د "نړيواله جنايي محکمه" د بڼو تر مېنځ توپير

'''نړيواله جنايي محكمه''' ''([[انګرېزيانگرېزي ژبه|په انګرېزيانگرېزي]]: International Criminal Court)'' د [[ملګريملگري ملتونه|ملګروملگرو ملتونو]] قضايي ارګانارگان دی، چې په ۱۹۵۴/۷/ ۲۶ مه نېټه د يو تړون له مخې د ملګروملگرو ملتو د موخو لپاره يې بنسټ كيښودل شو. محكمه د ملګروملگرو ملتونو ټول تړونونه د خپل ارګانارگان يوه نه جلا كيدونكې برخه ګڼيگڼي خو كړنلاره يې د خپلو ځانګړوځانگړو اصولو په رڼا كې ده طرحه شوې . د هاګهاگ محکمې د هغې محکمې ځای ونیوه ، چې په ۱۹۲۰ ز کې منځ ته راغلې وه . د هاګهاگ نړیوالې محکمې په ۱۹۴۶ز کې خپل کار پیل کړ .

د هاګهاگ محکمه د ملګروملگرو ملتونوله هغو شپږو ارګانونوارگانونو ځنې يوازېنی ارګانارگان دی ، چې له نيويارك څخه بهر د هالنډد هاګهاگ په ښار کې مېشت دی . هاګهاگ يوه مد ني محكمه ده چې د دولتونو تر منځ د شخړو د هواري لپاره کارکوي او ملګروملتونوملگروملتونو موسسې ته قانونې مشوري وركوي، خوله جنايي قضيو سره هيڅ کار نه لري او د افرادو تر منځ د شخړوڅېړل هم خپله دنده نه بولي . د داسې قضيو لپاره دولتي محكمې يا د ملګروملتونوملگروملتونو نورې ځانګړېځانگړې محكمې شته ، چي د حل لارې چاري ورته لټوي لكه د يوګوسلاويايوگوسلاويا او رواندا لپاره د جنايتونو نړيواله محكمه.

د هاګهاگ نړيواله محكمه له ۱۵ قاضيانو ځنې جوړه يوه محكمه ده ، چې قا ضيان يې د ۹ كالو لپاره د ملګروملتونوملگروملتونو او امنيت شورا د كميټو له خوا په يو وخت کې ، خوپه جلا توګهتوگه ټاكل كيږي . دا هم د يادولو وړ ده ، چې دولتونه په ټاكنو كې د ويټوحق نه لري . د يو كانديد لپاره دا اړينه ده ، چې له دواړو ارګانونوارگانونو څخه په غوڅ اكثريت رايې لاس ته راوړي همدا لامل دی، چې كله خو د يو كانديد لپاره څوڅو ځله رايې اچول كيږي. ددې لپاره چې د ټاکنې بهير يقيني كړای شي يو پر درې برخې قاضيان هر درې كاله وروسته ټاكل كيږي ، قاضي د دوهم ځل ټاكلو لپاره هم غوره بلل كيدای شي . كه چيرې كوم قاضي مړ شي يا استعفا وركړي بيا ځانګړېځانگړې ټاكنې څومره چې زر شوني وي اړيني ګڼلگڼل كيږي تر څو د هغه ځای ناستی و ټاكي.

هر دولت چې د محكمي د منشور غړيتوب لري دا حق هم لري، چې د كانديد وړانديز وكړي ، قاضيان د هغو كسانو له منځ نه غوره كيږي ، چې د ښو اخلاقو خاوندوي او ياهغه ميعارونه ولري ، چې ددوی په دولت كې د لوړو محكمو د قاضيانو د ټاكنو لپاره په پام كې نيول كيږي او هم د نړيوال قوانينو سره پوره بلدتيا ولري . له يو دولت څخه يوازې يو قاضي د غړيتو ب حق لري. محكمه په ټولیزه توګهتوگه د يوه عمده مدني او په اصولو ولاړ ارګانارگان په توګهتوگه خپله دنده تر سره کوي .

په عملي ډګرډگر كې دا تر سترګوسترگو كيږې ، چې د غړو ويش د سيمه ييزو اصولو په رڼا كې تر سره شوی، چې نن ورځ دا ويش په لاندې ډول دی : له افريقاڅخه ۳تنه ،له لاتينې امريكا ۲،اسيا ۲، لوېديځه اروپا او ځينې نور ۵،ختيځه اروپا ۲، چې دا ترکيب د امنيت شورا له د غړو له ترکيب سره سمون خوري .بله دا چې د غړيتوب لپاره د كوم دولت له خوا د كوم قاضي نومول په نظر كې نه نيول كيږي، خو تل د هغو دولتونو قاضيان ټاكل كيږې ، چې د ملګروملگرو ملتونو امنيت شورا كې دايمي غړيتوب لري . د محكمې ټاكل شوي غړي نه د خپل او نه د كوم بل دولت استازي ګڼلیگڼلی کيږي ، ان چې ډيرې نوېي نړيوالې ټولنې هم دا حق نه لري، چې غړي يې د ځانګړيځانگړي هېواد استازولي وکړي ..

د محكمې جوړښت د دولت د نمايندګانونمايندگانو استازولي نه کوي ، بلکې د محكمې غړي ازاد قاضيان دي .هغه څوک چې لومړۍ دنده يې د نورو دندو له پيليدو څخه مخکې ده په ازاده محكمه كې به اعلان كوي، چې دوی به خپل واك په پوره ځيركتيا او بي طرفي سره استعمالوي.

د دې لپاره ، چې د قاضيانو ازادي خوندي شي يو قاضي هم له خپلې دندې نه شي ګوښهگوښه كيداي تر څو چې ټول قاضيان په دې خبره سره يوه خوله نه شي. که چېرې ټول قاضيان په دې نظر وي ، چې يو قاضي هغه ټاكلې شرطونه، چې دقضا د دندې لپاره اړين بلل كيږي نه شصي پوره كولای بيا به له خپلې دندې ګوښهگوښه كيږي ، خو دا خبره تر اوسه پورې پېښه شوې نه ده .

د محكمې هيڅ يو غړی دا نه شي كولاي ، چې ددې دندې ترڅنګترڅنگ ځان په كومه بله دنده وګوماريوگوماري او نه ورته د هيڅ اداري يا سياسي فعالیت اجازه شته او نه په كومه قضيه كې د اجينټ ، مشاور ، يا مدافع وكيل چاري ترسره کولای شي ، که چېرې شك پيدا شي د حل لپاره محكمه په خپله پریکړه كوي . د محكمې غړي چي كله په خپله دنده وګومارلوگومارل شي چورلټ د دپلوماتيكو مشرانو په سترګهسترگه ورته كتل كيږي او له ځانګړوځانگړو ارزښتونو او خونديتوبونه څخه برخمن كيږي . د محكمې د هر غړي كالنی معاش ۱۷۰۰۸۰ امريكايې ډالره او ددې تر څنګڅنگ ۱۵۰۰۰ډالره د نورو امتيازاتو په بدل كې وركول كيږي او د ۹ كالو په پوره كيدو سره سم ورته د كال ۸۰۰۰۰ امريكايې ډالر د تقاعد په نوم وركول كيږي . دا هم د يادولو وړ ده ، چې په ۲۰۰۰\۲۰۰۱كال دمحكمې لګښتلگښت ۱۱ميلون ډالره و، چې دا د ملګروملگرو ملتونو د نورو لګښتونولگښتونو په پرتله په سلنه كې د يو څخه هم كمه ده. محكمه داسې ګڼلگڼل کيږي چې د تل لپاره په كار بوخته ده خو يوازې د محكمې رئيس په هاګهاگ كې استوګنهاستوگنه غوره كړې ده . د محكمې له نورو غړو څخه هم دا غوښتنه ده ، چې دتل لپاره په خپلو دندو پاتې شي مګرمگر رخصت،اجازه ، ناسوبتيا ، ناروغتيا او نور اړين لاملونه استثناء ګڼلگڼل كيدای شي ، خو په عملي ډګرډگر كې د محكمې ډيری غړي زيات وخت په هاګهاگ كي تيروي .

د محكمې رئيس او مرستيال دغړو دپټو ټاكنو له لارې په هرو دريو كلونو كې يوځل ټاكل كيږي ، د رياست څوكۍ لاسته راوړو لپاره غوڅ اكثريت ته اړتيا ده او هيڅ رنګهرنگه تابعیت او نژاد په كې شرط نه دی، رئيس او مرستيال د بيا ټاكل کېدو حق هم لري.

ښاغلی روزالين هېګېنزهېگېنز چې د برتانيې تابعت لرې په كال 2006 دفبروري 6 په د محكمي د رييس په توګهتوگه وټاكل شوه .

چي د اردن تابعت لري د مرستيال په توګهتوگه په دنده شوه.

محكمه په منظمه توګهتوگه په كار بوخته وي ، د ناستو لپاره يې ځانګړیځانگړی وخت نه دی ټاكلی ، خو د عادت له مخې اكثره ناستې په دوبي يا د كال په اخر كې وي.

د محكمې جوړښت په يو حال نه پاتې كيږي كله كه كوم قاضي په قضيه كي د مشاور يا مدافع وكيل په صفت ګډونگډون كړی وي هغه هيڅ كله هم ددې قضيي قاضي نه شي کېدی، همدارنګههمدارنگه كه كوم قاضي ته دا ښه نه ښكاري ،چې په كومه ناسته كې د کوم عذر له امله ګډونگډون وکړي هغه اړ دی ، چې مشر قاضي خبر كړي . څرنګهڅرنگه چې د يو قاضي دنده بل څوك سر ته نه شي رسولی ،كله خو د قاضيانو شمېر له ۱۵ ځنې ښكته راشي ، خو كله کله د ځانګړوځانگړو قاضيانو (متخصصينو) په ګومارلوگومارلو سره د قاضيانو شمير لوړيدای هم شي.

كه چيرې د كومې قضيې اړخ داسې يو دولت وي ، چې د محكمې مشر د همدې دولت اوسيدونكی وي ، دا مشرحق لري چې واك خپل مرستيال ته وسپاري او نور قاضيان هم دا حق لري چې د ځانګړيځانگړي عذر له امله له ګډونگډون كولو نه انكار وكړي.

ددې تر څنګڅنگ كه چيرې په شخړه كې ښكيل اړخونه د عدل او انصاف نورو لاروچارو ته غاړه ږدې دا هم شوني ده. د ۱۹۴۶ نه تر اوسه د غړو دولتونو شميريو په درې زيات شوی ، خو د محكمې قاضيان لا همغه ۹ تنه دي . ځينې په دې اند دي ، چې دا شمير بايد ۲۰ تنو ته پورته كړای شي . په هر حال محكمه د يو روښانه راتلونكي په لوري ګامونهگامونه پورته كړي او لا هم پر مخ روانه ده او دومره کارونه يې تر سره کړي ، چې د نړۍ په تاريخ كې يې سارې لږ تر سترګوسترگو كيږي . د محکمې له پرېکړو سره په لسګونولسگونو زخمونو پټي لګېدليلگېدلي او پري رغيدلي دي .