د بختيارانو باورونه

د نورو قومونو په څېر د بختيارانو په منځ کې عقيدې هم د خلکو له ژوند سره تړلې دي او د هغوى ټولې ورځنۍ چارې او معاملې پر همدې باورونو ولاړې دي. عقیدې ( توحید یا غیر توحید) د هر ملت د کلتور برخه او د حرکت اصل دی او د خلکو د ژوند لاره ښیي.

د باورونو سرچينه

د ډېری باورونو اصل نامعلوم دی. ځینې یې له دیني عقایدو څخه اخیستل شوي دي چې د خلکو د ناپوهۍ له امله بدل شوي دي او ځینې یې د پخوانیو دیني عقایدو سره د ورته والي له کبله دي.

بختیاران او د هغوی عقیده

عطا محمد رادمنش د بختیارانو او د هغوی د عقایدو په اړه ليکي:

که څه هم د بختيارانو کلتوري عقيدې د جغرافيې، تاريخ، ټولنې، اقتصاد او حتی سياست تر اغېزې لاندې دي، خو له دغو عواملو څخه هيڅ يو هم نه دی توانېدلی چې لرغونی بنسټ کمزوری کړي او له راتلونکو نسلونو سره يې اړيکې له منځه يوسي. د دوی ژبې، لباس او رسمونه تر ډېره حده مستند پاتې دي او ډېرې پخوانۍ کليمې اوس هم د دوی په منځ کې شته.

د باورونو ساتل( پرعقيده کلک درېدل )

باورونه له یو نسل څخه بل نسل ته لېږدول کیږي او په دې لېږد کې دوی د چاپیریال له خوا اغېزمن کیږي، بدلیږي او حتا هېر شوي وي. د خلکو په ژوند کې د ټیکنالوژۍ معرفي کول د دې لامل کیږي چې دوی خپل باورونه هېر کړي، او ډېری یې اوس یوازې په یاد دي. د دغو باورونو څخه ډېری یې د ټولنیزو بدلونونو، ښارونو ته د مهاجرت ، د نورو ښارونو او سیمو د خلکو سره د اړیکو او د خلکو ترمنځ د ټولنیزو اړیکو د کمزورتیا له امله ورک شوي او هېر شوي دي.

ځینې باورونه

• که چرګه د چرګ په شان بانګ ووهي نو بد شګون ګڼل کېه او سر به یې سمدستي پرې کېده .
• د یوې مېرمنې خوب پاتې دی، پدې مانا چې دا د پورته تعبیر شوی دی.
• د باران د غوښتلو لپاره، دوی د هَل هَل هَلونکي په نوم مراسم ترسره کول.
• دوی تل لوړو پوړیو ته ځي او امامزاده ګانو ته سلام کوي.
• دوی د امامزاده ګانو د ساتونکو درناوی کاوه، چې سادات بلل کېده.
• کله چې غونډې ته ننوځي، دوی هر یو ته ښه راغلاست وايي.
• اوږد روغبړ به يې کاوه.
• قومي مشران او سپين ږيري، زړو ښځو ته سلام نه کوي او د سلام په صورت کې مخاطب جمع کوي لکه [څنګه ياست؟ په ځواب کې يې ښځې په مهربانۍ سره د سلام ځواب ورکووي او ځینې وختونه يې د احترام له مخې د پوښتونکي لاس ښکلوي. دا متقابل احترام، چې د ښځو لپاره د مشرانو د درناوي نښه ده، همدارنګه د مشرانو او نارینه وو د حیثیت ساتل او د ډېر عمر مېرمنو له خوا د دوی درناوی دی، په دې قبیله کې له ډېرې مودې راهیسې شتون لري.
• دوی کورنۍ اړیکو ته ډېر ارزښت ورکوي.
• د مور له شیدو منع کول د بختيارانو له عقیدې څخه دي.
• د دیودار ونه یوه جنتي ونه ده، پرې کول یې ګوناه ده او هغه څوک چې پرې یې کړي ښه نه وي.
• دا صرع يا ميرګي ناروغۍ د درملنې لپاره دوی ځانګړې طریقه درلوده.
• دوی تيږ ليکلی سرنوشت مانه.
• هغه خلک چې بې کفایته او بې کفایته وي د چاله رِز په نوم یادیږي ، پدې مانا چې د خپل پلار ارزښت یې له منځه وړی.
• دوی په جنین (بدو پرښتو) هم باور درلود او باور یې درلود چې پیریان د خدای له نوم څخه تښتي. کله به چې تیاره ځای ته ننوتل او یا به یې په یوه لوښي کې جوش اوبه اچولې نو بسم الله به یې ووایه.
• له لمر لوېدو وروسته سپین شیان لکه مستې ، مالګه او داسې نور. . . دوی دا د کور څخه نه ایستل مګر تر هغه چې پوښ یې نه وي.
• تل به يې د خپلو حاصلاتو يوه برخه ساداتو او توشملانو ته ورکوله، حتا يوه برخه به يې د مرغانو برخه ګڼله، او کله به يې چې تر کوره کوله، په ځمکه کې به يې يوه ګوله تخمونه غورځول، ويل به يې: باید د سید برخه وي، دا موس/باید د تشمل برخه وي، دا موس/باید د بهندي/بنده لپاره وي (بلندیه مانا مرغۍ).

• د خلکو سره اړیکه مهمه ده او که دوی د یو چا سره حتا د لنډې مودې لپاره اړیکه ولري، دوی ورته ډېر ارزښت ورکوي.
• دوی پلار د ځانګړتیاوو د لېږد اصل ګڼي.
• زمری د زړورتیا سمبول ګڼل کیږي او د هغه مجسمه د زړور سړي يا د قام مشر په قبر کې نصبوي او يا د هغه انځور د هغه د قبر په تيږه کښي.
• ځینې کسان تړل شوي یا ګومان کیږي چې یو له امام زاده وي او دوی ته زیان نه رسیږي.
• ناوې به يې درې ځله د کندې شاوخوا ګرځوله او بیا به يې د میړه کور ته وړله.
• که بوډۍ ښځه د مشر په مخ کې خپل رومال وباسي او د ګناه د بښلو قسم ورته وکړي، هغه به هم قبول کړي.
• کله چې یو څوک د خوړلو په وخت کې خپله ژبه وټوکي،نو پوه شه چې یو څوک یې تر شا ورپسې خبرې کوي.
• کافي وينه د بختيارانو له عقيدې څخه ده.
• دوی په نېکمرغه یا بدبختۍ باور درلود.
• د شپې به يې نوکان نه پرې کول.
• ځينو يې زړې ونې سپېڅلې ګڼلې او د خپلو اړتياوو د پوره کولو لپاره يې جامې تړلې وې.
• په پخوا زمانو کې چې د مچيو په څېر وسايل نه وو، رڼا اچول او د لوحې اور ساتل يو مهم وظيفه وه چې د پلار او وروسته د زوى په غاړه وه. له همدې امله، که یو سړی زوی نه درلود، هغه د ړوند اوښ په نوم یادیږي.
• دوی هیڅکله په اور باندې اوبه نه اچوي او نه یې اوروي.
• پرنجي ته سور ویل کېدل او دوی بد ګڼل. په باختري ژبه کې دصبر معنا صبر ده او که څوک پرنجی وکړي نو په کار کې به صبر او اراده کوي.
• د حاصل له ختمولو وروسته، کروندګر د غنمو په ځینو نا کرل شویو غوږونو اوبه وراچوي، د صلوات په ویلو سره یې سرونه وګرځوي، بیا یې په ځمکه کې د درد او بدبختۍ د لرې کولو لپاره تویوي، له ځمکې څخه برکت وغواړي او د خدای شکر وباسي. برکتونه
• ونو ته خاص درناوى کيږي، په تېره بيا د امام زاده ګانو په نزد، لکه د اوو شهيدانو په مخ کې ونې يا د بي بي بتول (پيربتولي) ونې چې د کاهش قبيلې په دهي کې موقعيت لري.
• د انجونو لپاره میک اپ بدسورت ګڼل کیده، او د ښځو او نجونو د توپیر لپاره یوازینی معیار د انجونو مخ د میک اپ پرته و.
• هر سړی په اسمان کې ستوری لري.
• که د اسمان څخه الکا راښکته شي، ویل کیږي چې یو څوک مړ شوی.
• دوی په مختلفو لمونځونو باور لري، لمونځونه د نارینه وو په جیبونو کې یا د ښځو په بازو باندې نقاشي، او دا ټول د روغتیا لپاره او د مړینې مخنیوي لپاره دي.
• د لیوه لاسونه، پښې، سترګې او ویښتان د ناروغۍ او د سترګو د درد له خطر څخه ساتي.
• که د لیوه ښکار شو، نو هر څوک به هڅه کوي چې د لیوه لاس، پښې او سترګې ترلاسه کړي، ځکه چې دا به د هر ډول ناروغۍ او د سترګو د درد له خطر څخه لیرې وساتي.
• د محرم او صفر په مياشتو او د امامانو د وفات په ورځو کې به يې د واده مراسم نه درلودل.
• د اسفند لومړۍ شپږ ورځې چې ډیری وختونه د باران، باد او طوفان سره تړاو لري، د شش دلو (شپه معنی شیش) بلل کیږي.
• دوی شنه رنګ ته ځانګړې پاملرنه کوي. د سبزپوش په نوم د ګڼو امام زادو شتون او په لاسونو یې د شنو ټوکرانو بندونه تړل، چې د مبارکو ځایونو د لیدلو پر مهال سوغاتونه راوړي، د دې خبرې ثبوت دی.
• دوی په قسمت ویلو باور لري او دا یو عام لید دی چې خلک په کونج کې ناست وي او د نخود سره قسمت بیانوي.
• که څوک په ډوډۍ باندې پښه کېږدي، هغه به ړوند شي.
• لورګانو د پلار په میراثي ځمکه کې برخه نه درلوده.
• څوک چې خپل لاس ومینځي هغه به پیسې ترلاسه کړي.
• که د قاتل کورنۍ په یو ډول د قرباني په مراسمو کې ګډون وکړي، دوی بخښل کیدی شي.
• مار او زمری په دوه ډوله دی: مسلمان او کافر.
• تاسو باید د شپې د یوې ونې لاندې خوب ونه کړئ.
• هغه ونه چې شنه وي او پاڼې ولري باید پرې نه شي.

قسم او قسم

• دوی په اور، لمر، ستورو او رڼا قسم کوي.
• دوی ته د قرآن او ځایي امامانو قسم ورکول ډېر مهم وو.
• دوی په خوړو، ډوډۍ او مالګه باور لري او په دې یې قسم کوي.

اووم نمبر

• هر ډول نذرانې بايد اوو کورنيو ته ورکړل شي.
• د نظري غوښې د وېش په لړ کې دوی په دې باور وو چې اوو کورنیو ته باید د ناصري غوښه ورکړل شي.
• اوه پسونه دي قرباني شي او بيا دي يو وزه او يو چرګ سر غوڅ کړي او په نورو وويشل شي.

د مړو ښخولو او ماتم

• دوی باید د ونې (دیودار) څخه د انګلیسي لیک Y ته ورته جوبي یوه ټوټه د مړو بغلونو لاندې واچوي.
• په لویو کورنیو باندې د خپل تاثیر د شدت ښودلو لپاره، دوی په سر باندې د اوښانو ایرې واچولې .
• د مړی له ښخولو وروسته یې پر قبر درې شپې رڼا واچوله.
• په ځینو قبیلو کې به یې مړی له کوره د وتلو پر مهال د مړی تر شا په ځمکه غورځول.
• د عقيدې د پسه له بدن څخه پرته، د پوستکي، ځيګر او نورو په شمول پاتې نور. . . ، دوی دا په نسبتا ژور کنده کې واچوله او حتی د خواړو پاتې شوني او پاتې کثافات په ورته کندې کې واچول شول او په بشپړ ډول په خاورو پوښل شوي.
• د ویښتانو پرې کول د ښځو او نجونو لپاره بد کار دی، خو کله به چې یو سړی مړ شو، نو د هغه مېرمن، لور یا خور به یې ویښتان پرې کول، او د کلمې یوه معنی د "کټ پل" ده.
• کله چې یو څوک مړ شي، د هغه واده شوې لوڼې اوه ورځې د پلار په کور کې پاتې شوې، او د اوومې مراسمو وروسته، د میرمنو خپلوانو یوه ډله راغونډه شوه او د خپل میړه کور ته یې بوتله.
• د جمعې له ماسپښین څخه تر شنبې پورې او د سه شنبې له ماسپښین څخه تر چهارشنبه پورې ، دوی د مړو ښخولو ، د ماتم مراسم ترسره کولو ، فاتحه لوستلو یا د ماتم کور ته له تلو څخه ډډه کوله.
• که په لنډ وخت کې د کورنۍ څو غړي مړه شي، د کورنۍ یو به د چرګ سر پرې کوي او د هدیرې سره نږدې به یې ښخ کړي.

خوشحاله او غمجنې ورځې

• د میاشتې لومړۍ او دویمه ورځ د سفر یا حاصلاتو لپاره ښه ورځې ندي ځکه چې لمر ستوری مات کړی دی.
• د مياشتي په دريمه او څلورمه ورځ که بيرته قبلي ته ولاړ شو نو د حرکت لپاره ډير ښه دي.
• د میاشتې اوومه او اتمه نیټه د هر ډول کار لپاره د آزادۍ ورځ ده ځکه چې ستوری دره ته ځي او غرق کیږي.
• په نهمه ورځ، ځکه چې ستوری په ځمکه کې دی او زموږ د پښو لاندې دی، موږ کولی شو حرکت وکړو، مګر هیڅ شی باید په ځمکه کې ونه ټکول شي.
• ځینې خلک د اونۍ او میاشتې طاق ورځې بدمرغه ګڼي او له همدې امله په دې ورځو کې سفر، واده او داسې نور کارونه نه کوي.

د میندواره مېرمنو په اړه

• چاته چې حامله ښځه وګوري نو د هغې ماشوم د هماغه سړي په څیر ښکاري.
• د زاو د سر څخه پورته د اوسپنې شیان دي لکه ټوپک، سکیورونه او نور. . . ، دوی اجازه ورکړه.
• که امیندواره ښځه یو مړی ته وګوري، د ماشوم سترګې به مالګې شي.
• کومه ښځه چې اولاد نه لري باید خپلې جامې وغواړي او یا دې د جامو هره ټوټه ګنډي.
• هغه ښځه چې اولاد نه لري په امامزاده کې شامله ده.
• د سپوږمۍ او لمر ختو په وخت کې، حامله ښځه باید خپل معدې ته لاس ورنکړي ځکه چې دا په خپل ځای پاتې کیږي.

• دوی هدف کوي او یو مړ مار له پورته څخه بیرته وغورځوي. که په معده راپرېوته نو ماشوم هلک دی او که په شا ولوېد نو نجلۍ ده.
• دوی په پټه د حامله ښځې پر سر مالګه یا اوړه تویوي، که په بې هوښۍ سره یې پر سر لاس ووهي نو ماشوم یې نجلۍ ده او که مخ یې ولګوي ماشوم یې هلک دی.
• که مور په خوب کې توره یا ټوپک وویني، نو ماشوم یې هلک دی او که د ږیرې او غاړکۍ لرونکی وویني، نو ماشوم یې نجلۍ ده.
• که کومه ښځه د میاشتې په دویمه نیمایي کې هلک وزیږوي نو راتلونکی ماشوم به یې نجلۍ وي او که د میاشتې په لومړۍ نیمایي کې هلک وزېږوي نو راتلونکی ماشوم به یې هلک وي.
• چینایي چادر: که چیرې امیندواره ښځه د اچار سره مینه ولري، نو ماشوم یې نجلۍ ده.
• که حامله ښځه د خپل ښي لاس څخه پورته شي نو ماشوم به یې هلک وي او که چیرې هغه د خپل چپ لاس څخه پورته شي نو ماشوم به یې نجلۍ وي.

له زېږون وروسته

• که لومړی ماشوم هلک وي، ناوې ته درناوی کیږي.
• څلور یا پنځه رنګه تارونه په مساوي اوږدوالي غوره کیږي او سورتونه (ناس فلق - کافرون - توحید) لوستل کیږي او تړل کیږي او د 40 ورځې پورې د مور او ماشوم په لاس کې وي. دې تارونو ته چیلبوري یا چیلبوري ویل کیږي.
• زاو یوه اونۍ وروسته حمام کوي، چې د اونۍ اوبه بلل کیږي.

٤- زاوى حق نه لري چې د بل زوى يا نوي واده شوي زوى کور ته تر څلوېښتو ورځو پورې لاړ شي، ځکه چې د هغه چله بېرته هغوى ته ځي.

• د څلویښتو ورځو وروسته، زاو د ځانګړو رواجونو سره غسل کوي، کوم چې د اب چیل په نوم یادیږي.
• د ال په نوم یو افسانوي مخلوق شتون لري چې زاو ته خطر دی.
• دوی اسفند سګرټ څکوي او د مور او ماشوم په سر باندې یې ږدي ترڅو د درد سترګو درملنه وکړي.
• میل ګریګ، د لیوه لاسونه، پښې او سترګې د ماشوم په زنګون پورې تړل شوي ترڅو د زخم څخه خوندي وي.
• دوی یو پیاز د زاو د سر په سر کې د مالګې او چارکول سره په یوه کڅوړه کې واچاوه. دا ښه ده چې د شیطانانو او شیطانانو څخه ځان وژغورئ.
• د زاو کورنۍ باید د دریو ورځو لپاره خپل سرونه ونه مینځي ځکه چې دا د مور او ماشوم لپاره ښه ندي.
• که ماشوم په خوب کې وخندل نو ویل کیږي چې شیطان په هغه چل کوي.

د ماشومانو په اړه

• که چیرې یو ماشوم د اور وژنې سره لوبې وکړي، نو هغه به انوریسس ولري.
• که د کوم ماشوم سترګې زخمې شي، نو په پټه توګه د شاوخوا خلکو ځینې جامې د اسفند سره وسوځوي.
• د ماشوم د سترګو د درد د سمولو لپاره:

- دوی د ماشوم په چپ اوږه مالګه اچوي. - د هغه د جامو په آستین کې مچۍ او سپینه المارۍ ګنډل کیږي. - سپینه بادرنګ ته اور واچول شي تر څو هغه وخوري او د سترګو په څیر ښکاري چې هغه یې وویشتله. - دوی د ماشوم ویښتو ته مالګه تړل.

• دوی د ماشوم خالي زانګو نه وهي، ځکه چې دوی باور لري چې دا هیڅ نښه نلري.
• دوی د ماشوم لپاره غاښونه جوړوي ترڅو غاښونه یې په اسانۍ سره راشي. د غنمو ترڅنګ، اوه ډوله دانه، د هر یو څلویښت تخمونه پخوي او په ګاونډیو کې یې ویشي. دې ته ډینګو هم ویل کیږي.
• که یو ماشوم له پورته څخه غاښ له لاسه ورکړي، دوی هغه د چت څخه یا د مور په خیمه کې ډبره اچوي ترڅو بد شګو لیرې کړي.
• که د ماشوم شا تور وي، دوی باور لري چې مور د امیندوارۍ پرمهال یو څه غوښتل او نه یې خوړلي.
• د ټوخي د درملنې لپاره، دوی یوه ډبره پیدا کوي چې په منځ کې سوري لري او ماشوم د تیږو له سوري څخه درې ځله تیریږي. له دغو ډبرو څخه یوه د سلیمان جومات ختیځ کې د صفراباد کلي ته څېرمه پرته وه.

مچۍ

• د مار مچۍ: د مار د مچۍ مالک هر ځای ته ځي درناوی کیږي.
• زړه راښکونکی مالګه: هغه څوک چې دا مالګه ولري له لرې څخه به یې زړونه وګټي.
• خرما: خرما د سترګو د درد په وړاندې مؤثره ده او د یو چا یا بل شی مخه نیسي.
• ستاسو د شپې مغز: دا sublingual ده. که یو ماشوم تبه ولري، دوی د هغه د ژبې لاندې کېږدي ترڅو تبه ودروي (تاسو نوي وزن ولرئ تبه).
• T nut: د سترګو درد لپاره ښه.
• جادويي مالګه: مالګه د ناروغ په تندي مسحول کیږي.

اړوند پوښتنې

• بختیاري وګړي
• باختري متلونه

سرچینې

• [۱]
• د
• د Archived 2011-11-11 at the Wayback Machine.
• ویښتان پرې کول
• ویښتان پرې کول
• ویښتان پرې کول
• ماتم
• بهتابي ګمرک
• ستوري Archived 2011-10-01 at the Wayback Machine.
• [۲]
• بختیاري خلک - ځینې بختیاري متلونه
• شپږ سطلونه
• د لرغوني باختري کلتور (ژبه، شعر، کلتور، عقایدو او عقایدو) په اړه چلند
• هیلنک
• د باختري قوم
• لمر ته
• د بختياري په ژوند
• د بختیاري خلکو په ژوند کې د طبیعت څرګندیدو ته
• حاجت پور، موسی ( حاجت پور، موسی ( حاجت پور، موسی (باختري او د زمانې تکامل ، اهواز: مستند خپرونه (د ادب فرهنګي او هنري انستيتوت پورې تړلې)، شباک حاجت پور، موسی (