هیپاتیا

هیپاتیا (زوکړه د ۳۵۰ او ۳۷۰ زکال ترمنځ – مړینه ۴۱۵ زکال) نوې افلاطونې فیلسوفه، ستورپوهه او ریاضي پوه وه چې د مصر په اسکندریې ښار کې یې ژوند کاوه او وروسته بیا دغه ځای د ختیځې رومي (بیزانسي) سترواکۍ برخه وګرځېد. نوموړې د اسکندریې ښار له مخکښو مفکرینو څخه وه چې د فلسفې او ستور پوهنې په برخو کې یې تدریس هم کاوه. په داسې حال کې چې د سکندریې ښار بله ریاضي پوهه پاندروسون (Pandrosion) له نوموړې څخه وړاندې تېره شوې، خو بیا هم لومړنۍ ریاضي پوهه ده چې د ژوند اړوند موارد یې په غوره بڼه ثبت شوي دي. هیپاتیا د خپل ژوند پر مهال د یوې مشهورې ښوونکې او پیاوړې سلاکارې په توګه شهرت درلود. هغې د دیوفانتوس د دیارلس ټوکیز ارثمیتکا اثر شرح ولیکه چې کېدای شي یو شمېر برخې یې لا تر اوسه شتون ولري، ځکه چې د دیوفانتوس په اصلي متن کې ځای پر ځای شوې؛ همدارنګه یې د پرج د آبولونیوس د مخروطي مقطعو د رسالې اړوند شرح لیکلې چې اوس پاتې نه ده. ډیری معاصر پوهان باوري دي چې هیپاتیا کیدای شي د بطلیموس د المجستي اثر پاتې شوی برخه د المجستی د دریم کتاب اړوند د خپل پلار، تئون له شرحې څخه تصحیح کړې وي.

هیپاتیا
د شخص مالومات
پيدايښت	۰۳۶۰ الکزنډريا
مړینه	مارچ 415 (54–55 کاله)  الکزنډريا
تابعیت	د بیزانس سترواکي
عملي ژوند
استاذہ	د اسکندريې هيروکليس
کار/مسلک
کاروونکي ژبه	زړه يوناني
د کړنې څانګه	ستورپوهنه ،  شمېرپوهنه ،  ميخانيک ،  فلسفه
مؤثر شخصیات	اپلاتون ،  پلوتين ،  ارستو ،  بطلمیوس
خوځښت	نوې اپلاتوني فلسفه

هیپاتیا، استرولابونه او هایدرو میترونه جوړ کړي، خو یو له دغو څخه یې خپله نه دی اختراع کړی، ځکه له دغو دواړو څخه د هغې له زیږون وړاندې ګټنه کېدله. نوموړې د عیسویانو پر وړاندې له زغم کار اخیست او د بطلیموس ښار د راتلونکی کشیش سینیسیوس په ګډون یې ګڼ شمېر عیسوي زده کوونکي روزلي. لرغونې منابع څرګندوي چې هیپاتیا په پام وړ توګه د مشرکینو او عیسویانو د علاقې وړ وه او د اسکندریې ښار په سیاسي مخکښانو یې پام وړ اغېز درلود. د عمر په وروستیو کې هیپاتیا اورستس ته چې د اسکندریې رومي واکمن و او د اسکندریې له کشیش سیریل سره یې سیاسي ستونزه لرله، مشوره ورکوله. له همدې امله داسې ګنګوسو شتون درلود چې هغه یې د ارستوس او سیریل ترمنځ له پخلاینې څخه په مخه نیولو تورنه کوله، همدا و چې د ۴۱۵ زکال په مارچ میاشت کې د یوې ډلې عیسویانو له خوا چې د پیټر په نامه کس یې مشري پر غاړه لرله ووژل شوه.

د هیپاتیا وژنې ټوله سترواکي ولړزوله او هغه یې «د فلسفې په شهیدې» واړوله، همدا و چې راتلونکو نوو افلاطونیانو لکه دماشیوس له عیسویت سره لا زیات مخالفت ته مخه کړه. د منځنیو پېړیو پر مهال هیپاتیا د مسیحي فضلیت د سمبول په توګه وټاکل شوه؛ څېړونکي په دې باور دي چې نوموړې د اسکندریې د سنټ کاترین افسانې تر ټولو مهمه برخه جوړوله. د روڼ آندۍ په دوره کې هغه له کاتولیکېزم سره د مخالفت په سمبول واوښته. په نوولسمه پېړۍ کې اروپایي ادبیاتو په ځانګړې توګه په ۱۸۵۳ زکال کې د چارلز کینګزلي له خوا د هیپاتیا تر نامه لاندې لیکل شوي ناول هغه «د وروستیو خیال پالونکو یونانیانو» په توګه توصیف کړه. په شلمه پېړۍ هیپاتیا د ښځو د حقونو او د فیمینېستي خوځښت مخکښه وبلل شوه. له شلمې پېړۍ را وروسته یو شمېر انګېرنې د هیپاتیا مړینه د اسکندریې د کتابتون له ویجاړۍ سره اړونده بولي، په داسې حال کې چې د تاریخي واقعیتونو له مخې د هغې د ژوندانه پر مهال دغه کتابتون شتون نه درلود.

ژوند

لویوالی

هیپاتیا د اسکندریې د ریاضي پوه، تئون (زیږون: شاوخوا ۳۵۵ زکال – مړینه: شاوخوا ۴۰۵ زکال) لور وه. د کلاسیک تاریخ پوه اډوارډ جی واټس په خبره، تئون د «موسئون» په نامه مکتب مشر و چې د هلنیستي موسئون (موزیم) څخه یې نوم اخیستل شوی او په ۲۶۰ زکال کې نور په هغو کې غړیتوب پای ته رسېدلی و. د تئون مکتب ځانګړی، ډېر معتبر او له اعتقادي پلوه محافظه کاره و. تئون د ایامبلیخوس لارښوونې رد کړې او کېدای شي په خالص افلاطوني او نوي افلاطوني تدریس باندې یې ویاړ کاوه. په داسې حال کې چې نوموړی هغه مهال د یو مخکښ ریاضي پوه په توګه پېژندل کېده خو د تئون ریاضیکي چارې د معاصرو معیارونو له مخې اساسا «فرعي»، «بې اهمیته» او په «بشپړه توګه غیر اصلي» په پام کې نیول کېږي. د هغه اصلي لاسته راوړنه د اقلیدوس د عناصرو د نوې نسخې تولید و چې په هغو کې نوموړي ټولې هغه کتبي تېروتنې چې د ۷۰۰ کلونو راهیسې یې شتون درلود تصحیح کړې. د تئون له خوا د اقلیدوس د عناصرو تصحیح شوې بڼه د پېړیو په اوږدو کې په تر ټولو کارېدونکي درسي کتاب واوښته او نږدې په بشپړه توګه یې د پخوانیو نسخو ځای ونیو.

د هیپاتیا د مور اړوند مالومات په هېڅ یوه شته منبع کې نه دي ذکر شوي. تئون د بطلیموس د المجستي په څلورم کتاب باندې خپله شرح د اپیفانیوس په نامه کس ته ډالۍ کړې او هغه ته یې د «خپل ګران زوی» خطاب کړی، چې ښيي کېدای شي د هیپاتیا ورور وي، خو تئون چې کومه یوناني کلمه (تکنون) هغه ته کارولې د بیولوژیکي معنا له مخې د «زوی» معنی نه ورکوي او تر ډېره پورې یوازې د پلارګلوۍ د قوي احساساتو د څرګندونې په موخه ترې ګټنه کېږي. د هیپاتیا د زیږون کره نېټه تر اوسه د بحث وړ موضوع ده او وړاندوینه کېږي چې د ۳۵۰ زکال او ۳۷۰ زکال ترمنځ زیږېدلې ده.

ډېری څېړونکي په دې اړوند د هوچه له اټکل څخه پیروي کوي چې پر باور یې هیپاتیا د ۳۷۰ زکال په شاوخوا کې زېږېدلې. نوي افلاطوني تاریخ پوه داماسکیوس (زوکړه: شاوخوا ۴۵۸ زکال – مړینه: شاوخوا ۵۳۸ زکال) د ایزیدور د ژوند تر نامه لاندې ورک شوي اثر کې د هیپاتیا توصیف کړی چې د دغه مورد اړوند د سودا په نامه د لسمې پېړۍ په بیزانسي پوهنغونډ کې یې یادونه شوې او څرګندوي چې هیپاتیا د ارکادیوس د سلطنت پر مهال وده کړې. هوچه استدلال کړی چې د هغې له ظاهري ښکلا څخه د داماسکیوس توصیف په دې معنی دی چی نوموړې دغه مهال شاوخوا ۳۰ کاله عمر درلود او ۳۷۰ زکال د ارکادیوس له سلطنت څخه ۳۰ کاله وړاندې و. مقابل اړخ د دې اړوند نظریات چې هغه د ۳۵۰ زکال په لومړیو کې زېږېدلې د وقایع لیکونکي جان ملالاس (زوکړه: شاوخوا ۴۹۱ زکال – مړینه: ۵۷۸ زکال) د عبارت پر بنسټ بولي چې هغه یې په ۴۱۵ زکال کې د مړینې پر مهال د عمر له مخې زړه بللې وه. رابرټ پنلا استدلال کوي چې دواړې دغه نظریې کمزورې دي او د هغې د زیږون نېټه ناڅرګنده پاتې ده.

مسلک

هیپاتیا یوه نوې افلاطوني وه، اما د خپل پلار په څېر یې د ایامبلیکوس لارښوونې رد کولې او پر ځای یې لومړنی نوی افلاطونیت مانه چې د فلوطین له خوا فرمول بندي شوی و. د اسکندریې مکتب دغه مهال د خپلې فلسفې له مخې شهرت درلود او اسکندریه له آتن وروسته د یوناني – رومي نړۍ د فلسفي پلازمینې په توګه دویم ځایګی درلود. هیپاتیا له ټولې مدیترانې څخه اړوندو زده کوونکو ته زده کړې ورکولې. د داماسکیوس په خبره هغې د افلاطون او ارسطو د لیکنو اړوند ویناوې کولې، نوموړې همدارنګه څرګنده کړې چې هغې به تل په اسکندریه کې د وینا کولو تریبیون/سټېج ته ورتله، د فیلسوفانو په څېر کالي به یې اغوستل او له چمتووالي پرته به یې عامه ویناوې کولې.

د واټس په خبره د څلورمې پېړۍ په وروستیو کې په اسکندریه کې دوه ډوله نوي افلاطوني نظریات تدریس کېدل. لومړی ډول یې مذهبي نوی افلاطونیت و چې په سراپئوم کې تدریس کېده او د ښکاره بت پرستۍ اړوند د ایامبلیکوس د لارښوونو تر اغېز لاندې و. دویم ډول یې هم معتدل او ډېر لږ بحث پارونکی و چې هیپاتیا او پلار یې، تئون ترې ملاتړ کاوه او د فلوطین د لارښوونو پر بنسټ و. په داسې حال کې چې هیپاتیا خپله بت پرسته وه، خو د عیسویانو پر وړاندې یې د زغم سپارښتنه کوله. په واقعیت کې د هغه مخکښ زده کوونکي ټول عیسویان و. د هغه یو له مخکښو زده کوونکو څخه د سیرین سینیسیوس و، چې بیا وروسته په ۴۱۰ زکال کې د بطلیموس ښار (اوس مهال په ختیځه لیبیا کې موقعیت لري) کشیش شو. له دې وروسته هم هغه له هیپاتیا سره د لیکونو تبادلې ته دوام ورکړ چې د هغه پاتې شوي لیکونه د نوموړې د مسلک اړوند د اطلاعاتو اصلي منبع جوړوي.