د "نوبل جايزه" د بڼو تر مېنځ توپير

د '''نوبل جایزه''' (انګرېزيانگرېزي: ''Nobel Prize'') په [[سويډن]] کي ورکول کېدونکې نړیواله افتخاري جایزه ده چي په ۱۸۹۵ زېږدیز کال کښي د سويډني کېمیا پوه او اختراع کوونکي [[الفرېډ نـوبـل]] په غوښتنه يې بنسټ ایښودل سوئ دئ . په ۱۹۰۱ عيسوي کال کښي دا جایزه يوازي د فزیک، کیمیا، فيزیولوژي يا طب، ادبیاتو او سولي پر ډګرډگر وتلو پوهانو ته په انعام کښي ورکول کېده . ددې جایزې د اقتصاد دبرخي بنسټ د سويډن د مرکزي بانک لخوا په ۱۹۶۸ میلادي کال کښي ايښودل سوئ دئ او په ۱۹۶۹ ميلادي کال کښي د لمړي ځل لپاره انعام کړل سوه . جایزه د تل لپاره د سويډن د رایکس نومي بانک لخوا د کیمیاپوه الفرېډ نوبل په یاد د " نوبل جایزه د اقتصاد لپاره " په نامه تر پوهانو پوري د رسمي مراسمو په ترڅ کښي رسيږي . اصلا نوموړې جایزه د ۱۹۰۱ ميلادي کال راهيسي تر ګټونکوگټونکو پوري رسيږي خو د [[اقتصاد]] برخي یې د ۱۹۶۹ میلادي کال راهیسي په کار پېل کړئ دئ .

د نوبل د سولي جایزه چي زیاتره وخت د سياست سره تړاو لري په رښتیا سره د جایزې ګټونکوگټونکو ته په نړیواله توګهتوگه سره ټولنیز شهرت او حیثیت ورپه برخه کوي. [[د نوبل د سولي جایزه]] د يوې سويډنۍ پنځه کسيزي کمېټې (د نوبل کمېټه) لخوا او د پاته نورو برخو د نوبل جایزې د بېلابېلو سويډني علمي ټولنو لخوا انعام کيږي .

جایزه په اوسني وخت کښي ۱۰ ميلیونه سويډني [[کروڼه]] دي چي تقریبا یو میلیون [[یورو]] کيږي . پیسې د څېړني د لا پرمختګپرمختگ لپاره دي څو د جایزې ګټونکيگټونکي ته کوم اقتصادي مشکلات رامنځته نه سي او دپیسو ګټلوگټلو د غمه خلاص سي او د یادولو وړ ده چي تر اوسه پوري ددې جایزې ډيرو ګټونکوگټونکو اخیستي پیسې په خیریه کارونو لګوليلگولي دي.

د ۱۹۰۱ زېږدیز کال څخه بیا تر ۲۰۰۸ زېږدیز کاله پوري ۸۰۹ د نوبل جایزې اعلان کړل سوي دي چي شلو ټولنو د سولي جایزې، ۷۸۹ (نارینه) پوهانو او شلو مېرمنو په بېلابېلو برخو کښي دنوبل جایزې ترلاسه کړي دي .ديادوني وړ ده چي د سره صلیب سازمان تراوسه پوري ۳ د نوبل د سولي جایزې ګټليگټلي دي چي لمړۍ یې په ۱۹۱۷ زېږدیزکال، دوهمه یې په ۱۹۴۴ زېږدیزکال او درېېمه جایزې يې په ۱۹۶۳ زېږدیز کال کښي ترلاسه کړې ده . همداشان د [[ملګريملگري ملتونه|ملګروملگرو ملتونو]] کډوالي ادارې UNHCR دوه ځلي د نوبل دسولي جایزې ګټليگټلي دي چي لمړۍ یې په ۱۹۴۵ زېږدیز کال او دوهمه یې په ۱۹۸۱ کال کښي ترلاسه کړه.

فزیک پوه او کېمیاپوه مېرمن ماري کیوري دوه ځلي د نوبل جایزې ګټليگټلي دي چي لمړی یې په ۱۹۰۳ زېږدیز کال کښي د نوبل فزیک جایزه او دوهمه یې په ۱۹۱۱ زېږدیز کال کښي د نوبل کېمیا جایزه وه.

تر ۲۰۰۸ زېږدیز کاله پوري دنړۍ په ۶۵ بېلابېلو هیوادونو کښي د نوبل جایزې پوهانو او ټولنو ګټليگټلي دي چي له دې جملې څخه ۲۸ ځلي په سويډن کښي، ۳۰۹ ځلي د امريکا په متحده ایالاتو کښي، ۱۱۳ ځلي په [[بریتانیه]] کښي، ۱۰۲ ځلي په جرمني کښي، ۵۷ ځلي په فرانسه کښي او په همداسي نورو بېلابېلو ملکونو کښي د نوبل جایزه ګټلگټل سوې ده.

د ۱۹۰۲ زېږدیز کال راهيسي د نوبل د سولي جایزې څخه په استثنا سره نوري ټولي جایزې د سويډن ولسمشر “کارل XVI ګوستاف”گوستاف” په لاس ګټونکوگټونکو ته ورکول سوي دي.

د نوبل د سولي جایزه هم هر کال د ډسمبر د میاشتي پر لسمه نېټه د ګټونکيگټونکي ترلاسو پوري رسيږي خو ددې جایزې د قضاوت مراسم بیا د [[ناروې]] هیواد په مرکز اوسلو کښي ترسره کيږي چي دمراسمو په ترڅ کښي د جایزې ګټونکیگټونکی خپله وینا هم ويناوالو ته اوروي.<ref name=ceremony>[http://nobelprize.org/award_ceremonies/ "The Nobel Prize Award Ceremonies"], ''nobelprize.org'', accessed 5 November 2007.</ref>

دا چي د الفرېډ نوبل د کوچېدو پر وخت د ناروی او سويډن هیوادونو ترمنځ يوه شخصي اتحادیه چي د سويډني – ناروېژي اتحادیې په نامه سره یاديږي موجوده وه نو اوس په دې خاطر سره د سولي د جایزې يوڅه مراسم د سويډن پر ځای د ناروی په هیواد کښي ترسره کيږي او په دې توګهتوگه سره دا دوه هيوادونه یو دبله خپل ګاونډيتوبگاونډيتوب پالي.

خو هېره دي نه وي چي د ناروې هیواد ولسمشر” اوسکار ټو” په لمړیو وختونو کښي په دې نه وو راضي چي د نوبل سولي جایزه دي په ناروې کښي ترګټونکوترگټونکو پوري ورسيږي خو کله چي نوموړي ته دا معلومه سوه چي دا یوه ډېره مهمه او مشهوره جایزه ده نو یې په ناروې کښي ددې جایزې اعلانول او ترګټوونکوترگټوونکو پوري رسول قبول کړل.

د جایزې مراسم او ټولنيزي مېلمستیاوي دومره مهمی او مشهوري دي چي په اوسني وخت کښي نړیوالي مهمي پېښي بلل کيږي.

د نوبل پنځه جایزې دسويډني کيمياپوه، دلوړ چاودېدونکي ډیناميټ (چاودونكې ماده چي د تېزابو او ګلسرينگلسرين څخه جوړيږي). مخترع او کمپنۍ لرونکي الفرېډ بېرنهارد نوبل د اخري هيلي پر بنسټ منځته راغلي دي . که څه هم الفرېډ نوبل په خپل ژوند کښي ډيري هيلي درلودلې او ليکلي يې وې خو وروستی هیله يې د مرګمرگ څخه یو کال مخکي لیکلې وه او نوموړې هیله يې د ۱۸۹۵ ميلادي کال د نومبر دمیاشتي پر ۲۷ نېټه د پاريس ښار په سويډني – ناروېژي کلب کښي پسي لاسلیک کړې وه . الفرېډ نوبل د خپلي شتمنی څخه ۹۴ فیصده چي ۳۱ ميلوینه سويډني کروڼه کيږي د پنځو نوبل جایزو د بنسټ او چمتو کولو لپاره خراباته کړې وه . خو هېره دي نه وي چي دده څخه وروسته نورو پر ادب مینو شخصیتونو دا لاره پاللې او له برکته يې په ۲۰۰۸ میلادي کال کښي جایزه پر ګټونکيگټونکي و ۱۸۶ ميلیونه امريکايي ډالرو ته ورسېده.<ref name=Nobelwill>[http://nobelprize.org/alfred_nobel/will/index.html "The Will of Alfred Nobel"], ''nobelprize.org'', accessed 6 November 2007.</ref>

په ۱۸۸۸ زېدیز کال کښي په يوه فرانسوي ورځپاڼه کښي سهوا په “د مرګمرگ سوداګرسوداگر د نړۍ څخه وکوچېد “ عنوان سره یو خبر خپور سو چي پکښي ليکلي وه : “د مرګمرگ سوداګرسوداگر نوبل پرون ومړ. هغه د انسان د له منځه تللو پر ډيرو طریقو کار کړئ وو (مطلب یې د ډينامټ کشفونه وه) چي له دې امله ډېر شتمن سو .”

== د جایزې د ګټونکيگټونکي ټاکنه ==

د بعضو نورو جایزو سره په پرتله د نوبل ستري جايزې لپاره دګټونکيدگټونکي ټاکنه نه یوازي دا چي ډېره پېچلې، سخته او مغلقه ده بلکي ډېر زیات وخت نیسي. دا ځکه چې چي د نوبل د ستري جایزې مهم والی، شهرت او دروند لیاقت د کلونو په جریان کي ډېر سوئ دئ او دخلګودخلگو پام يې ځانته رااړولئ دئ.<ref>[http://www.britannica.com/eb/art-18050 "Nobel Prizes: Selection Process"], ''Encyclopædia Britannica Online'' (2007), accessed 18 October 2007.</ref>

د نوبل جايزې ګټونکيگټونکي د نوبل د بېلابېلو کمېټو لخوا ټاکل کيږي. د فزیک، کېمیا او اقتصاد د نوبل جایزو ګټونکيگټونکي د يوې پنځه کسيزي کمېټې لخوا ټاکل کیږي چي نوموړې کمېټه د سويډن دشاهي کورنۍ د ساینس اکاډمۍ لخوا انتخابه سوې ده. دادبیاتو دنوبل جایزې ګټونکيگټونکي هم دیوې پنځه کسيزي کمېټې لخوا ټاکل کيږي چي دې کمېټې ته بیا دسويډنۍ اکاډمۍ لخوا صلاحیت ورکول سوئ دئ. دفيزیولوژي يا طب دنوبل جایزې ګټونکيگټونکي بیا د یوې بلي پنځه کسيزي کمېټې لخوا ټاکل کيږي چي نوموړې کمېټه بیا د نوبل دجرګېدجرگې لخوا په کار ګمارلگمارل سوې ده. ذکر سوې دنوبل جرګهجرگه پنځوس غړي لري چي هغوی بیا د کېرولینسکا ټولني لخوا انتخاب سوي دي او وظيفه ورته سپارل سوې ده .د سولي د نوبل جايزې ګټونکيگټونکي دپنځه کسيزي ناروېژي نوبل کمېټې لخوا ټاکل کيږي چي ددې کمېټې غړي بیا د ناروې هيواد دپارلمان لخوا په کار ګمارلگمارل سوي دي.<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/ "The Nobel Prize in Economics"], ''nobelprize.org'', accessed 4 March 2007.</ref>

دجایزې دګټونکيدگټونکي په لومړۍ مرحله کښي د سل ګونوگونو تنو څخه پوښتنه کيږي چي کانديدان انتخاب کړي. په هره برخه لکه ادبیات، فزیک، کېمیا او داسي نورو برخو کښي پر کاندیدانو باندي د بېلابېلو ماهرانو،استادانو او متخصصینو لخوا کره کتنه کيږي څو دټولو کاندیدانو څخه يو کاندید او یا کله کله دوه او تر دوو زیات کاندیدان پاته سي چي جایزې و نوموړو کاندیدانو ته ورکول کيږي . دغه کراره او بشپړه پروسه ددې شاهده ده چي نوموړې جایزه بې اندازې زیاته مهمه او مقام يې ډېر لوړ دئ.

ورپسې تقريبا ۳۰۰ شخصیتونو ته بلنلیکونه لېږل کيږي څو په دې سره هغوی دعوت کړي او د نوبل جایزې د ټاکل سويو خلګوخلگو معلومات تر هغوی پوري ورسوي. دنوبل دسولي جايزې د کاندیدانو تحقیقات دهر یوه په هیواد کښي د هغه هیواد وحکومت ته، په هالنډ کښي دنړیوالي محکمې وغړو ته، دپوهنتون په سطحه و پروفیسورانو او مدیرانو ته، و پخوانيو سولي جایزو ګټونکوگټونکو او د ناروېژي نوبل کمېټي اوسني او پخوانيو غړو ته لېږل کيږي څو هغوی په دې اړه خپل نظر او يا نیوکه د ناروېژي نوبل کمېټې ته ورکړي.

له دې څخه وروسته دناروېژي نوبل کمېټه د فبروري دمیاشتي د ۳ نېټې څخه مخکي خپل قضاوت کوي<ref>{{cite web | author=The Norwegian Nobel Foundation | title=How are Laureates selected? | url=http://nobelpeaceprize.org/en_GB/nomination_committee/selection-process/ | work=nobelpeaceprize.org | accessdate=09 November 2009}}</ref> او د فزیک، کېمیا،فيزیولوژي يا طب، ادبیاتو او اقتصاد د نوبل جایزو قضاوت د جنوري د میاشتي د ۳۱ نېټې څخه مخکي په هري برخي پوري د اړوندي کمېټې يا جرګېجرگې لخوا کیږي.<ref>{{cite web | author=Nobel Foundation | title=Nomination and Selection Process | url=http://nobelprize.org/nomination/chemistry/process.html | work=nobelprize.org | dateformat=mdy | accessdate=July 30 2006}}</ref> د يادوني وړ ده چي د جایزې ګټونکیگټونکی د یوه شخصیت لخوا او يا د یوه له منځه تللي شخصیت لخوا نه ټاکل کيږي.

د کانديدانو نومونه هيڅکله په آزاده توګهتوگه سره په مطبوعاتو کښي نه اعلانيږي او نه و کاندیدانو ته دا خبر رسيږي چي هغوی و جایزې ته کاندیدان دي چي ددې خبر له امله دهغوی پام و جایزې ته واوړي. د نوبل ستري جايزې د ګټونکوگټونکو سوانح د ګټلوگټلو د وخت څخه پوره ۵۰ کاله تړلي پراته دي او د کتلو او ویلو اجازه یې نسته.<ref name=nomination>{{cite web | author=The Nobel Foundation | title=Frequently Asked Questions | url=http://nobelprize.org/contact/faq/index.html#1 | work=nobelprize.org | dateformat=mdy | accessdate=December 2 2008}}</ref>

د کانديدانو د انتخابولو څخه وروسته چي کانديدان د اړوندو کمېټو سره ثبت سوي وي نو د تقریبا د ۲۰۰ کانديدانو یو لومړنۍ لیست جوړيږي او بیا هغه لیست په هره برخه کي و انتخاب کړل سویو ماهرانو او متخصصینو ته لېږل کيږي .نوموړي ماهران او استادان د لیست څخه تقریبا ټاپترین ۱۵ کاندیدان ټاکي او ورپسې دنوموړو کانديدانو د ستايني ګزارشگزارش او راپور د هري برخي وکمېټې یا جرګېجرگې ته لېږي . له دې څخه وروسته د نوبل جایزې دګټونکيدگټونکي د ټاکلو وخت رارسېدلئ دئ او ددې کار د ترسره کولو لپاره هره کمېټه یا جرګهجرگه د بېلګيبېلگي په توګهتوگه د فیزیولوژي يا طب جرګهجرگه چي د پنځوسو تنو څخه تشکیل سوې جرګهجرگه ده د نوبل جایزې دګټونکيدگټونکي د ټاکلو لپاره هر یو خپله رایه ورکوي او ډیري رايې وړونکی د نوبل د ستري جایزې ګټونکیگټونکی دئ .

په هره برخه کښي د جایزې دګټونکيدگټونکي دټاکلو پروسه له اوسه څخه نوره کراره – کراره بېليږي او فرق پيدا کوي . د نوبل دادبیاتو جایزه په انتخابي توګهتوگه سره په کال کښي تر یوه کانديد زیاتو کانديدانو ته ورکول کيږي په داسي حال کي چي دنوبل نوري جایزې و دوو يا دریو کانديدانو ته ورکول کيږي .

کله چي یو کاندید دکانديدۍ او دکمېټې لخوا دقضاوت کولو په منځ کښي مړسي نو که هغه څه هم ددې پروسې په پای کښي ګټونکیگټونکی راووزي نو د نوبل جایزې د قوانینو له مخي اجازه نسته چي دهغه و خپلوانو ته دي جایزه وسپارل سي . خو په ۱۹۳۱ زېږدیز کال کښي د ادبیاتو د نوبل جایزې ګټونکیگټونکی “اېریک اکسیل کارلفېلدت” او په ۱۹۶۱ زېږدیز کال کښي د نوبل سولي جایزې ګټونکیگټونکی د امريکا متحده ایالاتو منشي “ډاګ“ډاگ هاممرېکیوولډ” د جایزې د ورکولو مخته ددنیا څخه سترګيسترگي پټي کړي دي او ددوی وخپلوانو ته جایزه ورکول سوې ده په داسي حال کښي چي د ۱۹۹۶ زېږديز کال د اقتصاد نوبل جایزې ګټونکیگټونکی ویلیم ويکرۍ د نوبل جایزې داعلانولو څخه وروسته او و ده ته دجایزې دتسلیمولو مخکي مړ سو چي خپلوان يې دجایزې څخه بې برخي پاته سول .

د نوبل جایزې ترلاسه کول دسروزرو مډال، یوه ډيپلومه او د يو مبلغ پيسو ترلاسه کول دي . په اوس وخت کښي د نوبل جایزې وګټونکيوگټونکي ته ۱۰ میلیونه کروڼه چي ۱،۲ امريکايي ډالره کيږي ورکول کیږي .کله کله داسي هم پېښیږي چي دوه يا درې ګټونکيگټونکي وي نو په هغه صورت کښي بیاد کمېټې لخوا پيسې په عادلانه توګهتوگه سره پر دریو او يا دوو نفرو وېشل کیږي خو داسي هم پېښه سوې ده چي کمېټه دي و اصلي ګټونکيگټونکي ته د مبلغ نيمايي برخه ورکړي او پاته نیمايي برخه پر پاته دوو ګټونکوگټونکو باندي وویشې او ور یې کړي .

په تیرو وختونو کښي کله کله د نوبل کمېټې او نورو کمېټو او جرګوجرگو لخوا داسي حکم هم صادر سوئ دئ چي که چيري تر یوه زیات کاندیدان جایزې ته بریالي سي نو باید هغوی نوی اختراعګانياختراعگاني وکړي چي ښه اختراع کونکي ته به جایزه ورکول کيږي او د پاته کاندیدانو نومونه بیا ددوهم ځل لپاره د راتلونکي کال د کاندیدانو په لیست کښي ليکي .

د نوبل جایزو مډالونه د نوبل موسسې ثبت کړل سوي تجارتي علامې دي چي د ۱۹۰۲ زېږدیز کال راهيسي په سويډن کښي د ماینټوېړکټ نومي کمپنۍ او د ناروې د پیسو جوړولو کمپنۍ لخوا توليديږي .

ټوله مډالونه د ۱۹۸۰ ميلادي کال څخه مخکي په ۲۳ قیراطو سرو زرو کي جوړ سوي دي خو د نوبل اوسني مډالونه د ۱۸ قېراطو یو رقم سرو زرو او د ۲۴ قیراطو بل رقم سرو زرو څخه جوړ سوی دي . هر مډال تقریبا ۲۰۰ ګرامهگرامه وزن او د ۶۶ ميلي مترو په اندازه قطر لري .