|
[[دوتنه:Chemicals in flasks.jpg|بټنوک|کيڼ|Chemistry is the [[science]] concerned with the composition, structure, and properties of [[matter]], as well as the changes it undergoes during [[chemical reaction]]s.]]
[[دوتنه:VysokePece1.jpg|بټنوک|کيڼ|کيميا د کيميايي مرکباتو او دله يو د بل سره د انرژي د خپلمنځي تعاملاتو او تړنګونو زده کړه ده]]
'''کيميا''' ''کېم''د [[مصر]] نه راوتلی نوم [[(الکېمي)]] چې د ځمکې مانا لري د پوهنې په ډګر کې هاغه پوهنه ده چې د څيزونو (مادو) ټولټال ،ټولټال، جوړښتي او څېريز بدلونونه او توپيرونه رانغاړي .
کيميا ته فيزيکل ساينس يا پږنيزه پوهه هم وايي کوم چې دبېلابېلو اټمياټمي، ، ماليکيولي ،ماليکيولي، او کرسټالي زده کړو برسېره د شاوخوا ماتو يا دخورو ورو څيزونو (مادو) يوځای کولو او يا بېلولو پوهنې پورې هم اړه لري، کوم چې بيا د يو غونډاليزې انرژۍ ترکيب راپنځوي ،راپنځوي، کیمیا د فیزیکي پوهنې سره تړاؤتړاو لري چې د ډول ډول اټومونو ، مالیکیولونواټومونو، ،مالیکیولونو، کرسټالیاتو او د نوروڅيزونو(مادو) د راغونډو که په خپل ځان کې تجریدي يا سره يوځای کېدو زده کړه وي هم يو پر بل کې سره د انرژۍ او [[اېنټروپي]] انټروپي ((د تودوخې غیر ارادي حالت) (د هاغې انرژۍ زېږېدنه چې له وجې ېې په تدریجي توګه اوبتیا(ویلول) يا تودوخه رامنځ ته کوي))چې د [[spontaneity]] (خپل ځاني تودوخه يا انرژي چې پرته د کومې محرکې وسیلې نه په ځان کې ولري ) په اړیکوسره د يوې کمیاوي عملیې په ترڅ کې رامنځ ته کېږي.
دننه په کیميا کې د مادو د زده کړې يا د کیمیا د بل اړخ د زده کړې لپاره يو دودیزه په څانګو او ګروپونو کې د وېش منظم ترتیب شته. په دې کې د[[غيرعضوي کيميا]]چې د[[غيرعضوي]] غیر ژواندو (غیر جسمي) زده کړې په شمول د [[عضوي کيميا]] د [[عضوي]] (جسمي، د ژواندي) په هکله د زده کړو ،کړو، د [[ژونکيميا]] چې د [[substances]] تومنې(مادې،جسم، بنسټيز جوهر) زده کړې کوم چې په [[biological organisms]] کې موندل کېږي شاملې زده کړې دي.
[[فيزيکي کيميا]] د انرژي په تړاؤتړاو په پراخې کیميايي سیسټم پورې اړوندې زده کړې چې په مالیکیولي او دننه لا ورپسې د نورو مالیکیولونو په کچو پورې اړه لري.همداسې [[شننيزه کيميا]]ياتجزيوي کيميا د مادو د نمونو شننه کوي ،چېکوي،چې ترڅو د [[chemical composition]] (د کمياييکیمیايي تړنګونو (مرکباتو)) او د ترکیب په پوهې کې مو مالومات ډېر شي. ▼[[biological organisms]] کې موندل کېږي شاملې زده کړې دي.
ډېر خاص(ځانګړي) ډسپلینونه په همدې نژدو کلونو کې راپورته شوي دي ،دي، ل.خ (لدې اړخه) نیوروکېمسټري [[neurochemistry]] کوم چې د ماغزو په هکله کمياييکیمیايي زده کړې دي. ▼▲[[فيزيکي کيميا]] د انرژي په تړاؤ په پراخې کیميايي سیسټم پورې اړوندې زده کړې چې په مالیکیولي او دننه لا ورپسې د نورو مالیکیولونو په کچو پورې اړه لري.همداسې [[شننيزه کيميا]]ياتجزيوي کيميا د مادو د نمونو شننه کوي ،چې ترڅو د [[chemical composition]] (د کميايي تړنګونو (مرکباتو)) او د ترکیب په پوهې کې مو مالومات ډېر شي.
▲ډېر خاص(ځانګړي) ډسپلینونه په همدې نژدو کلونو کې راپورته شوي دي ، ل.خ (لدې اړخه) نیوروکېمسټري [[neurochemistry]] کوم چې د ماغزو په هکله کميايي زده کړې دي.
د کیمیا د آر لومړنی څرک په لرغوني پېر کې د منځنۍ اسیا په سيمه پورې اړونده دی. چې د همدغې سيمې د اوسيدونکو لخوا د هغوی په ژبه منصوبه شوه او دغې پوهنې ته د الکېمي نوم ورکړ شو. چې تر اوسه پورې په همدې علمي زده کړې زر کاله تېر شوي دي.
په عامه توګه موږ د يو شي له جوړښت نه او د مادې د خوصوصیاتو څخه په ښکېلې متقابلي عمل کار اخلو او وینو چې دا د کمیاوي اجسامو ،تومنو،اجسامو،تومنو، په ښکېل عمل پورې اړه پیدا کوي . د بېلګې په توګه.، [[پولاد]] د [[وسپنې]] څخه کلک دی، دا ځکه چې د پولاد اټومونه په ډېرکلکه توګه لکه د crystalline lattice يو بل کې سره راټول شوي دي . لرګي اور اخلي او ډېر ژر د [[oxidation]] ([[اکسیډشن]] په يوې مادې کې د الیکټران کمزوري کېدو او له منځه تلو ته وايي) پړاؤپړاو پرمخ ځي، دا هم ځکه چې کولی شي په [[کیمیاوي بدلون]] کې د [[اکسیجن]] سره د يوې معینې تودوخې پر بنسټ بې اختیاره عمل ترسره کړي. شکره او مالکه په اوبو کې حل کېږي دا ځکه چې د هغوی مالیکیولي برقي خصوصیات داسې دي چې په محدوده راګېر حالت کې د حل جوګه کېدی شي.
په کیمیا کې د تبدیلیو په اړه چې ولولو نو پايله ېې دا راوځي چې يا خو د کیمیايی اجسامو ترمنځ د غبرګې ښکېلتیا (interaction) له کبله رد مل بدلون رامنځته کېږي او یا هم د مادې او د انرژۍ په منځ کې داسې پېښېږي. د کیمیا په دودیزې طریقې سره د مادو ،مادو، تومنې، کیمیاوي اجسامو ترمنځ د غبرګ ښکېلتابه دخل ښکاري . د کیمیا په لابراطوار کې راز راز ښيښه ایز اوزار کارېږي .
[[کیمیاوي تعاملات]] د کیمیاوي اجسامو ،اجسامو، تومنو، په نورو تومنو،مادوتومنو، مادو يا کیمیایی اجسامو باندې اوښتلو ته وايي . دا په يوې [[کیمیاوي معادله]] کې په نښيزو څېرو کې انځورېږي . په يوې معادلې کې د اټومي نمرو ښي اړخ او کیڼ اړخ د کیمیاوي اوښتون لپاره اکثراً يو برابر وي. د کیمياوي تعاملاتوطبعي حالت، يوه تومنه ،تومنه، ماده، کېدی شي چې يوه ندازه مرحله ووهي ،ووهي، او د کومې انرژۍ په اساسي بدلون چې کېدی شي د ځينو معینوقانونونوپه درشل کې په ټينګارسره بدرګه شي همدې ته کیمياوي قانونونه وايي.
په کیمیاوي متالعاتو کې د [[انرژي]]Energy او[[اېنټروپي]] په پام کې نیول هر وخت اړین وي. کیمیاوي اجسام د هغوی د جوړښتي حالت ،حالت، مرحلواو کیمیاوي مرکباتو په اساس ټولګیز بېلېږي. ددغو شننه د کیمیاوي شننې [[chemical analysis]] په اوزارو لکه سپکټروسکاپي[[spectroscopy]]، او کروماټوګرافي [[chromatography]] باندې ېې شننه کېدی شي.
کیمیا د ساینس پوهنې يوه پوره ټولګه ایزه اړخ دی ،دی، يو عام نصاب په منځنۍ لېسه کې او په لومړي سرد پوهنځي په زده کړه کې . په دغه ترڅ کې ډېر ځله د عامې کیمیا زده کړې په توګه يادېږي کوم چې په پراخه کچه لومړني، بنسټيز مالومات زده کوونکو ته ورکوي ،ورکوي، دې سره زده کوونکي د ماهرې پوهې لپاره چمتو کوي چېرته چې بیا راتلونکي کې د لا مخته اړوندې پوهې په وده کې مرسته ورسره کوي . همداسې کیمیا د کېمیاکیمیا په نورو برخو کې هم بیخي اړینه زده کړه ده ساینسپوهان چې د کیمیا په برخه کې پلټنې کوي او کېمیاکیمیا سره اخته دي ،کیمسټدي،کیمسټ يا کېمیاکیمیا پوهان بلل کېږي. ډېری کېمیاکیمیا پوهان د کېمیاکیمیا په يوې يا څو برخو کې زده کړې او تخصص ترلاسه کوي.
== تاريخ ==
{{دا هم وګورۍ|الکېمي|د کيميا پېښليک|د کيميا د نوبل جايزه}}
څلور زره کاله مخکې مصریان د کمیا په هنري اړخ يانې مصنوي لمدې کمياکیمیا په ډګر کې ترټولو لومړني قدم ايښودونکي ؤ و. ۱۰۰۰ کاله مخکې د زېږدي څخه لرغونو تمدونونو د کمیا په ډګرکې له داسې تخنیکونو څخه کار واخیست چې د راز رازو کیماوي بنسټونو چوکاټ ګڼل کیږي . پدغو کې : د وسپنه لرونکوکاڼو څخه وسپنه جلاکول ،جلاکول، د کلالي هنرپه وجه د خټو توکي جوړول او رنګونه ورکول ،ورکول، د اوربشو خوسا کول اوترې بير او شراب جوړول ،جوړول، د انځورګرۍ لپاره او ښځينه ؤو سینګار لپاره پاخه ډول ډول رنګونه ،رنګونه، توکي جوړول، له بوټو څخه کمياويکیمیاوي توکي د درملو جوړولو او عطرونو لپاره را ايستل، د پوڅې (پنیر) ډولونه جوړول ،جوړول، ابلکه ټوټه جوړول ،جوړول، د څرمن خړول يا رنګ وربدلول ،وربدلول، د غوړو اړول صابن باندې ،باندې، د ښيښې جوړول ،جوړول، او د فلز څخه ژېړ جوړول يادېږي .
د کیمیا آر په پراخه توګه د تودولو او سوځولو ځليزې پورې اړه لري کوم چې د( Metallergy) د وسپنې په کاراچولو کې ښکاري (د کاڼو او خاورې څخه وسپنې بېلولو هنر ته او د سوځولو ،سوځولو، اوبه ولو هنر ته هم وايي (د هند لرغوني وسپنې پورې اړونده ترکیبونو ته اشاره ده)) .
د طلا ( سروزرو) په لالچ سراښ کې خلکو د سوچه توب رمز پیدا کړ . که څه هم چې نوموړي چلندلارې د پوهېدو نه وې . تر ډېره د اړونې بدلونې لار ښکارېده نسبتاً د سوچه توب طریقې ته . ډېرو علماؤعلماو په هماغه لرغوني وخت کې داسې وپتيېله چې معقوله ېې دا ده چې چلندلار د فلز څخه سروزرو ته د اوړون اسانه او ارزانه وسیله ګڼل کېږي . همدغې د الکېمي (کیميا) لومړنيؤلومړنيو پنځونو ته لار پرانیسته او د کانونو څخه د فلزاتو کاڼي راوېستلو او هغه په سروزرو بدلولو چې ښايي د يوازې لمسولو سره ېې د بدلون چلندلار راوتلي وي غبرګه کړه .
لکه څنګه چې د ٫٫ دي ريروم ناتورا ٬٬ (د څيزونو طبيعيت ) لیکي څخه څرګنده ده د يونان د اټوم پلټنو نېټه ۴۴۰ مخزېږدي ته رسېږي . دا د روم د لوکرېتوس لخوا په ۵۰ مخزېږدي کې لیکل شوی . د سوچتابه متوډونود وخت لرغونې پرمختيايي لارې چارې ېې پکې تشريح کړي دي دا د پلني دي الډر لخوا پخپل اثر ناتورا لیس هيستوریه کې راغلي دي .
ازمويښتي طرحه ېې په لاندې ډول ده :
# مصري الکیمیا (کیميا) (له ۴۰۰ مخزېږدي ـ ۳،۰۰۰ مخزېږدي پورې) د لرغوني پېر ٫٫ عناصر٬٬ او تيوري ګانې پکې مسجمه شوي لکه د (اوګدود ) .
# يوناني الکېمي ( ۳۳۲ مخزېږدي ــ ۶۴۲ مخزېږدي پورې) د يونان باچا سکند اعظم مصر اشغال کړ او الکسنډريا ښار بنسټ ېې کېښود . د نړۍ تر ټولو غټ کتابتون ېې ترلاسه کړ ،کړ، چېرته چې علما او هوښياره بنیادمان د زده کړو او متالعاتو لپاره راټولېدل .
# عربي الکیمې (د کیمیا پير) ( ۶۴۲ وروسته د زېږدي ــ ۱۲۰۰ ) د مصر مسلمانانو ولکې (په ځانګړي توګه په الکسانډريا باندې ) . دالهېثم او جابر بن حیان لخوا د کيمیا په ساینسي پرمختللي ډګرکې يو لوی پاڅون رامنځته شو .
# د پوهنځي کور ( بیت الحکمهّ : عربي) (الاندلس : عربي) ، سکندريه د نړۍ ترټولو پرمخ تللې ټولنه روزنتون وګڼل شو. کوم ځای چې د نړۍ ټول ساینسپوهان راټول او سره ېې د پرمختګ لپاره په ارامه فضا کې پرته د توکمي توپيره لاسته راوړنې پیل کړې . د کیمیا همدا پیر د سروزرو اسلامي پیر ونومول شو .
# جابر بن حیان ،حیان، يوسف الکندي ، الرازيالکندي، ،الرازي، البېروني او ابن الهېثم خپلو هلو ځلو ته دوام ورکړ او همدوی د کیميا په ډګر کې وتلې څېرې او قابو ساینسپوهان يادېږي . همدوی کیميا ته پرمختګ راوست او د کیمیا د پوهې پولې ېې وغځوې تجربات ېې وکړل .
# اروپايي الکېمي (د اروپا د کیميا ډګر ) ( ۱۳۰۰ زېږدي نه اوسمهال) سيډو جیبر ،جیبر، له عربي کیميا تیوري څخه اغېزمن شوی .
#* کیمیا (۱۶۶۱) بوايل خپل کلاسیکه د کیمیا رساله ( شکمن کیمیاپوه) ولیکله .
#* کیمیا (۱۷۸۷) ٫٫ له واسیر٬٬ خپله (د کیمیا کلاسیکه عناصر) رساله ولیکه
#* کیمیا (۱۸۰۳) ډالټن خپله (اټمي تيوري ) خپره کړه .
د کیمیا لرغوني مخکښه پېلامګران او د نن ورځې د ساینس د نوې تيوري بنسټيز لارښودګران د منځيني پیر اعراب او د پارس علما ؤ و. دوی په ډېره جوته توګه څارلیدنې (Observations)او قابوکمياويقابوکیمیاوي تجربې ېې د کیمیا په ډګر کې مونږ ته راوپېژندلې او د کیميا ګڼ شمېر طبعي اجسام اوعناصر ېې راپیدا کړل . کيمیا د ساینس (پوهنې) په توګه مسلمانانو وپنځوله : په همدې کې تر کومه ځایه چې مونږ پوهېږود يونان برخه په تخنیکي تجربو(انډسټري) پورې محدوده وه او همدارنګه مبهمو فکري تیورۍ (هايپاتسس) باندې محدود ؤ و. د رومیانو ٫٫ سارسن ٬٬ خلکو په ډېره جوته څارلید (Observation) ، د سمو قابو تجربو او د هغوپه سمه او احتیاطه توګه کښلو (ثبتولو) کړنچارې راوپېژندلې . دوی د ٫٫ الانبق ٬٬ کیمیاوي شننيز نه شمېرونکي توکي راپیدا کړل او وې نومول ،نومول، همدا رنګه ېې lapidaries)) ـ (په قیمتي کاڼو اړونده ) جوړ کړل ،کړل، د القلي او سوځوبي (اسیدو) تر منځ توپير ېې څرګند کړ ،کړ، د دواړو القلي او سوځوبي ترمنځ ېې د ورته والي نه ورته والي څېړنه وکړه ،وکړه، په سل هاؤهاو درمل ېې مطالعه او جوړ کړل . الکېمي چې مسلمانانو ته له مصر څخه په میراث پاتې ده ،ده، وروسته د زرو شاوخوا موندونکو پېښوڅخه ددوی برخه ورګړندۍ شوه او ددوی کړنچاره (متوډ) کومه چې د منځيني پېر تر ټولو پوهنيزه ساینسي عمليې کړنې دي
The genesis of chemistry can be traced to the widely observed phenomenon of [[combustion|burning]] that led to [[metallurgy]]- the art and science of processing ores to get metals (e.g. [[History of metallurgy in the Indian subcontinent|metallurgy in ancient India]]). The greed for gold led to the discovery of the process for its purification, even though, the underlying principles were not well understood -- it was thought to be a transformation rather than purification. Many scholars in those days thought it reasonable to believe that there exist means for transforming cheaper (base) metals into gold. This gave way to alchemy, and the search for the [[Philosopher's Stone]], which was believed to bring about such a transformation by mere touch.<ref>[http://www.chemheritage.org/explore/ancients-time.html Alchemy Timeline] - Chemical Heritage Society</ref>
== پېژند ==
د وخت په تېرېدو سره په تېرو کلونو کې د نويو پنځونو او څېړنو په مټ د کيميا په تشريح کې هم توپیر راغی او د همدې برخې په پوهنه کې تېزوالی رامنځته شو. لاندې د نومياليو کيمياپوهانو لخوا د کيميا راز راز معياري تشريحات رابرسېره کېږي .
# الکېمي (۳۳۰) : د اوبلنتوکو په هکله زده کړېکړې، ،خوځېدل، خوځېدلودې، ، ودې ، ملتيا ،ملتيا، غير ملتيا ،ملتيا، د بدن څخه د جوهر کښنه او بيا ېې پخپله بدن سره تړنه . (زوسيموس) <ref>Strathern, P. (2000). ''Mendeleyev’s Dream – the Quest for the Elements.'' New York: Berkley Books.</ref>
# کمياکیمیا (۱۶۶۱) : د څيزونو يا مادو سره د ګډولو قانونونو سکالو . (بوايل) <ref>{{Cite book| last=Boyle | first = Robert |title=The Sceptical Chymist|location=New York | publisher=Dover Publications, Inc. (reprint)|year=1661|isbn=0486428257}}</ref>
# کمياکیمیا (۱۶۶۳) : يو ساينسي هنر چې څوک ېې د دوه و اجسامو تر منځ د حلېدو زده کړه ترې اخلي، او له هغه ټولګې څخه بيا د راز رازو توکو وېستنه ،وېستنه، بيا سره ګډوونه او تر بشپړه ،بشپړه، پوره حده پورې ېې سمبالښت روان وي . (ګلاسر) .<ref>{{Cite book| last=Glaser | first = Christopher |title=Traite de la chymie|location=Paris | year=1663}} as found in: {{Cite book| last = Kim | first = Mi Gyung | title = Affinity, That Elusive Dream - A Genealogy of the Chemical Revolution | publisher = The MIT Press | year = 2003 | isbn = 0-262-11273-6}}
</ref>
# کمياکیمیا (۱۷۳۰) : د داسې قوانينو مجمع چې له مخې ېې د حلولو ګډو اجماع هنر ګڼل کېږي . او له هماغه تګلارو قوانينو څخه يو بل توکی پنځول کېږي . (سټاهل) .<ref>{{Cite book| last=Stahl | first = George, E. |title=Philosophical Principles of Universal Chemistry|location=London | year=1730}}</ref>
# کمياکیمیا (۱۸۳۷) : هاغه پوهه يا ساينس چې د ماليکيولو د قوانينو ،قوانينو، اغېزو د سېک په هکله څرخي . (ډوماس). <ref>Dumas, J. B. (1837). 'Affinite' (lecture notes), vii, pg 4. “Statique chimique”, Paris: Academie des Sciences</ref>
# کمياکیمیا (۱۹۴۷) : د توکو ساينس : د جوړښت ،جوړښت، ځانتيا د رد عمل له مخې ېې چې په بل توکي واوړي او بل توکی ترې جوړ شي . (پاولنګ) <ref>{{Cite book| last = Pauling | first = Linus | title = General Chemistry | publisher = Dover Publications, Inc. | year = 1947 | isbn = 0486656225}}</ref>
# کمياکیمیا (۱۹۹۸) : د څيزونو (مادې) زده کړو ته وايي چې له مخې ېې نورو بدلونونو خوا ته ورکاږي . (چنګ) <ref>{{Cite book|author=Chang, Raymond |title=Chemistry, 6th Ed.|location=New York | publisher=McGraw Hill|year=1998|isbn=0-07-115221-0}}</ref>
== بنسټيز اصول ==
=== اټوم ===
اټوم د کيميا بنسټيز يوون (واحد) دی . ددغه منځی د مثبتو چارجي ځانتياؤځانتياو لرونکی دی.کوم کې چې بیا پروټانونه ،پروټانونه، او نيوټرانونه شتون لري، همدې سره څه شمېر الکټرانونه د مثبتو چارجي ځانتياؤځانتياو د انډول د برابرۍ په موخه په نيوکلس (منځي) کې شتون لري .اټوم تر ټولو هغه وړوکې ذره ،ذره، واحد هم دی چې د عنصر ځينې کیمياوي ځانتياوې له ځان سره لري .لکه د بېلګې په توګه : الکټرونګټيويټي ،الکټرونګټيويټي، آيونايزېشن پوټنشل، د اور اخیستو (آکسيډشن سټېټ) حالت ،حالت، د عنصر د شمېرې د تنظیم، او د بانډز وړانديز شوي ډولونه کوم چې د وسپنيزې (مېټالک)، برقي (آيانېک)، چارج لرونکي، او کوويلنټ په بڼه کې وي
=== عنصر ===
| 