يوګاندا

اوګاندا په انګلیسي Uganda) رسمي نوم د اوګاندا جمهوریت د ویکتوریا سمندرګی په غاړه د افریقا لوی وچه مرکز په ختیځه برخه کې پروت هیواد دی. د اوګاندا پلازمینه کامپالا او ګاونګي هیوادونه یې سویلي سوډان، کانګو جمهوریت، راونډا، بروندي، تانزانیا، او کېنيا دي. اوګاندا ۰۴۰'۲۳۶ کیلومتره مساحت او ۰۰۰'۸۲۴'۳۶ وګړي لري. د اوګاندا شیلینګ د نوموړی هیواد د پیسو واحد دی.

يوګاندا

Uganda (اېټاليايي )
Uganda (انګليسي)
Ouganda (فرانسوي)

اړوند

پلازمېنه	کامپالا
ترټولو لوړه څوکه	Mount Stanley (en)

ټوليز مالومات

عمومي مالومات	خپلواک هېواد ولسمشريزه landlocked country (en) هېواد
وګړو شمېر	۴۷٬۱۲۳٬۵۳۱ — ۶٬۷۸۸٬۲۱۱ — ۷٬۰۰۶٬۶۲۹ — ۷٬۲۴۰٬۱۵۵ — ۷٬۴۸۷٬۴۱۲ — ۷٬۷۴۶٬۱۸۱ — ۸٬۰۱۴٬۳۷۶ — ۸٬۲۹۲٬۷۵۱ — ۸٬۵۸۰٬۶۴۷ — ۸٬۸۷۲٬۸۹۰ — ۹٬۱۶۲٬۷۹۴ — ۹٬۴۴۶٬۰۲۴ — ۹٬۷۲۰٬۳۸۸ — ۹٬۹۸۸٬۴۴۱ — ۱۰٬۲۵۶٬۵۵۳ — ۱۰٬۵۳۳٬۸۲۰ — ۱۰٬۸۲۷٬۰۹۷ — ۱۱٬۱۳۹٬۶۳۲ — ۱۱٬۴۷۰٬۶۲۸ — ۱۱٬۸۱۸٬۱۳۵ — ۱۲٬۱۷۸٬۵۱۲ — ۱۲٬۵۴۹٬۷۷۹ — ۱۲٬۹۳۰٬۷۱۴ — ۱۳٬۳۲۴٬۳۹۰ — ۱۳٬۷۳۸٬۱۱۴ — ۱۴٬۱۸۱٬۶۳۰ — ۱۴٬۶۶۱٬۴۸۱ — ۱۵٬۱۸۰٬۷۲۱ — ۱۵٬۷۳۶٬۱۷۶ — ۱۶٬۳۲۰٬۴۱۷ — ۱۶٬۹۲۲٬۶۴۸ — ۱۷٬۵۳۴٬۸۳۹ — ۱۸٬۱۵۶٬۰۹۵ — ۱۸٬۷۸۸٬۴۴۰ — ۱۹٬۴۳۰٬۴۶۱ — ۲۰٬۰۸۱٬۱۵۲ — ۲۰٬۷۴۰٬۷۲۶ — ۲۱٬۴۰۷٬۶۹۳ — ۲۲٬۰۸۴٬۵۲۷ — ۲۲٬۷۸۰٬۴۵۱ — ۲۳٬۵۰۷٬۸۰۰ — ۲۴٬۲۷۵٬۶۴۱ — ۲۵٬۰۸۸٬۰۳۳ — ۲۵٬۹۴۳٬۴۴۱ — ۲۶٬۸۳۸٬۴۲۸ — ۲۷٬۷۶۶٬۹۸۶ — ۲۸٬۷۲۴٬۸۶۹ — ۲۹٬۷۱۱٬۳۹۷ — ۳۰٬۷۲۸٬۷۴۷ — ۳۱٬۷۷۸٬۷۹۹ — ۳۲٬۸۶۴٬۳۲۸ — ۳۳٬۹۸۷٬۲۱۳ — ۳۵٬۱۴۸٬۰۶۴ — ۳۶٬۳۴۵٬۸۶۰ — ۳۷٬۵۷۸٬۸۷۶ — ۴۲٬۸۶۲٬۹۵۸ — ۳۴٬۶۳۴٬۶۵۰
پکي شاملې اداري سیمې	Buikwe District (en) — Bukomansimbi District (en) — Butambala District (en) — Buvuma District (en) — Gomba District (en) — Kalangala District (en) — Kalungu District (en) — Kampala District (en) — Kayunga District (en) — Kiboga District (en) — Kyankwanzi District (en) — Luwero District (en) — Lwengo District (en) — Lyantonde District (en) — Masaka District (en) — Mityana District (en) — Mpigi District (en) — Mubende District (en) — Mukono District (en) — Nakaseke District (en) — Nakasongola District (en) — Rakai District (en) — Sembabule District (en) — Wakiso (mul) — Amuria District (en) — Budaka District (en) — Bududa District (en) — Bugiri District (en) — Bukedea District (en) — Bukwo District (en) — Bulambuli District (en) — Busia District (en) — Butaleja District (en) — Buyende District (en) — Iganga District (en) — Jinja District (en) — Kaberamaido District (en) — Kaliro District (en) — Kamuli District (en) — Kapchorwa District (en) — Katakwi District (en) — Kibuku District (en) — Kumi District (en) — Kween District (en) — Luuka District (en) — Manafwa District (en) — Mayuge District (en) — Mbale District (en) — Namayingo District (en) — Namutumba District (en) — Ngora District (en) — Pallisa District (en) — Serere District (en) — Sironko District (en) — Soroti District (en) — Tororo District (en) — Abim District (en) — Adjumani District (en) — Agago District (en) — Alebtong District (en) — Amolatar District (en) — Amudat District (en) — Amuru District (en) — Apac District (en) — Arua District (en) — Dokolo District (en) — Gulu District (en) — Kaabong District (en) — Kitgum District (en) — Koboko District (en) — Kole District (en) — Kotido District (en) — Lamwo District (en) — Lira District (en) — Maracha District (en) — Moroto District (en) — Moyo District (en) — Nakapiripirit District (en) — Napak District (en) — Nebbi District (en) — Nwoya District (en) — Otuke District (en) — Oyam District (en) — Pader District (en) — Yumbe District (en) — Zombo District (en) — Buhweju District (en) — Buliisa District (en) — Bundibugyo District (en) — Bushenyi District (en) — Hoima District (en) — Ibanda (en) — Isingiro District (en) — Kabale District (en) — Kabarole District (en) — Kamwenge District (en) — Kanungu District (en) — Kasese District (en) — Kibaale District (en) — Kiruhura District (en) — Kiryandongo District (en) — Kisoro District (en) — Kyegegwa District (en) — Kyenjojo District (en) — Masindi District (en) — Mbarara District (en) — Mitooma District (en) — Ntoroko District (en) — Ntungamo District (en) — Rubirizi District (en) — Rukungiri District (en) — Sheema District (en) — Kagadi District (en) — Kakumiro District (en) — Rubanda District (en) — Bunyangabu District (en) — Rukiga District (en) — Kibuube District (en) — Kyotera District (en) — Kasanda District (en) — Butebo District (en) — Namisindwa District (en) — Bugweri District (en) — Kapelebyong District (en) — Omoro District (en) — Pakwach District (en) — Kwania District (en) — Nabilatuk District (en) — Karenga District (en) — Madi-Okollo District (en) — Obongi District (en) — Kalaki District (en) — Kazo District (en) — Rwampara district (en) — Kitagwenda District (en)
رسمي ژبه	انګرېزي ژبه — سواهيلي ژبه
ځايي ژبې	انګرېزي ژبه — Swahili (en) — Bukusu (en) — Amba (en) — Lendu (en) — Adhola (en) — Konjo (en) — Tepes (en) — Ndo (en) — Nyole (en) — saamia (en) — Nyangia (en) — Gungu (en) — Ruuli (en) — Gwere (en) — Talinga (en) — Tooro (en) — Kiga (en) — Lugbarati (en) — Kumam (en) — Ugandan Sign Language (en) — Sabiny (en) — Alur (en) — Aringa (en) — Ik (en) — Ma'di (en) — Lango (en) — Pökoot (en) — Nubi (en) — Karamojong (en) — Runyankole (en) — Teso (en) — Luganda (en) — کينيارواندا ژبه — Soga (en) — Nyoro (en) — Kakwa (en) — Kenyi (en) — Masaba (en) — Southern Ma'di (en) — اکولي وينګ — Bari (en)
د حکومت مشر	Prime Minister of Uganda (en)
قومي ډلې	Baganda (en) — Banyankole (en) — Basoga (en) — Kiga people of Kigezi (en) — Teso people (en) — Langi people (en) — Gisu people (en) — Acholi people (en) — Lugbara people (en)
وګړنوم	ugander — ugandar — ugandai — Oegandees — Ugandan — Ugandano — Lugandayänan — أوغندي — أوغندية — أوغنديون — אוגנדי — אוגנדית — ugandezi — ugandez — ugandeză — উগান্ডীয় — Ougandais — Ougandaise — ugandese — ugandesi — ugandan — ugandés — ugandesa — Ugandano — ugandezo — ugandezi — ugandeza — ugandeze — أوݣاندي — أوݣاندية — أوݣانديين — أوݣانديات — Ugandach — Ugandčan — Ugandčanka
فزیکي ځای	ختيځه افريقا
غړی د	ملگري ملتونه (۱۹۶۲ – ) ګډو ګټو لرونکي دولتونه (۱۹۶۲ – ) د افریقا اتحادیه د سوداګرۍ نړيوال سازمان د اسلامي همکاريو سازمان (۱۹۷۴ – ) د بيارغونې او پراختيا نړيوال بانک (۱۹۶۳ – ) نړيواله پرمختياېې ټولنه (۱۹۶۳ – ) نړيواله مالي مؤسسه (۱۹۶۳ – ) د پانګونې څواړخيز تضمين نړيوال اژانس (۱۹۹۲ – ) International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) (۱۹۶۶ – ) African Development Bank (en) د افريقايي، کارابين او ارام سمندر هېوادونو سازمان نړيوال پوليس (۱۹۶۶ – ) کېميايي وسلو نه د کار اخيستلو د مخنيوي سازمان (۲۰۰۱ – ) يونيسکو (۱۹۶۲ – ) Group on Earth Observations (en) پوست نړيواله ټولنه (۱۹۶۴ – ) مخابراتو نړيواله ټولنه (۱۹۶۳ – ) هواپېژندنې نړيوال سازمان (۱۹۶۳ – ) د روغتيا نړيوال سازمان ګومرک نړيوال سازمان (۱۹۶۴ – )
هېواد	يوګاندا
ځایناستی د	Commonwealth realm of Uganda (en)

کچه او لوړوالی

د ځای کچه	۲۴۱٬۰۳۸ كيلومتر مربع

نور اړين مالومات

برخه د	ختيځه افريقا

نور مالومات

وېب‌پاڼه	statehouse.go.ug
کورډي‌نېشن	۱°۱۸′شمال ۳۲°۲۴′ختیځ

  

يوګاندا
يوګاندا بیرغ	يوګاندا نښان
شعار
ملي ترانه:
ځمکه او استوګنه
کوارډينېټ	1.28°شمال 32.39°ختيځ / 1.28; 32.39
پراخوالی	241038 کیلومتره مربع
پلازمېنه	کامپالا
رسمي ژبې	انګرېزي ژبه ،  سواهيلي ژبه
مشرتابه
بنسټ اېښودنه او واکمنۍ
خپلواکۍ نېټه	۱۹۶۲
د عمر محدودیتونه
د واده عمر	18 کلن
بې کارۍ کچه	4 سلنه (۲۰۱۴)
نور مالومات
پیسې	يوګانادايي شيلينګ
بېړنۍ ټليفون شمېره	۱۱۲ (ساتونکی او د اور وژنې څانګه )
تګلوری	کيڼ
رسمي وېبپاڼه	د تاييدولو سرچينه
هېواد کوډ	UG
د زنګ وهنې نړیوال کوډ	+256

یوګاندا (په يوګاندايي ژبه «یوګاندا») په رسمي ډول د يوګاندا جمهوریت (په سواحلي ژبه: جمهوریه یوګاندا/Jamhuri ya Uganda) د افریقا په ختيځ کې په وچه کې پروت هېواد دی. دا هېواد له ختيځ څخه له کينیا، له شمال څخه له سویلي سودان، له لویديځ څخه د کانګو له ديموکراتیک جمهوریت، له سویل لویديځ څخه له رواندا او له سویل څخه له تانزانیا سره ګاونډی دی. د هېواد په سویلي برخه کې د پام وړ کچه د ویکتوریا سیند شاملېږي چې له کینیا او تانزانیا سره مشترک دی. یوګاندا د افریقا د لویو سیندونو په سیمه کې پرته ده. یوګاندا همدارنګه د نيل په حوزه کې هم پرته ده. اقلیم یې متنوع خو عموماً بدل شوی استوایي دی. له ۴۲ میلیونه څخه زیات نفوس لري چې له دې څخه ۸.۵ میلیونه یې په تر ټولو لوی ښار او پلازمېنه کامپالا کې ژوند کوي.  

د يوګاندا نوم د بوګاندا تر پاچهۍ وروسته اېښودل شوی، چې د پلازمېنې کامپالا په ګډون د هېواد لویه سویلي برخه په کې شاملېږي. د ۱۸۹۴ز کال له پيل راهیسې دا سیمه د یوه تحت الحمایه هېواد په توګه د بریتانیا له خوا اداره کېده، چې په ټول قلمرو کې يې اداري قوانین وضع کړل. یوګاندا د ۱۹۶۲ ز کال د اکتوبر په ۹ له بریتانیا څخه خپله خپلواکي ترلاسه کړه. دا دوره هغه مهال له تاوتریخوالي سره مل نښتو، لکه: د ايډي امین په مشرۍ يوې ۸ کلنه پوځي دیکتاتورۍ سره مشخصه شوې ده.  

رسمي ژبې يې سواحلي او انګلیسي دي، که څه هم اساسي قانون وايي چې:«هره بله ژبه په ښوونځيو یا ګڼو نورو مؤسساتو یا د قانوني، اداري یا قضايي موخو لپاره چې ښايي د قانون په واسطه تجویز شي، د ښوونیزې وسیلې په توګه کارېدلی شي» لوګاندا د مرکزي سیمې پر بنسټ ژبه ده چې په پراخ ډول په مرکزي او سویل ختیځو سیمو کې ویل کېږي. د لانګو، اچولي، رونیور، رونیاکوله، روکیګا، لو، روتورو، سامیا، جوپاډولا او لوسګا په ګډون په څو نورو ژبو هم خبرې کېږي.

د یوګاندا اوسنی ولسمشر یووري کاګوتا موسویني دی چې د ۱۹۸۶ز کال په جنوري کې تر یوې شپږ کلنې چریکي جګړې وروسته یې واک تر لاسه کړ. هغه وکولی شول، د اساسي قانون تر سموونې وروسته چې د ولسمشرۍ محدودیتونه یې لرې کړل، د ۲۰۱۱، ۲۰۱۶ او ۲۰۲۱ زکال په ټاکنو کې د يوګاندا د ولسمشر په توګه وټاکل شي. 

تاريخچه

تر استعمار مخکې یوګاندا

مخکې له دې چې ۳۰۰۰ کاله وړاندې له میلاد څخه مخکې په ۱۰۰۰ کال کې بانټو ژبي د اوګاندا سویل او همدارنګه له میلاد څخه مخکې په ۱۰۰۰ ز کال کې د اوګاندا شمال ختیځ ته نیلوتیک ویناوال د ننه شي، د یوګاندا ډېره برخه د مرکزي سوډان او کولیاک ژبو کروندګرو او مالدارانو له خوا د اوسېدو وړ ګرځېدلې وه. له میلاد څخه وروسته په ۱۵۰۰ ز کال کې دا ټول د بانټو ژبو په کلتورونو کې د الګون غره په سویل، نیل سیند او د کیوګاه په سینګي کې جذب شول.

د لرغون پېژندنې د مطالعاتو او شفاهي دودونو پر بنسټ د کېتارا سترواکي د لویو جهیلونو مهمه برخه، د البېرت او کیوګا له شمالي جهیل څخه د وېکتوریا او تانګانېکا تر سویلي جهیل پورې سیمه پوښلې وه. ادعا کېږي چې بونیورو - کېتارا د تورو، انکولي او بوسوګا پاچاهیو تر ټولو لرغونې پاچهي وه.

ځینې لیویانو د بونیورو پر سیمه یرغل وکړ او هلته د بانټو له ټولنې سره جذب شول او د بنیورو - کېترا د اوسني واکمن (اوکومارا) کورنۍ يې رامنځته کړه.

په ۱۸۳۰ ز لسیزه کې عرب سوداګر، د تجارت او سوداګرۍ لپاره د افریقا په ختیځ کې له هند سمندر څخه هېواد ته د ننه شول. د ۱۸۶۰ ز لسیزې په وروستیو کې بنیورو د اوګاندا په منځني- لویدیځ کې  ځان له شمال څخه د مصر په ملاتړ لاملونو له ګواښ سره مخامخ وليده.  دې لاملونو/ اجنټانو د عرب سوداګرو خلاف چې د افریقا له ختیځو ساحلونو څخه د سوداګرۍ په لټه کې و، د بهرني تسخیر دغو عواملو ته وده ورکوله. په ۱۸۶۹ ز کال کې د مصر پاچا خدیو اسماعیل د وېکتوریا خلیج د شمالي او البېرت خلیج د ختیځ او د ګوندوکورو د سویل قلمرونو د الحاق په لټه د سمویل بېکر  په نوم یو بریتانوی کاشف او یو پوځي لښکر لېږد د شمالي اوګاندا  پولو ته د غلامانو د سوداګرۍ د ځپلو او هلته د سوداګرۍ لپاره لار پرانیستلو او متمدن کېدلو په موخه ولېږه. بانیورو د بېکر پر وړاندې مقاومت وکړ او هغه یې دې ته اړ کړ چې د خپل خوندي شاتګ لپاره یوه ناهیلې جګړه مخته یوسي. بېکر مقاومت له خیانت سره مل اقدام وباله او د ( اسماعلیه - د غلامانو د سوداګرۍ ځپلو په موخه مرکزي افریقا ته د تللو روایت، د مصر د اسماعیل خدیو له خوا سازمان شوی) په نوم کتاب کې يې چې په ۱۸۷۴ ز کال کې خپور شو او په بریتانیا کې په پراخ ډول مطالعه کېده، دا عمل محکوم کړ.  وروسته انګرېزان د بونیورو ضد تمایل سره  له بوګاندا څخه یوګاندا ته د ننه شول چې په پای کې يې د پاچهۍ د نیمې خاورې په بیه پرېوته چې د بریتانیا له خوا یوګاندا ته د ډالۍ په توګه ورکړل شوې وه. دوه ورکې شوې ګڼ شمېره اختلافي سیمې تر خپلواکۍ وروسته بونیورو ته وروګرځول شوې.

په ۱۸۶۹ ز لسیزه کې په داسې حال کې چې عرب له شمال څخه د نفوذ په لټه کې وو، بریتانوي کاشفان د نیل د سرچینې په لټه اوګاندا ته ورسېدل. تر هغوی وروسته په ۱۸۷۷ ز کال کې بریتانوي انګرېز تبلیغیان او په ۱۸۷۹ ز کال کې فرانسوي کاتولیک تبلیغیان بوګاندا ته د ننه شول. وروسته له دې چې اول موتیسا او د هغه د دربار ډېری خلکو خپل دین بدل کړ، د هغه زوی موانګا چې د عیسویت ضد و، د هغه ځای ناستی شو. دا حالت په ۱۸۸۵ ز کال کې د یوګاندا د شهیدانو د مړینې لامل شو.

د بریتانیا دولت په سیمه کې د سوداګرۍ په اړه د مذاکرې لپاره د بریتانیا د سترواکۍ د ختيځې افریقا شرکت (IBEAC) په ۱۸۸۸ز کال کې تصویب کړ.

له ۱۸۸۶ ز کال څخه په بوګاندا کې د مذهبي جګړو لړۍ لومړی د مسلمانانو او عیسویانو او وروسته له ۱۸۹۰ ز کال څخه د با-انګلېزا (ba-Ingleza) د پروتېستانو او د با-فرانسا (ba-Fransa) د کاتولیکانو تر منځ پېښې شوې دي. د مدني ناکراریو او مالي بار له امله IBEAC ادعا وکړه چې په سیمه کې خپل اشغال نه شي ساتلی. د نیل سیند د سوداګریزو لارو د خوندیتوب لپاره د بریتانیا سوداګریزې ګټې سختې وې، چې د بریتانیا دولت یې اړ کړ، تر څو بوګاندا او شاوخوا سیمې یې سره ضیمه کړي او په ۱۸۹۴ ز کال کې د یوګاندا تحت الحمایه رامنځته کړي.  

د یوګاندا تحت الحمایه (۱۸۹۴-۱۹۶۲ز کلونه)

د یوګاندا تحت الحمایه له ۱۸۹۴ څخه تر ۱۹۶۲ ز کال پورې د بریتانیا د سترواکۍ تحت الحمایه وه. په ۱۸۹۳ ز کال د بریتانیا د سترواکۍ د ختيځې افریقا شرکت د خپل قلمرو د حقوقو مدیریت چې تر ډېره د بوګاندا له پاچهي څخه جوړ و، د بریتانیا دولت ته پرېښود. IBEAC د یوګاندایي کورنیو مذهبي جګړو وروسته چې هغه يې په رسمي ډول له سقوط سره مخامخ کړی و، پر یوګاندا خپل واک پرېښود.

په ۱۸۹۴ ز کال کې د يوګاندا تحت الحمایه رامنځته شوه او خاوره/قلمرو له نورو پاچاهیو سره د ډېرو تړونونو د لاسیکولو له لارې (د تورو تړون په ۱۹۰۰ز کال کې، د انکوله تړون په ۱۹۰۱ او د بونیورو تړون په ۱۹۳۳ ز کال کې) د بوګاندا له پولو څخه پراختیا ومونده چې نږدې له اوسنۍ يوګاندا سره سمون لري.

تر هغه چې یوګاندا خپله د خپلواکۍ درجه خوندي کوله، د تحت الحمایې وضعیت د یوګاندا لپاره د هغه په پرتله چې د ګاونډي هېواد کينیا مستعمره وې، ډېرې متفاوتې پایلې درلودې، له دې حالت پرته به په یوه بشپړه استعماري اداره محدوده وه.  

په ۱۸۹۰ ز لسیزه کې ختیځې افریقا ته د یوګاندا د رېل پټلۍ جوړولو لپاره  ۳۲۰۰۰ کاریګر له بریتانوي هند څخه د قراردادي کار له قراردادونو سره وګومارل شول. ډېری ژغورل شوي سور پوستي بېرته خپلو کورونو ته ستانه شول، خو ۶۷۲۴ کسانو پرېکړه وکړه چې د پټلۍ تر بشپړولو ورسته د افریقا په ختیځ کې پاتې شي، چې ورپسې ځینې سوداګر شول او د پنبې حاصلات او په پرچون ډول خرڅلاو یې په لاس کې واخیست.