو کیږي:

${\ce {C6H6CH3 + 3 HNO3 = C6H2(NO2)3CH3 + 3 H2O}}$

متمرکز سلفوریک اسید یا اولیم اضافي اوبه جذبوي.

${\ce {H2S2O7 + H2O = 2 H2SO4}}$

د نایټرو ګروپ د امین ګروپ په جوړولو کې کم کیدی شي، د مختلفو نایتروبینزینونو څخه د انیلین مرکبونو جوړولو ته اجازه ورکوي.

د اکسیډیزر په توګه وکاروئ

د نایلان مخکینۍ، اډیپیک اسید ، په لویه پیمانه د "KA تیلو" د اکسیډیشن په واسطه تولید کیږي - د cyclohexanone او cyclohexanol مخلوط - د نایټریک اسید سره.

راکټ پروپولشن

نايټريک اسيد په بيلابيلو شکلونو کې د مايع سونګ راکټونو لپاره د اکسيډزر په توګه کارول کيږي. په دې شکلونو کې سور فومیګینټ نایټریک اسید شامل دي، سپین فومیګینټ نایټریک اسید چې د سلفوریک اسید سره مخلوط شوي او دا شکل د HF مخنیوی کونکي سره. ^[۴] IRFNA (Red Inhibited Nitric Acid Vapor) د BOMARC راکټ د 3 مایع تیلو اجزاو څخه یو و.

د فلزي پروسس کول

نايټريک اسيد د فلزاتو په اکسیډز شوي شکلونو بدلولو لپاره کارول کیدی شي، لکه د مسو فلز د مسو نایټریټ ته. دا د هایدروکلوریک اسید سره په ترکیب کې د اوبو په توګه هم کارول کیدی شي ترڅو عالي فلزات لکه د سرو زرو تحلیل کړي (لکه کلوروریک اسید). دا مالګې د بیا رغاونې پروسې او غوره باران لپاره کارول کیدی شي د سرو زرو او نورو فلزاتو د 99.9٪ پاکوالي څخه هاخوا پاک کړي.

د ICP-MS، ICP-AES، GFAA او Flame AA لخوا په لومړني تحلیل کې، د نایټریک اسید (0.5-5.0) د ټریس فلزي محلولونو د ټاکلو لپاره د میټریکس مرکب په توګه کارول کیږي. د دې ډول تعیین لپاره، یو الټراپور فلزي ټریس اسید ته اړتیا ده، ځکه چې د فلزي آیونونو لږ مقدار کولی شي د تحلیل پایله اغیزه وکړي. همدارنګه، په نورمال ډول د اوبو د نمونو د هضم کولو په پروسه کې، د خځلو نمونې، جامد نمونې او همدارنګه د ځانګړو نمونو نور ډولونه چې د ICP-MS، ICP-OES، ICP-AES، GFAA او د شعلې اټومي جذب سپیکرومیټري له لارې د اساسي تحلیلونو تابع دي. کاروول شوۍ. . عموما، دا هضمونه د 50٪ HNO محلول 3 د ډول 1 DI اوبو سره مخلوط کاروي.

په الکترو کیمیا کې، نایټریک اسید د عضوي سیمیکمډکټرونو لپاره او د خام کاربن نانوټوبونو لپاره د پاکولو پروسو کې د ډوپینګ کیمیاوي په توګه کارول کیږي.

ترکاڼی

په ټیټ غلظت کې (تقریبا 10٪)، نایټریک اسید اکثرا د انارو او میپل د مصنوعي عمر لپاره کارول کیږي. تولید شوی رنګ خړ سرو زرو دی او ډیر زاړه موم شوي یا غوړ لرګي (د لرګي پای) ته ورته ښکاري.

د ایچنګ ایجنټ او کلینر

د نايټريک اسيد د ککړتيا اغېزې د ځينو ځانګړو غوښتنلیکونو لپاره کارول کیږي لکه په چاپ کې قلم کول، د سټینلیس سټیل پاکول یا په برقیاتو کې د سیلیکون ویفرونو پاکول. ^[۵]

د نايټريک اسيد، اوبو او الکولو محلول، نيتال، د فلزاتو د ايچ کولو لپاره کارول کيږي ترڅو د کوچني جوړښت ښکاره کړي. ISO 14104 یو له معیارونو څخه دی چې د دې پیژندل شوي میتود توضیح کوي. نایټریک اسید یا د هایدروکلوریک اسید سره په ترکیب کې یا یوازې د شیشې سلایډونو او شیشې سلایډونو پاکولو لپاره د پرمختللي مایکروسکوپي غوښتنلیکونو لپاره کارول کیږي. ^[۶] دا د سپینو زرو شیشې جوړولو پرمهال د سپینو زرو دمخه د شیشې پاکولو لپاره هم کارول کیږي. د 5-30% نايټريک اسيد او 15-40% فاسفوريک اسيد په تجارتي ډول موجود آبي مرکبونه معمولا د خواړو او لبنياتو وسايلو پاکولو لپاره کارول کيږي، په عمده توګه د کلسيم او مګنيزيم زيرمې لرې کولو لپاره (يا د پروسې له جريان څخه زيرمې) ورو يا د استعمال له امله رامنځته کيږي. د تولید او پاکولو پرمهال د سختو اوبو)

. د فاسفوریک اسید مواد د نایټریک اسید د ضعیفولو په واسطه د زنګ په وړاندې د اوسپنې الیاژ په فعالولو کې مرسته کوي.

نايټريک اسيد د الکالويډونو لکه LSD لپاره د داغ د ازموينې په توګه کارول کيدای شي او د الکالويد پر بنسټ مختلف رنګونه توليدوي.

د مختلفو موادو سره غبرګون

د سلفوریک اسید سره عکس العمل

نايټريک اسيد د سلفوريک اسيد سره تعامل کوي تر څو قوي اسيد توليد کړي، چې په دې پروسه کې فعال نايترونيم ايونونه هم خپريږي، چې د عضوي موادو سره په ګډه قوي چاودېدونکي توکي لکه TNT، نايټروګليسرين او داسې نور توليدوي. (د نایټریشن پروسه). د نایټریک اسید یو له خورا مهم عکس العملونو څخه د ګلیسیرین سره عکس العمل دی ، کوم چې نایټروګلیسیرین تولیدوي.

HNO ₃ + 2H ₂ SO ₄ ⇌ NO ₂ ⁺ + H ₃ O ⁺ + 2HSO ₄ ⁻ ; K ~ 22

په صنعت کې د دې غوښتنلیکونو څخه یو یې د 304 سټینلیس سټیل شیټونو پالش کولو لپاره کارول دي ، کوم چې د اوبو او ټایټانیوم ډای اکسایډ سره په ترکیب کې نایټریک اسید کاروي.

خوندیتوب

نايټريک اسيد يو قوي اسيد او يو قوي اکسیډیزونکی ایجنټ دی. له دې څخه اصلي خطر کیمیاوي سوځیدنه ده، ځکه چې دا د پروټینونو (امیډز) او غوړ (ایسټرونو) سره د تیزاب هایدرولیسس ترسره کوي، چې په پایله کې ژوندی نسج (د بیلګې په توګه، پوستکي او غوښه ) تخریب کیږي. متمرکز نایټریک اسید د کیراټین سره د عکس العمل له امله د انسان پوټکی ژیړ کوي. دا ژیړ ځایونه په نارنجي بدلیږي کله چې بې طرفه شي. سیستماتیک اغیزې ناشونې دي او دا ماده کارسنجینک یا میوټاجینک نه ده.

په پوټکي د تیزاب د توییدو لپاره لومړنۍ لومړنۍ مرستې درملنه، لکه د نورو ککړونکو اجنټانو په څیر، د کافي مقدار اوبو سره اوبه کول دي. مینځل لږ تر لږه د 10-15 دقیقو لپاره دوام لري ترڅو د تیزاب سوځیدنې شاوخوا نسج یخ شي او د ثانوي زیان مخه ونیسي. ککړې جامې سمدلاسه لیرې کیږي او لاندې پوټکی په ښه توګه مینځل کیږي.

نايټريک اسيد، د پياوړي اکسيډيز ايجنټ په توګه، کولی شي په چاوديدونکي توګه د مرکبونو لکه سينانايډ ، کاربايډ يا فلزي پوډر، او د زياتو عضوي مرکبونو سره، لکه تورپينټ، په زوره او په زياته کچه (د مثال په توګه، د ځان سوځولو سره) غبرګون وکړي. له همدې امله، دا باید د اډو او عضوي موادو څخه لرې وساتل شي.

اړوندې پوښتنې

نايتريت

سرچینې

↑ ^۱٫۰ ^۱٫۱ "Nitric acid". Wikipedia (په انګليسي). 2019-11-09.
↑ "Red fuming nitric acid". Wikipedia (په انګليسي). 2019-09-25.
↑ Thiemann, Michael; Scheibler, Erich; Wiegand, Karl Wilhelm (2000). "Nitric Acid, Nitrous Acid, and Nitrogen Oxides". Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry.
↑ Clark, John D (1972). Ignition!. Rutgers University Press
↑ Muraoka, Hisashi (1995) "Silicon wafer cleaning fluid with HNO₃, HF, HCl, surfactant, and water
↑ Fischer, A. H.; Jacobson, K. A.; Rose, J.; Zeller, R. (1 May 2008). "Preparation of Slides and Coverslips for Microscopy". Cold Spring Harbor Protocols. 2008 (6): pdb.prot4988.

[ToolAutoGenRef1-1] ۱٫۰ ^۱٫۱ "Nitric acid". Wikipedia (په انګليسي). 2019-11-09.

[2] "Red fuming nitric acid". Wikipedia (په انګليسي). 2019-09-25.

[3] Thiemann, Michael; Scheibler, Erich; Wiegand, Karl Wilhelm (2000). "Nitric Acid, Nitrous Acid, and Nitrogen Oxides". Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry.

[4] Clark, John D (1972). Ignition!. Rutgers University Press

[5] Muraoka, Hisashi (1995) "Silicon wafer cleaning fluid with HNO₃, HF, HCl, surfactant, and water

[6] Fischer, A. H.; Jacobson, K. A.; Rose, J.; Zeller, R. (1 May 2008). "Preparation of Slides and Coverslips for Microscopy". Cold Spring Harbor Protocols. 2008 (6): pdb.prot4988.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

مالګې تېزاب(نايټريک اسيد)

مالومات