د "طالبان" د بڼو تر مېنځ توپير
Content deleted Content added
و ربات:اصلاح تغییرمسیرهای خراب به صفحهٔ هدف د طالبانو اسلامي غورځنگ |
د سمون لنډیز نسته |
||
۱ کرښه:
'''طالبان''' ({{lang-ar|'''الطلاب'''}} ''{{transl|ps|الطلاب}}'', مانا "[[د مدرسې زده کوونکي]]"), د يوه [[سني]] [[اسلامي]] [[سياسي غورځنگ]] نوم دی چې له ۱۹۹۶ ز. کال نه تر ۲۰۰۱ ز. کال پورې په افغانستان کې واکمن وه. دغه غورځنگ له ۲۰۰۴ ز. کال نه راپدېخوا يوځل بيا په ډلو او گروپونو کې سره راغونډ او د افغانستان د برحاله حکومت، امريکا او د آيساف د ځواکونو پر وړاندې جنگېږي او تر ډېره حده پورې د افغانستان او پاکستان په پښتون مېشتو ولايتونو او سيمو کې واکمن دي.<ref>
ISAF has participating forces from 39 countries, including all 26 NATO members. See [http://web.archive.org/web/20070815054425/http://www.nato.int/isaf/docu/epub/pdf/isaf_placemat.pdf ISAF Troop Contribution Placement, 2007-12-05].</ref>
که څه هم په لومړي سر کې یواځې پښتانه طالبان ول، مگر اوسمهال دا غورځنگ یو نړیوال اسلامي غورځنگ باندې اووښتې دی او مختلف توکمونه پکې را گډ شوي دي<ref>{{
cite web|url=http://www.shavemagazine.com/politics/090501/2|title=Pakistan and the Taliban: It's Complicated|publisher=[http://www.shavemagazine.com/ ShaveMagazine.com]}}</ref>
چې په دو کې د [[د ازبکستان اسلامي غورځنگ|ازبکان]]، [[تاجک|تاجکان]]، [[چېچينيا|چېچېنيان]]، [[د مسلمانو مجاهدينو غورځنگ|عربان]] او [[پنجابيان]] د يادولو وړ توکمونه دي.<ref>
[http://www.zimbio.com/World+Politics/articles/5TCU8hCsNPI/Wiping+out+Uzbek+Tajik+Foreign+terrorists Wiping out Uzbek, Tajik & Foreign terrorists in FATA]</ref><ref>
[https://archive.is/20120629005519/www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2009/06/24/story_24-6-2009_pg7_16 Terrorist camp may hold clues to Taliban operations]</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20091111233824/news.yahoo.com/s/ap/20091110/ap_on_re_as/as_pakistan Suicide car bomb kills 24 in northwest Pakistan]</ref> دم مهال طالبان په افغانستان او د ديورنډ د پولې نه هاخوا په پاکستان کې په خپلو سياسي او جگړه ايزو فعاليتونو بوخت دي. د امريکا د متحده ايالاتو چارواکي په دې نظر دي چې د طالبانو مرکز يه په کوېټه او يا هم کوېټې ته نژدې واقع دی او د پاکستان او ايران هېوادونه يې سياسي او لوژيستيکي ملاتړ کوي،<ref>
[http://www.axisofjustice.org/world/u-s-says-pakistan-iran-helping-taliban.html U.S. says Pakistan Iran helping Taliban]</ref><ref>
[http://www.iranfocus.com/en/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=19300 Iran helping the Taliban, US ambassador claims]</ref><ref>
[http://www.pajhwok.com/viewstory.asp?lng=eng&id=88803 Iran accused of assisting Afghan Taliban]</ref><ref>
[http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/iran/6835102/Iran-helping-the-Taliban-US-ambassador-claims.html Iran helping the Taliban, US ambassador claims]</ref>, خو د پاکستان او ايران هېوادونه د امريکايانو دا ادعا ردوي.<ref name="nyt20090209">{{
cite news
| title = Taliban Haven in Pakistani City Raises Fears
| last = Schmitt
| first = Eric
| publisher = New York Times
| date = 2009-02-09
| url = http://www.nytimes.com/2009/02/10/world/asia/10quetta.html}}</ref><ref name="nyt20090924">{{
cite news
| title = Taliban Widen Afghan Attacks From Base in Pakistan
| last = Schmitt
| first = Eric
| publisher = New York Times
| date = 2009-09-24
| url = http://www.nytimes.com/2009/09/24/world/asia/24military.html}}</ref>
[[ملا محمد عمر اخوند]]، چې په يوه نامالومه ځای کې پټ دی، د طالبانو مشر لارښود دی.<ref>
[http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e2325?_hi=34&_pos=4 From the article on the Taliban in Oxford Islamic Studies Online]</ref> د ملا عمر په بولندويان کې "د پخواني پوځي قومندانانو او د مدرسې د ښوونکو له ډلې نه وه,"<ref>{{
Harvnb|Goodson|2001|p=114}}.</ref> خو د دغه غورځنگ جنگيالي بيا اکثرا هغه افغان مهاجر وه چې د پاکستان په اسلامي مدرسو کې يې ديني درسونه بشپړ کړي وه. طالبانو د پاکستان د حکومت په ځانگړي توگه د پاکستان د څارگرې ادارې آی اېس آی له خوا نه د جنگي او پوځي زده کړو تر څنگ د وسلو او پوځي مهماتو مرسته هم ترلاسه کوله.<ref>{{
Harvnb|Rashid|2000|pp=17–30}}.</ref> د دغه اسلامي غورځنگ اکثره غړو د پاکستان په اسلامي مدرسو کې زده کړې کړي، چې تر ټولو ډېرو يې د پاکستان د جميعت علمای اسلام له خوا روزل شوي دي.<ref>{{
Harvnb|Rashid|2000|p=26, 29}}.</ref>
که څه هم چې دغه سياسي غورځنگ د افغانستان په پلازمېنه کابل باندې واکمن او هېواد يې تر پينځو کلونو پورې چلاوه او خپل حکومت يې د افغانستان اسلامي امارت باله، خو د دوی دولت په رسمي توگه د نړۍ د درې هېوادونو لخوا په رسمي توگه پېژندل کېده، په دغو درې هېوادونو کې د پاکستان، سعودي عربستان او د متحده عرب اماراتو هېوادونه شامل دي. همداراز د طالبانو په وخت کې دغه سياسي غورځنگ د خېبرپښتونخوا په قبايلي سيمو کې خپل نفوذ پيدا کړ او گڼ شمېر کسان يې پلوۍ ته ودرېدل. پدې وروستيو وختونو کې طالبانو خپل يو مهمه لارښود بېت الله محسود د سي آی اې د بې پيلوته آلوتکې په وسلې په نښه کړ چې د دې په نتيجه کې بېت الله محسود ومړ.<ref>{{
Cite news |last1=Mazzetti |first1=Mark |last2=Schmitt |first2=Eric |title=C.I.A. Missile Strike May Have Killed Pakistan's Taliban Leader, Officials Say |url=http://www.nytimes.com/2009/08/07/world/asia/07pstan.html |newspaper=New York Times |date=2009-08-06 |accessdate=2010-01-13}}</ref> پاکستان هم د خپلو پښتون مېشتو سيمو په ځپلو سره د طالبانو په وړاندې پوځي عمليات پيل کړي.<ref>{{
cite news| url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/pakistan/6356367/Pakistan-offensive-troops-meet-heavy-Taliban-resistance.html | work=The Daily Telegraph | location=London | title=Pakistan offensive: troops meet heavy Taliban resistance | date=2009-10-17 | accessdate=2010-04-09}}</ref>
طالبانو د خپلې واکمنۍ پر سيمو "د نړۍ تر ټولو سخت دريزه اسلامي شرعي قانون پلي کاوه چې د گڼو مسلمانو هېوادونو لخوا پرې نيوکې وې"، خو د دې سره سره يې ډېر کم ځل په خپلو اندونو کې بدلون او اصطلاحات راوستل.<ref name="Harvnb|Rashid|2000|p=29">{{
Harvnb|Rashid|2000|p=29}}.</ref> د ۲۰۰۹ ز. کال په مېنځ کې طالبانو د د کندهار په سهېل کې د [[ombudsman]] دفتر پرانيسته، چې ډاوېډ کيلکولېن د ايساف د ځواکونو پر وړاندې "د يوه مستقيم چلېنج يا ننگونې" په توگه څرگند کړ.<ref>{{
cite book | last = Kilcullen | first = David | authorlink = David Kilcullen | title = The Accidental Guerrilla: Fighting Small Wars in the Midst of a Big One | publisher = Oxford University Press | year = 2009 | location = New York | isbn = 9780195368345}}</ref>
== د طالبانو تاريخ او افغانستان کې ېې اړتيا ==
[[دوتنه:Taliban-herat-2001 ArM.jpg|150px|بټنوک|250px|کيڼ]]
په [[افغانستان]] کښې د شوروی پوځ تر وتلو وروسته داخلی خگړه پېل شوه. افغانانو ونکړای سول چې نوی حکومت جوړ کړی. مگر په دې وخت کښې په پاکستان کښې نوی غورځنگ جوړ شو چې نوم یی طالبان وو. د طالبان غړی افغانی مهاجرین او د مذهب طالبان ول.طالبانو َغوښتل داخلی جگړه پای ته ورسوی او په افغانستان کښې اسلامی امارت تاسیس کړی. د دی په سبب د نړید بیلو بیلو سیمو افراطی مسلمانو پیسې او وسلې طالبان ته ورکړل.
په۱۹۹۴ز کال کې د طالبانو پوځي قواوې چې د پاکستان لخوا وسله والې شوې افغانستان ته د کورنيو جگړو د له منځه وړلو د اړتيا په موخه ورغلې . دغه اړتيا ځکه پېښه شوه چې د ۱۹۹۲زــ ۱۹۹۵زکال پورې اتو ، نهو په نوم مجاهدينو ډلو ټپلو د افغانستان د حکومتي واک پر سر په هغه هېواد کې د چور ، تاړاکونو، خلک وژنو او په ښځينه او ماشومانو باندې تريو باندې لاس پورې کړی و . عامه وگړو لپاره گرانه وه چې د افغانستان دننه ېې نظم راوستلای وی او بهرنيو هېوادونو هم د ناکامه تېرمهال کړنو له کبله ځان بې خبره ښوده ځکه د شر او پساد ډلو هرڅه د اسلام تر نوم لاندې ترسره کول . د افغانستان لږه کيو د وحدت ډلې ، نظار شورا ، جمعيت اسلامي ، جنبش تر نومونو لاندې د گاونډيو تاجکستان، اوزبکستان ، تورکيې ، پاکستان ، ایران ، روسيې او هند گټې ساتلې ځانونه ېې په ژبه بېل کړي و . طالبانو د سیمو قوماندانان چې پر افغانانو یی ډیر ظلمونه کول، د هلکانو څخه قوماندانانو ناوړه گټه پورته کول، هغوی به ې گډول دغو ناوړو کړنو ته د پای ټکی کېښود . طالبانو په کندهار کې خپل مقر تاسیس کړ. طالبانو تر ۱۹۹۵ کال وروسته په سلو کې دېرش د افغانستان خاوره لاس ته راوړل. په ۲۶ د سپتامبر ۱۹۹۶ کال کښې طالبان د کابل پایتخت ته ورسېدل. په دې وخت کې ملا محمد عمر چې د طالبانو مشر و په افغانستان کې [[د افغانستان اسلامي امارت|د افغانستان اسلامی امارت]] رامنځته کړ او شریعت د ملا عمر لخوا اعلان شو. خو [[د افغانستان اسلامي امارت|د افغانستان اسلامی امارت]] تر تاسیسولو وروسته یوازې د [[پاکستان]]، سعودی عربستان او د عربي متحده امارات لخوا په [[افغانستان]] کښې سفارت خانې پرانستل شوی.
== د طالبانو واکمني ==
[[دوتنه:152481786.jpg|بټنوک|250px|کيڼ|طالبان]]
د طالبانو مشرانو په مطابق هر نارینه باید ږیره درلودلای. چاته اجازه نه وه چې وگډېږي او سندرې ووایی. خلکو اجازه نه درلوده چې تلویزیون، فلم یا سندرې واوري. ښځو باید برقه اغوستلای وای. ښځو ته اجازه نه وه چې د بهرنی نارینه سره رابطه ولری او کار وکړی. خلک به یې څارل چې د ورځې پینځه وخته لمونځ کوي او که نه. د دی په سبب غیر مسلمانو باید پر خپلې جامې ژیړه نښه درلودلای .
= طالبان او ښوونه =
پېغلو ته اجازه نه وه ښوونځی ته ولاړې شي. هلکان د سبق د ویلو لپاره مسجد ته تلل. په مسجد کښې ملا د هغه هلکانو ته درس ورکاوه. ملا شاگردانو ته اول د عربی او وروسته بیا د قرآن مچید لوست ور زده کول. ډېر مهم کتاب قرآن کریم وو،له دي سره سره په هیواد کي پوهنتونونه او مکتبونه هم خلاص وو ، طالبانو يي په وړاندي خنډ نه ایجاداوو .
= طالبان او ترياک =
د نشه یي توکو کر له طالبانو مخکې په افغانستان کې دود شوې وو، آن دا توکي د ډاکټر نجیب په ولسمشرۍ کې ښه په شور و زور کرل کېدل. د مجاهدینو تش په نامه اسلامی دولت پر مهال دې کار ښه زور پیدا کړ. کله چې طالبان واکمن شول، نو په لومړي سر کې یې خلک لدې کاره منع نکړل، مگر کله چې په نړیوال سیاست پوه شول، نو ددې امارت د امیر المومنین ملا محمد عمر مجاهد په یوه کاغذي فرمان هر ډول نشه یي توکي په ټول افغانستان کې بند شول، او چا بیا ددې سوال هم نشو کولای چې نشه یي توکي وکري. په کار کې دننه دننه ۹۹٪سلنه نشه یي توکي رکم شول. په هغو سیمو کې چې د شمالي ټلوالې په واکمنۍ کې راتلې لکه د تخار خواجه بهاو الدین، د بدخشان ولایت او داسې نورې یوه نیمه ولسوالۍ کې د تېر په څېر ښه په درز کې کرل کېده.
په ۱۹۹۹ کال کښې د متحدو ملتونو سازمان د طالبانو په خلاف اقتصادی بندیزونه اعلام کړ. د دی په سبب طالبانو په ۲۰۰۱ کال کښې د بامیان په ولایت کښې بودایی مجسمه د منځه یوړه.
== رهبري کړۍ ==
د طالبانو د رهبرۍ کړۍ هغه کسانو تشکیلوله چې هېڅکله په عام محضر کې نه دي لیدل شوي، له رسنیو سره یې اړیکې نه دي نیولی او نه یې هم کوم انځور خپور شوی.
د طالبانو د واکمنۍ په پېر کې کولای شو د دوي واکمني په درې برخو ووېشو:
* ۱ - طالبان = ددې ډلې اصلي لارښود او رهبري د ([[ملا عمر]] تر زعامت لاندې) وه.
* ۲ - هغوي چې د قضایاوو په اړه یې یو څه پرانېستی لید درلود، لکه ([[ملا احسان الله]] په څېر) طالبان.
* ۳ - منځلاري، چې ددې ډول طالبانو شمېر ډېر لږ و، او د هېواد په سترو سیاسي قضایاوو کې یې هېڅ ډول رغنده رول نه درلود.
په ټولیزه توگه د طالبانو د ډلې رهبري د لاندې څېرو په لاس کې وه:
* [[ملامحمد عمر]] (امیر المؤمنین)
== داخلي شوری غړي ==
* [[ملا محمد رباني]]
* [[ملا احسان الله]]
* [[ملا محمد]]
* [[ملا عباس]]
* [[ملا پاسانی]]
== د مرکزي شوری غړي ==
* [[ملا محمد حسن]]
* [[ملا نورالدین]]
* [[ملا وکیل احمد]]
* [[ملا شیر محمد ملنگ]]
* [[ملا عبدالرحمن]]
* [[ملا عبدالحکیم]]
* [[سرداراحمد]]
* [[حاجی محمد غوث]]
* [[معصوم افغاني]]
طالبانو په تدریج سره لاندې افراد په دې ډول وټاکلي ول:
* اصلي رهبر ([[ملا محمد عمر]])
* د [[کابل]] ولایت د وزیرانو شورا رییس ([[ملا محمد رباني]])
* د [[لوگر ولایت|لوگر]] ولایت سیاسي رهبر ([[ملا محمد غوث]])
* د اشغالي سیمو مسؤل ([[ملا احسان الله]])
* د [[کندهار ولایت]] والي ([[ملا محمد حسن]])
* د [[هرات ولایت]] والي ([[ملا یار محمد]])
* د [[پکتیا ولایت]] والي ([[ملا کرامت الله]])
* بهرنیو چارو وزیر ([[ملا شیر محمد ستانکزی]])
* د افغانستان بانک رییس ([[ملا احسان الله احسان]])
* د اطلاعاتو و کولتور وزیر ([[ملا امیر خان متقي]])
* د ملي امنیت رییس ([[ملا فاضل احمد]])
* په [[ملگري ملتونه|ملگري ملتونو]] کې ځانگړی استازی، ([[حامد کرزی]]) (چې د کرزي له خوا دا مقام ونه منل شو.)
* د پلان وزیر ([[قاري دین محمد]])
* د مهاجرینو وزیر ([[ملا عبدالرقیب]])
== القاعده او طالبان ==
القاعده یو افراطی تنظیم دی چې د اسامه ابن لادین لخوا تاسیس شو او په افغانستان کښې یی ډیرې اډې لرل. په هغو اډو کښې اسامه ابن لادین افراطی مسلمانانو ته د جگره ور زده کول اسامه ابن لادین غوښتل چې امریکایی پوځ د منځنی ختیځ څخه امریکا ته ولاړ شي.د دی په سبب په ۱۹۹۹ کال کښې القایدې په افریکا کښې د امریکا پر سفارت خانو برید وکړلې. په ۱۹۹۹ کال کښې امریکایی پوځ د راکتونو په واسطه پر افغانستان برید وکړ او د القاعدی اډې خرابی کړی.
په ۲۰۰۱ کال کښې القاعدی بیا د نیو یورک پر ښار برید وکړ. په برید کښې تقریبا دری زره تنه ووژل شول.
امریکا غوښتل چې اسامه ابن لادین او د القاعدی مشران ونیسی، خو د طالبانو مشرانو وویل چې اسامه ابن لادین د افغانستان څخه په تیښته کې دی او بيا بیا ټینگار يې د افغانستان څخه په خپله خوښه وتلو باندې کاوه ، همدارنگه طالبانو د يولسم سپټمبر پېښې څخه خبر نه درلود او نه یې هم د القاعدې په تړاؤ ددې پېښې رامنځته کېدل منل، ځکه چې طالبانو د جهاد له پیره اسامه بن لادن سره په افغانستان باندې د جگړې له کبله همکاري اړخ ته کتل او بل اړخ څخه یې بشپړه خبر نه درلود . نړېوالو بيا د طالبانو او القاعدې تر منځ توپیر په جلا ډول دوه بېلې بېلې ډلې گڼلې او بن لادن يې د لوېديځې نړۍ سياست سره وسلوال مخالف گاڼه خو په عین حال کې د شمال ټلوالې بهرنيو جاسوسي شبکو غړو طالبان د القاعدې مهم غړي ښودل ځکه چې د افغانستان سیاست ته يې خپل په گټه لار صفا کوله چې په دغه دوه مخو سياستونو کې د زلمي خلیلزاد په مرسته شمال ټلواله بريالۍ شوه او د امريکې جورج ډبليو بوش دغې مفکورې ته په کتلو بن لادن سره په تضاد د افغانستان په خاوره او د طالبانو په راپرزولو د بريد امر ورکړ چې په ترڅ کې يې د امریکې پوځ پر افغانستان ۷م د اکټوبر ۲۰۰۱م زېږيز کې برید وکړ او په ۱۳م د نومبر ۲۰۰۱م زېږيزامریکایی پوځ کابل ته ورسېده. د طالبانو حکومت وپرزېده او ډېری مشران يې د امريکې د پرمخ تللو وسلو د کارولو او دننه په افغانستان کې بله جنگي ډله د شمال ټلوالې ته پوځي وا ک ورکونې په مرسته مجبور شول چې پاکستان ته ولاړ شي.
== د طالبانو دوهم نسل ==
امریکا د طالبانو دوهم نسل ډير خطرناک بللی ، او ویلي يي دي چي طالبان اوس له پرمختللي تیکنالوجي څخه کار اخلي .
== د پاکستاني طالبانو خوځښت ==
{{بشپړه ليکنه|تحريک طالبان پاکستان}}
د پاکستاني طالبانو خوځښت یا حرکت طالبان پاکستان یو افراطی تنظیم دی چې د پاکستان په پښتونخوا کښې د پاک د پوځ په خلاف جگړه کوی.
د پاکستان طالبان غواړی چې په هغه هېواد کښې اسلامی امارت تاسیس کړی. په ۲۰۰۹ کال کښې طالبانو د سوات پر دره برید وکړ او د سوات پایتخت یی ونیول. نژدې دوه میلیونه خلک د خپلو کورونو پرېښودو ته مجبور شول. حرکت طالبان پاکستان په ۲۰۱۰ کال کښې په نیویارک کښې د موټر بم په مرسته برید وکړ. دیرش کلن بریدکوونکی فیصل شهزاد امریکایی محققینو ته وویل چې د بم جوړونی چل یی په دی وروستیو کښې په وزیرستان کښې زده کړی دی.
== دا هم ولولۍ ==
{{Commonscat|Taliban}}
* [[اسامه بن لادن]]
* [[ملا محمد عمر اخوند]]
* [[القاعده]]
== سرچينې ==
{{Reflist|2}}
[[وېشنيزه:طالبان]]
[[وېشنيزه:افغانستان]]
[[ml:താലിബാന്]]
| |||