د "لېبراليزم" د بڼو تر مېنځ توپير

'''لېبراليزم''' (liberalism) لاتېني كلېمه ده. له (liber) څخه اخيستل شوې، چې د فردي اصالت او فردي خپلواكۍ په مانا ده. او په اصطلاحي تعريف يې لېبرالستانو داسې كړې دى. لېبر پر دې باندې ګروههگروهه لرل چې انسان ته نړۍ ته خپلواك راغلې دى او په مطلق ډول ټولواك دى، څه چې وغواړي په خپله خوښۀ ازاد ژوند وكړي. هېڅوك او هېڅ طاقت هم دا حق نلري چې دكوم قانون په ذريعه د فرد ازادي سلب، غصب يا محدوده كړي. دا د فرد حق دى، چې له هرې لارې وغواړي دولت وګټي،وگټي، او هر ډول سياسي نظام وغواړي ځان ته يې غوره كړي، او هرډول چې وغواړي ګروههگروهه او فكر ولري. مطذلبّ دا چې فرد مطلق خپلواك پېدا شوې دى او بايد په كړو، وړو كې او په ژوند كولو، ناسته پاسته، ولاړه كې او غۍ مفكورې او مكتب ته لبرالېزم او ددغه فكر خاوندانو ته لېبرالستان وېل كېږي.

لېبرالېزم په اتلسمه پېړۍ كې يانې له نن څخه دوه سوه شپږويشت كالهدمخه په ۱۷۷۶ز كال دغه مفكوره منځته راغلې ده، چې په همدې اساس د (Humanism) انسان پرستي او (Liberalism) لېبرالېزم يانې مطلقه فردي خپلواكي دواړه په يوه موده او يو تاريخ كې منځته رغلي دي، او په يو وخت كې دواړو د دين، اخلاقو او بشري كرامت په خلاف او اجتماعي فساد په خپرولو پېل كړې دى. او د فردي حقيقي ازادى د تعحقق لپاهر يې له دين څخه په هراړخيزه توګهتوگه د بېزارتيا اصل وض غ كړ او همغه شرط يې د حقيقي خپلواكۍ لپاره اړين وګاڼهوگاڼه. لكه چې د لېبًراليزم د مفكورې يو مخكښ (Zepalsachtch) ژېپال ساختخ اعلان كړې ؤ او په هغه كې يې وېلي دي چې:

انسان ترهغه پورې خپلواكي ترلاسه كولاى نشي، ترڅو پورې چې د څښتن تعالى له منلو، مذهب او اخلاقو څخه بېزارتيا په ډاګهډاگه اعلان نكړي، او د انسان الوهيت (Divinity) او سپېڅلتيا (Holiness) د ړه له كومې ونه مني.

د لېبرالېزم لومړۍ بنسټ اېښودونكې د انګلستانانگلستان د اتلسمې پېړۍ نامتو بې دينه فلسفي جرمي بنتهام هيوم دى. او ددغه فلسفي مكتب د تبارز لومړۍ سيمه د نړۍ د فحشا او فجاېعو له ګردوگردو څخه لوى بشردښمنه ښكېلاكي هېواد برتانيه دى، چې بيا په نولسمه پېړۍ كې ځينې نور فلسفيانو او هم د لوېديځ بې دينه فلسفيانو لكه: جېمزمېل، جان اسټوراټمل (John Stuart Mill) (۱۸۰۶ز پېدا، ۱۸۷۳ز مړ) انګلېسي،انگلېسي، توماس هېل ګرينگرين هم د لېبراليزم مخكښان وو. او هم د لېبرالېزم لمن له انګلستانانگلستان څخه بهر ته هم وغځول شوه. په فرانسه او المان كې يې تود هركلې وشو. تردې چې كله په ۱۷۸۹ز كال په فرانسه كې ناپليون بوناپارټ اووښتون راغې، نو په په ۱۷۹۹ز د فرانسې په پلازمېنه كې درې سوه ښځو بربنډ لاريون وكړ او د ښار په ګردوگردو بازارونو كې وګرځېدىوگرځېدى او دا شعار يې وركاوه چې:

دا هغه ښځې وى چې د لېبراليزم د مفكورې او مكتب غيتوب يې لاره اوپه عملي توګهتوگه يې لېبراليزم او فدي خپلواكي پر خپلو ځآنونو تطبيق كړه او په خپل لاريون سره يې نه يوازې د فرانسوي ملت د ښځو له ځانونو سره د ملتيا هاند وكړ، بلكه په ګردهگرده اروپا كې يې د لېبراليزم تحريك په حېرانوونكي توګهتوگه په څپو كړ. منځلارې وكړي او د كليسا دعوتګراندعوتگران يې له ماتې سره مخ كړل او هغوي ددغه طاغوتي توپان له تم كېدو څخه عاغز كړل.

د لېبراليزم په څلورمه مرحله كې د توماس هېل ګرينگرين په ژوندون لېبراليزم تجزيه كړاى شو دا ځكه چې په دويمه مرحله كې د لېبراليزم مخكښ د ستر كمونست فلسفي جان اسټوراټ مل په لاس كې وه. او نوموړي د څښتن تعالى له سپېڅلي ذات څخه منكر ؤ. اخلاق او دين يې خرافات ګڼلگڼل. او د خپل پنځوس كلن قيادت په موده كې يې د هېګلهېگل د فلسفې په پلي كولو او تبليغ سره په ګوندگوند كې موجود ؤ په زرګونوزرگونو وګړيوگړي سوسياليزم ته معتقد كړل او د هغه د تصنيف كړي مشهور كتاب On liberty په وزله چې په ۱۸۵۹ز ليكل او خپور شوې لېبرالي په دوه ټكړو وېشلې دى چې:

Conservatism له Conserve څخه اخيستل شوې دى، چې په انګريزيانگريزي كې د حفظ په مانا دى. له همدې كبله Conservatism د محافظه كارۍ په مانا دى او د ټولنپوهانو په اصطلاح كې دا مانا چې ټولنه يا حكومت پر كوم سېسټم له پخوا څخه له رهۍ وي د هغه درناوې كول ا د هغه د پاېښت تكل كول دي، او د هغه د تبديلولو مخالفت كول دي، بيا په ځانګړيځانگړي ډول په هغه صورت كې چې دغه سياسي او اجتماعي سېسټم اوږده سابقه ولري.

د لېبراليزم دغه ډله په دې نظر وه چې د انګلستانانگلستان لپاره مشروطه شاهي سياسي نظام اوږده سابقه لري بايد په خپل حال پاتې شي او بدلون ونه خوري او دولت د لزوم په صورت كې په فردي اقتصادي چارو، ټولنيزو او ځاني چارو كې په نسبي ډول د مداخلې كولو حق لري. پدې شرط چې د فردي اصالت او فردي مطلقه ازادي زيانمنه نشي.

سوسياليزم له social څخه اخيستل شوې دى، او دا د فرانسوي كلېمې چې د ټولنيز په مانا ددى او اصطلاح كې سوسياليزم له هغې تيورۍ او [[سياست]] څخه عبارت د چې د هغه له نظره د ګردوگردو توليدي وساېلو او د دولت توزيغ او صنعتي وساېل د ټولنې په ولكه او نظارت كې وي. دغه تيوري د تاريخ پوهانو له نظره له كارل ماركس څخه دوه زده څلور سوه كلونه دمخه د يونان په سپار ټاكي چې په ۵۸۰مخزېږيز كال كې نظامي قوماندان لايي كرګسكرگس د لومړي ځل لپاره منځته راوړې وه. بيا د يونان په اتن كې ډېموكراټ او دېوجانس كلبي لخوا په ۳۴۳م ز، او په فارس كې په ۵۳۸ز كال د مزدك او بيا په اوولسمه پېړۍ كې د انګلستانانگلستان سېنټ سېمون (Saint-Simon)، بيا د نوي سوسياليزم په نوم اسټوراټ مل منځته راوړې وه.

د كارل ماركس ابتكار نه ؤ. دومره خبره ده چې جديد سوسياليزم ته كارل ماركس د مزدك د نظرياتو په متابعت هماغه انقلابي بڼه وركړه چې لومړۍ بنسټ يې لاس كرګسكرگس يوناني كېښودلې ؤ او هغه زمكې، دولت او ښځو ټولنيز حق ګرځولگرځول ؤ. او د فردي مالكيت په مطلق ډول ملغي كول ؤ.................

== د لېبراليزم څانګېڅانگې ==

د لېبراليزم د ملاتړ په اړه د نړۍ څخه مختلف غبرګونونهغبرگونونه مخې ته راغله، په ځانګړيځانگړي ډول د لوېديځې نړۍ غبرګونغبرگون پدې اړه له ټولو څخه روښانه ؤ. اوس به راشو ددې هر لوديځ هېواد بېل، بېل غبرګونغبرگون ته.

په ۱۹۲ز كال د جرمني پارلمان د فردي ازادۍ په ملاتړ د رايو په اكثريت سره دا قانوني ماده تصويب كړه چې لواطت قانوني جرم ندې، خو پدې شرط چې د دواړو اړخونو خپلمنځي رضامندي سره وي. دغه راز نارينه له نارينه سره واده هم كولې شي او كه چېرې منكوح هلك نابالغ وي او غواړي چې له غټ سړي سره واده وكړي، نو داسې كولې شي او دا دده حق دى، مګردمگرد نابالغ منكوح هلك د اېجاب او قبول رسم به په حكومتي رسمي محكمه كې د هغه ولي ترسره كوي.

د جرمني د پارلمان او حكومت له دغې قانوني اجازه ليك وركولو څڅه وروسته د المان وتلي اديب ډاكټر برشفېلډ په پرله پسې توګهتوگه شپږ كلونه د لواطت د ترويج لپاره او همجنسي ازدواج لپاره تبليغات وكړل ځكه چې نومړي د المان د لېبرالېزم د څانګېڅانگې مسؤل ؤ.

د المان له حكومت او پارلمان څخه وروسته د انګلستانانگلستان حكومت او پارلمان دغه شېطاني لېبرالېستي ازادي اعلان او قانوني ګرځولېگرځولې وه. او هه داسې كله چې په ۱۹۶۷ز كال د انګلستانانگلستان د حكومت يو وزير د لواطت مرتكب شو نو د انګلستانانگلستان په پارلمان كې كې دغه موضوع تربحث لاندې ونيول شوه. او جنايت كوونكې وزير پارلمان ته احضار كړاى شو. كله چې پدې اړه ورڅخه پوښتنه وشوه، نو هغه شرمنده نه شو او په ډېر وياړ يې وويل: زه د يو فرد په توګهتوگه حق لرم چې څه كوم بايد ازاد واوسېږم او كومت يا قانوني ځواك حق نلري چې زما د ازادۍ په لار كې خنډ شي.

د پارلمان زياتره غړو د وزير د وينا ملاتړ وكړ چې په تنيجه كې يې د ۱۴پر ۶۹۰ په مقابل كې د رايو په اكثريت د لاسو پړكا په بدرګهبدرگه دا قانون منظور او تصويپ كړاى شو. پدې ډول نارينه په خپله خوښه كولې شي له خپل همجنس څخه خوند واخلي.دا مصوبه ملكې الېزابېت لاسليك كړه چې په دې ډول په برتانوي ټولنز نظام كې لوطت قانوني وګرځولېوگرځولې شو.

امريكايي بې دينه حكومت هم خپلو دوه پنځوس ايالتونو كې د لېبراليزم په ترويج كې له اروپايي حكومتونو څڅه كم نه دى. بلكه له فرانسې څه هم په ټولنيز ډګرډگر كې د لېبرالېزم د تيوري په عملي كولو كې زيات وړاندې دى. ځكه چې په پاريس كې په سونو ښځو لوڅ لاريون وكړ، مګرمگر په امريكا كې د بې حياء او فاحشو ښځو شمېره په لكونو ده. لكه چي په ۱۹۴۵ز كال د امريكا د سترې محكمې قاضي دوه لكه بربنډ انځورونه وليدل نو په خواشينۍ سره يې وويل له نيويارك څخه سدوم او عموريا جوړېدونكې دى. ((سدوم او عموريا د لوط عليه السلام د امت هغه ښآرونه ول، چې په څلورنيم زده مخزېږيز كال څښتن تعالى د لوطت د جنايت په سبب تباه كړي وو.))

په اروپا كې د لېبراليزم د ترويج په تكل د پاريس د ښځو له بربنډ او لوڅ لاريو سره، سره د فرانسې، المان او په خپله د انګلستانانگلستان خپلواكۍ خوښوونكيو اديبانو او ليكوالانو هم په زړه پورې ونډه اخيستې وه او بيا په ځانګړيځانگړي توګهتوگه په ټولنيز ډګرډگر كې يانې د ښځو په خپلواكۍ كې او په دوي پورې د اړوندو مساېلو په باره كې لكه نكاح، طلاق، زېږون او داسې نور. پدې اړه يې ځانګړيځانگړي مضامين، افسانې او ناولونه وليكل او خپاره كړل، چې د بېلګېبېلگې په توګهتوگه يې د يو څو كسانو يادونه اړينه بولم:

زما په اند نكاح د ازدواج په ګردوگردو طريقو كې خورا زياته ناوړه طريقه ده، اوزهباور لرم چې د لېبراليزم په ترويج سره به دغه طريقه په بشريت كې بنده او پاى ته ورسول شي.

((اخلاقي بنديزونه په حقيقت كې د انساني ذهن او دماغي ځواكونو په وده كې لوى خنډ دى، او ترڅو پورې چې په بشپړه او هراړخيزه توګهتوگه دغه بنديزونه پاى ته ونه رسولۍ شي او پرې نښودلې شي او انسان په بشپړې خپلواكۍ سره او جسماني خوندونو څخه برخمن نشي، تر هغه پورې د انسان لپاره هېڅ ډول عقلي، عملي، مادي او اروايي (سېكالوجي) پرمختګپرمختگ نشي ممكن كېداى. ځكه چې د اخلاقي بنديزونو د موجوديت په صورت كې داسې كول هېڅ ممكن ندي.

د جرجي بنتهام د لېبراليزم مفكورې اويون ته د لوېديځ ځينې ملحدو فلسفيانو او ساېنسپوهانو هم وده وركړه، او ددغې بشر دښمنه شېطاني اندود او تحريك ملاتړ يې وكړ او بيا په ځانګړيځانگړي ډول يهودي فلسفيانو په ځغرده سره نه يواځې دا چې ملاتړ يې وكړ بلكه د خپلو فلسفي نظرياتو ملاك او چورليځ يې لېبراليزم وګرځاوهوگرځاوه. چې دا دې د هغوي له ډلې څخه د يو څو كسانو لبرالېستي اقوال د بېلګېبېلگې په توګهتوگه دلته بيان او وړاندې كوم:

كارل ماركس د جرمني له يهودي فلسفيانو څخه دى. په اقتصادي ډګرډگر كې د سوسيالېستي لېبرالېزم له مخكښانو څخه ؤ. نوموړي ويلې دي: دين د ملتونو افيوم دى چې د كپېټالېزم لپاره په زړه پورې خدمت كوي مزدوره پاټكۍ د بروژوايانو د مظالمو د سهلو لپاره د جنت په واهي ژمنو غولوي. اخلاقي اصول په خپل ذات كې هېڅ ارزښت نلري او هغه څخه چې اصل او حقيقت دى، ماديت او اقتصاد دى.

په اقتصادي ډګرډگر كې د پرمختګپرمختگ لپاره له دين او اخلاقو څخه ازادي اړينه ده، ځكه ترڅو چې دغه دواړه خنډونه وي اقتصادي پرمختګپرمختگ ممكن ندى.

((دا خبره يو ثابت حقيقت دى، چې دين، ازدواجي قوانين، كورنى نظام يو هم پنځېزنه دى. بلكه دا هر څه توهمات دي، او د فرد د ازادۍ په خلاف منځته راوړې شوي دي، او له Totemism څخه يې پېلامه شوې ده. دغه راز اخلاق هم او اخلاقي قوانين ځانګړىځانگړى اساس نلري او انسان ته پكار دي، چې په موجوده صنعتي انقلابي دور كې لدې هرڅه څخه ځان ازاد كړي.

** په افغانستان كې د لېبراليزم غورځنګ،غورځنگ، ليكوال: پوهنمل زاهدي احمدزى.

** اسلامي اقتصادي نظام د كمونستي او كپېټالزم په پرتله، ليكوال: مولانا شمس الدين افغاني اردو الحق مجله، ۱۹۶۷ز كال د اګستاگست ګڼهگڼه.