حقوق (د حق کلمې جمعه ده) ، چې په فارسي کې ورته سيزمان يا سيزګان هم وايي په فارسي کې د قواعدو ټولګه ده چې د چلند د تنظيمولو لپاره د ټولنيزو يا دولتي ادارو له لارې رامنځته او پلي کېږي. د قانون پوهه د حقوقي قواعدو د تحلیل او تحول علم دی. همدارنګه، قانون د قواعدو او مقرراتو یوه ټولګه ده چې د افرادو ترمنځ اړیکې اداره کوي او له هغې د څار دنده په غاړه لري. حقونه د انفرادي حقونو په توګه د امتیازاتو په مانا تشریح کیږي چې یو شخص يې د یوې ځانګړې ټولنې په وړاندې لري. [۱] [۲]
انوشیروان دادګر مجسمه د تهران د عدالت ماڼۍ کې .

سیزګان په ملي حقوقي سیسټمونو کې په بېلابېلو لارو رامینځته کیږي؛ د مقننه قوې له خوا د قانون د تصویب یا لغوه کولو له لارې، په اجرائیوي څانګه کې د حکومت د مقرراتو او سرکلرونو په صادرولو، او په قضا کې د قضایي پرېکړو پابندول (دا وروستۍ طریقه په عامو قوانینو کې خورا مهمه ده). شخصي اشخاص هم کولی شي په خپل منځ کې قانوني پابند قراردادونه رامنځته کړي او په ځینو حالتونو کې د متقابل توافق له مخې منځګړیتوب سیسټمونه کولی شي د عادي قضایی پروسې ځای ونیسي. اساسي قانون د هر هېواد د سیاسي نظام په جوړښت کې ډېر ارزښتمن رول لري، او حقوقي نظام په پایله کې سیاست، اقتصاد او ټولنه تشکیلوي او د خلکو ترمنځ د اړیکو لارښوونه کوي.

د نړۍ په هېوادونو کې بېلابېل حقوقي نظامونه موجود دي، خو ډېری يې په یوه لوري روان دي او په ټولیزه توګه په څلورو برخو وېشل شوي چې د اسلامي حقوقي نظام، کامن لا حقوقي نظام، مختلط حقوقي نظام او روم جرمن حقوقي نظام په نومونو یادېږي.

د حقوق پوهنې څانګې

حقوق د اړيکو له مخې په دوو برخو وېشل شوي دي، خصوصي حقوق او عامه حقوق . خصوصي حقوق د افرادو تر منځ اړیکې اداره کوي او عامه حقوق د دولت او ټولنې تر منځ د اړیکو د تنظيم دنده په غاړه لري.

مدني قانون د خصوصي قانون اصلي څانګه ده. سوداګریز قانون، د کورنۍ قانون ، او د فکري ملکیت قانون د خصوصي قانون نورې څانګې دي.

د نویو قانوني څانګو په منځ کې، موږ کولی شو د ناروغ حقونه، د کانونو حقونه، او د فلزاتو حقونه ذکر کړو.

په عامه قانون کې هغه مقررات شامل دي چې د دولت او خلکو تر منځ اړیکې اداره کوي او همدارنګه دولتي اورګانونه تنظیموي. [۳] اساسي قانون او اداري قانون د عامه قانون دوه اساسي څانګې دي. که څه هم جزا قانون په تخنیکي توګه د عام قانون یوه برخه ده، دا معمولًا د جلا نظم په توګه ګڼل کیږي. [۴] [۵] [۶]

په منځ کې، ځینې نوې او ځانګړې ساحې لکه د چاپېریال قانون، د نړیوال تجارت قانون، د ناروغانو قانون، د رسنیو قانون، د فلزي قانون، د بیمې قانون، د ټرانسپورټ قانون، د نوټري قانون، د اړیکو قانون، اقتصادي قانون، د کورنۍ قانون، بشري حقونه، او. .. منځ ته راغلی دی.

د مېرمن قاضي شخصیت په ټوله نړۍ کې ډېری محکمو ته ښکلا ورکوي. هغه په لاسونو کې توره او ترازو لري او په سترګو وړنده ده.

د اجرایوي ساحې له مخې

د حقوقو علم د تطبیق د ساحې له مخې په دوو ډولونو وېشل شوی دی ، کورني حقوق او نړيوال حقوق . داخلي قانون د قواعدو مجموعه ده چې یو ټاکلی دولت اداره کوي، او دا د اړیکو په اړه بحث کوي چې کوم بهرني عوامل پکې شامل نه وي. د مثال په توګه، که دوه ایرانیان په ایران کې د پیسو سره معامله وکړي، د دوی اړیکې د ایران د داخلي قوانینو له مخې اداره کیږي. نړیوال قانون هغه مقرراتو او اصولو ته اشاره کوي چې دولتونه یې له یو بل سره په خپلو اړیکو کې کاروي.

تاریخ

د تاریخ په مختلفو دورو کې د حقوقو په ځانګړي تعریف کې ځانګړي ملاحظات څو ځله بدل شوي دي. په ډېرو مواردو کې، د حقونو د یوې ډلې تعریف د نورو ډلو سره په تضاد کې و. په سیاسي ډګر کې چې کله هم له تاریخي اړخه د حقوقو موضوع مهمه وه، د هیوادونو اساسي قانون د افرادو مدني حقونه ټاکل.
</br> د تاریخ په اوږدو کې، ډیری حقوقي مفکورې مستند او درجه بندي وې. د خلکو تر منځ په اړیکو کې قانوني تناسب شتون نه درلود، او د یو شخص حقونه د نورو حقونو په پرتله څو چنده زیات وي. د مثال په توګه، د پلار د درناوي لپاره د زوی دنده د پلار د پاملرنې ترلاسه کولو حق د زوی لخوا نه دی تعریف شوی. یا د پاچا مطلق حقوق د ماتحتانو لپاره د متقابل حق تضمین نه کوي. [۷]
</br> په پرتله، په نویو نسخو کې د حقونو تعریف، لکه د امریکا او فرانسې په انقلابونو کې، په ازادۍ او مساوات ټینګار کوي.
</br> د حقوقي سیاسي تاریخ مهم اسناد په لاندې ډول دي:

  • په لرغوني ایران کې د Achaemenid امپراتورۍ ، په شپږمه پیړۍ کې، د بشري حقونو په توګه بې ساري اصول تاسیس کړل. د بابل تر فتحې وروسته، په ۵۳۹ ق م کې د هغه وخت پاچا سائرس لوی په امر، د بشري حقونو منشور په یوه سلنډر لیکل شوی و. هغه سلنډر چې په 1879 میلادي کال کې کشف شو، د 1258 میلادي کال سره برابر دی، او نن ورځ د ډیری خلکو لخوا لومړی سند ګڼل کیږي چې د بشري حقونو په اجنډا کې ځای لري. [۸] [۹] [۱۰]
  • په عربستان کې د مدینې منورې په ۶۲۲ میلادي کال کې د مؤمنانو، مسلمانانو، یهودانو، مسیحیانو او د نورو آسماني دینونو د پیروانو د حقونو د ټاکلو لپاره قوانین وضع کړل. [۱۱]
  • لوی منشور په 1215 کې تصویب شو او د انګلستان د پاچا حقونه یې محدود کړل او د ځمکو د مالکینو او اشرافو د ګټو په اړه یې د پاچا پر وظیفو ټینګار وکړ. د ډېرو په اند، دغه دندې وروسته پراخې شوې او د عادلانه محاکمې د حق په ګډون د عامو خلکو د حقونو د درناوي بنسټ ګرځېدلی. [۱۲]
  • د 1689 کال د حقوقو اعالمیه وویل چې د انګلستان ټول اتباع، د انګلستان د پارلمان د تعریف سره سم، ځانګړي مدني او سیاسي حقونه لري.
  • د ویرجینیا د حقونو اعالمیه ، په 1776 کې، د انسان طبیعي حقونه یاد کړل او د واکونو جلا کول یې تعریف کړل.
  • په 1776 کې د متحده ایالاتو د خپلواکۍ اعالمیه د بشر حقونه په لنډه توګه تشریح کړل، په شمول مګر د ژوند حق، آزادۍ او د خوښۍ تعقیب پورې محدود ندي. هغه درې اصول چې وروسته په فرانسه کې د "آزادۍ، برابرۍ او ورورولۍ" د شعار اساس شول. [۱۳]



    </br> په جاپان کې، دا شعار لا تر اوسه د 1947 د اساسي قانون په دیارلسمه ماده کې موندل کیږي. [۱۴] همدغه شعار په 1945 کې د هو چی مین لخوا د شمالي ویتنام د خپلواکۍ په اعلان کې وویل شو. [۱۵] په لومړي براعظمګي کانګریس کې، همدغه شعار په یو ډول تکرار شو، د استعماري حقونو په پریکړه لیک کې، په بڼه کې: "ژوند، ملکیت او آزادي". همدارنګه د بشري حقونو په نړیواله اعلامیه کې راغلي: "هر څوک د ژوند، ازادۍ او د فرد د خوندیتوب حق لري". چې بیا د همدې شعار یادونه کوي.
  • د بشري او اتباعو د حقونو اعالمیه ، په 1789 کې، د فرانسې د انقلاب یو له اسنادو څخه دی چې په کې د عادي خلکو انفرادي او ډله ایزو حقونو بیان شوی.
  • د متحده ایالاتو د متحده ایالاتو د حقونو قانون ، د 1789 او 1791 میلادي کلونو ترمینځ ، د متحده ایالاتو په اساسي قانون کې په لومړیو 10 تعدیلاتو کې ، هغه شخصي حقونه تعریفوي چې حکومت یې په مداخله منع کوي. د دغو حقوقو له جملې څخه یو د وسلو د لرلو او ګرځولو حق دی او بل د محاکمې په جریان کې د محکمې د جوړولو حق دی.
  • په 1948 کې د بشري حقونو نړیواله اعلامیه د عالي قوانینو یوه مجموعه معرفي کړه چې دولتونه، سازمانونه او افراد د یو بل سره په تعامل کې، د اطاعت کولو مکلف دي، او د بشري کورنۍ د ټولو غړو مساوي او نه هیریدونکي حقونه اساس دي. په نړۍ کې د سولې، عدالت او ازادۍ د رامنځته کولو لپاره.
  • په 1950 کې، د اروپا د بشري حقونو کنوانسیون د اروپا د شورا په نوښت تصویب شو چې د اساسي بشري حقونو او آزادیو ساتنه وکړي.
  • د مدني او سیاسي حقونو نړیوال میثاق چې په 1966 کې د ملګرو ملتونو لخوا تصویب شو ، دوام لري او د بشري حقونو د نړیوالې اعلامیې بشپړولو په لاره کې دی، او د افرادو مدني او سیاسي حقونه بیانوي.
  • د اقتصادي، ټولنیزو او کلتوري حقونو نړیوال میثاق چې په 1966 کې تصویب شو، د بشري حقونو د نورو نړیوالو اعلامیو په تعقیب، د افرادو او بنسټونو اقتصادي، ټولنیز او کلتوري حقونه بیانوي.
  • د کاناډا د حقونو او آزادیو منشور په 1982 کې تصویب شو ترڅو په ټولو کچو کې د حکومت د کړنو او پالیسیو په وړاندې د کاناډا اتباعو حقونه خوندي کړي. [۱۶]
  • د اروپايي ټولنې د بنسټیزو حقونو منشور چې په ۲۰۰۰ کال کې تصویب شو، د بشري حقونو په برخه کې یو له خورا وروستي قانوني سندونو څخه دی.

سرچینې

  1. دکتر کامران فتاحی. حقوق اساسی (رشته مدیریت). تهران: انتشارات خرسندی، چاپ دوم، ۱۳۹۴ خ. ص۲۸.
  2. نوربها، رضا. زمینهٔ حقوق جزای عمومی، چاپ سی‌وچهارم. تهران: نشر گنج دانش، ۱۳۹۱،ISBN 964-7618-42-5
  3. کينډۍ:یادکرد کتاب
  4. کينډۍ:یادکرد وب
  5. کينډۍ:یادکرد وب
  6. کينډۍ:یادکرد وب
  7. https://www.bbc.co.uk/programmes/b0080xph
  8. https://www.un.org/events/humanrights/2008/history.shtml
  9. Lauren, Paul Gordon (2003). "Philosophical Visions: Human Nature, Natural Law, and Natural Rights". The Evolution of International Human Rights: Visions Seen. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ISBN 0-8122-1854-X.
  10. https://archive.org/details/humanrightsinwor0000robe
  11. R. B. Serjeant, The Sunnah Jami'ah, pacts with the Yathrib Jews, and the Tahrim of Yathrib: Analysis and translation of the documents comprised in the so-called "Constitution of Medina". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 41, No. 1. (1978), p. 4.
  12. Lepore, Jill (April 20, 2015). "The Rule of History: Magna Carta, the Bill of Rights, and the hold of time". New Yorker.
  13. Dyck, Rand (2000). Canadian Politics: Critical Approaches (3rd ed.). Thomas Nelson. ISBN 978-0-17-616792-9.
  14. https://history.hanover.edu/texts/1947con.html
  15. https://sourcebooks.fordham.edu/mod/1945vietnam.asp
  16. https://www.justice.gc.ca/eng/csj-sjc/rfc-dlc/ccrf-ccdl/learn-apprend.html