د "سولگریز جال" د بڼو تر مېنځ توپير

[[دوتنه:EtherlinkIII ubt cleaned.png|thumbبټنوک|left|250px|[[Network card]]s such as this one can transmit data and receive at high rates over various types of network cables. This card is a 'Combo' card which supports three cabling standards.]]

له یو داسې انجینري انتظام څخه عبارت دی چې دکمپیوټري غونډالونواویا نوروکمپیوټر اړوندو وسایلو ترمنځ دنښلولو له چارو سره تړاولري .چې داوړ سره نښلیدونکي کمپوټري غونډالونه ،کمپوټري جال یا شبکه جوړوي . په داوړ جالونوکې لږترلږه دوه وسایل باید سره راګیرويراگیروي چې له دغوداوړو وسایلو نه یویې معمولا کمپیوټر وي .داوسایل چې دیوه جال په بڼه له یوه بل سره نښتي وې کیدای شي له یوه بل څخه یوازې څومتره واټن ولري لکه دBluetooth له لارې سره نښتي وسایل ،یا هم کیدای شي له یوه بل څخه بې کچې ډیر واټن ولري لکه دانټرنیټ له لارې سره نښتي وسایل .

جال یا شبکه کله دمخابراتي اړیکو، کله دکمپیوټرپوهنې،کله دمعلوماتي تکنالوژۍ اوکله هم بیا دکمپیوټري انجینرۍ په لیکه کې درول کیږي .کمپیوټري جال ترډیره ددغو علمي اوانجینري انتظامونوپه تیوریکي اوعملي برخو(Applications) تکیه کوي نوپس وایو چې دکمپوټرونواونورواړوندو وسایلو یوتربله سره یوې نښتې ډلې ته کمپیوټرې جال وایو.ددې وړکمپیوټرې جالونو ښې نمونې ورځنی انټرنیټ، پراخ سیمیز جال(WAN) اویاهم سیمیزجال(LAN) دی . کورنی جال چې په یوه انګړانگړ کې دوه یاڅو کمپوټرونه دکره مزیو په مټ سره نښلوي هم دکمپیوټرې شبکې یوه نمونه ګڼلیگڼلی شو.

د وسایلو اوتوکیو دیوتر بل سره نښلولو اودیوه جال درامنځ ته کولو مفکوره له ډیرو وختونوراپدیخوا دخلکو په ذهنونو کې شتون درلود مګرمگر دوخت په تیریدو سره دې مفکورې پرمختګپرمختگ وکړ دتلویزونې چینلونو له جال نیولې خبره ان تر کمپوټرې جالونو راورسیده . کمپیوټرې جالونو دنړی والو پاملرنه ډیره ځانته راواړوله مګرمگر خلک په دې لټه کې شول چې ددغو راز راز وسایلو اوتوکیو سره نښلول اوددوی دجالونو درامنځ ته کولو ترشاه څه موخه پرته ده؟ ایا داموخه به ګټورهگټوره وي اوکه نه؟دغو اودغو ته نورو ډیرو پوښتنو خپل ځوابونه پیدا کړل اوډیر پرمختګونهپرمختگونه رامنځ ته شول. ددغو ټولو جالونو ترشاه یوه موخه پټه وه اوهغه دمالوماتو ،توکیو اوتوښو سره شریکول اوورته په ګډهگډه توګهتوگه لاس رسی پیدا کول وه چې دShare ویو کی ورته کاریږي . داسې به وانګیرووانگیرو چې مونږ ته کمپیوټر یونوی څیز دی غواړوپه هکله یې خورا ډیر مالوما ت تر لاسه کړو اوځان پرې پوه کړو نوددې کار لپاره مونږه اړیو چې له هغو ملګروملگرو سره چې دکمپیوټر په نړۍ کې لوی لاس لري په یوه نه یوه ډول اړیکه ټینګهټینگه کړو اوورځنې دکمپیوټر په هکله مالوما ترلاسه کړو یا هم باید اړونده ښوونیزو ادارو ته مخه کړو ترڅو دکمپیوټر په هکله په زړه پورې اواړین مالومات ترلاسه کړو اویا هم په خپله که توان یې ولرو دکتابونو اونور توښو له لارې په دې هکله زده کړه کوو پس موخه داشوه چې ددغه کار لپاره له خلکو اواداروسره اړیکه ټینګهټینگه کړو اوځان ورسره په یوه نه یوه لاره ونښلو ترڅو هغوی دکمپیوټر اړوند مالومات اوتوښې چې زمونږ دزده کړي اړتیا ده له مونږ سره شریک او زمونږ په ګوتویېگوتویې راکړي پس بیا هم موخه دمالوما تو او توښو سره شریکول اوورته ګډگډ لاس رسی شو. له دې خبرو څخه داسې ایسیږي چې دددې لپاره چې پوهه ،تجربې ، کړه وړه او توښې مو بو له بل سره شریکې کړې وي داړیکو، یوله بل سره دنښلیدو اړتیا جوتیږې چې داپه خپله دیوه جال اوشبکې درامنځ ته کیدواړتیا ښي. دجال یا شبکورامنځ ته کیدل دا پوښتنه چې څنګهڅنگه کولای شو دشریکولو اویا دګډدگډ لاس رسي له لارې معلومات،تجربې اوتوښې سره وکاروو؟ په خپله ځواب کړه. داسمه ده چې ځاني کمپیوټرونه هغه خورا پیاوړی توکي دې چې کولای شي چې په لوړه پیمانه معلومات ډیر ژر پروسیس اوپه ښه توګهتوگه سنبا ل کړي مګرمگر داځاني کمپیوټرونه په یوه زرې توګهتوگه نشي کولای خپلو کارونکو ته توکې دګډدگډ لاس رسي په مانا په رغنده اوګټورهاوگټوره توګهتوگه برابر کړي. دشبکو له رامنځ ته تګتگ څخه دمخه ددې دپاره چې کارونکی خپل اسناد (Documents) دلانور کار لپاره خپل بل ملګريملگري یاملګرېیاملگرې ته ورکړي نو اړوه چې یا خویې چاپ (print) کړی اوهغه ته یې ورکړي اویا یې هم په یو ډیسک کې واخلې اوبیا یې هغه ته ورکړي. اویا هم که بل چا په دغه سند کې کوم ادلون بدلون راوستلی وای اسانه نه وه چې دغه بدلونه دې هم دغه سند ته ورګډورگډ (Merge) شي. چې په دغه ډول دکمپیوټر کارول پخواو اوس هم د Stand-alone Environment په نوم یادیږي. مګرمگر دکارونکو په فکر کې داراوګرځیدلداراوگرځیدل چې څه به وشي که دغه ځاني کمپیوټرونه دمزیو په مټ سره ونښلوو اومالوماتو ته ګډگډ لاس رسی ولرو یا هم له دغې لارې په ګډهگډه څوکارونکي له یوه چاپګرچاپگر(Printer) څخه کارواخلو همداوو چې دامفکوره دعمل ډګرډگر ته راووته او دکمپیوټرونو اونورو وسایلو داوړ سره نښلول یې دشبکې یا جال په نوم ونوماوه.

پس وایو چې کمپیوټري جال داسې یو غونډال دی چې مالوماتو ،توښو اووسایلو ته دګډدگډ لاس رسي په موخه یو شمیر کمپیوټرونه یوله بل سره نښلوي .

دکمپیوټرې جالونو دراتګدراتگ څخه دمخه کوم چې دځینومخابراتي اړیکو په غونډال یې تکیه درلوده دکاروونکیو په مټ دګڼونکودگڼونکو ما شینونو اوپخوانیو کمپیوټرونو ترمنځ دښوونو اوخبرونودلیږد رالیږد په موخه یو رنګرنگ اړیکه تر سره شوي وه.

George Stibitz د۱۹۴۰ زیږدیز کال دسپتامبر په میاشت کېی دیو مخابراتي ډوله (Teletype) ما شین په مټ دDartmouth له کالج څخه چې په New Hampshire کې دی دهغوستونزو خبرونې چې دخپل Model K له امله ورسره مخ وه خپل دپیچلو شمیرو ګڼونکېگڼونکې

(Complex Number Calculator) ته چې په نیویارک کې وه ولیږل اوپه دغه بڼه یې بیرته ورته پایله تر ګوتوگوتو کړ ه.په کال ۱۹۶۲ زیږدیز کې کله چې J.C.R. Licklider دARPA لپاره کار کول پیل کړنوموړي یوه کاري ډلې ته پرمختګپرمختگ ورکړ چې دIntergalactic Network په نوم یادیده چې ARPANet ددغې ډلې زیږنده ده.ددغې ډلې ARPA (Advanced Research Project Agency) ګټېگټې اودلچسپې دمخابراتي ډوله توکیو نښلول له کمپیوټر سره چې د Linking Output Systemsپه نوم یادیده ډیره وه.ځکه یې نوموړې داسې یوجال منځ ته راوړ چې دIntergalactic Network په نوم یې یا دکړ.

په ۱۹۶۴ زیږدیز کال کې پلټونکوپه Dartmouth کې دتیت اوپرک یا دلرې واټن کارونکو لپاره چې خورا غټ کمپیوټرې غونډالونه یې کارول یو دوخت دګډدگډ لاس رسي یو غونډال جوړ کړ چې دDartmouth Time Sharing System په نوم یې ونوماوه. په همدغه کال دMIT دپلټونکو ډلې چې دGeneral Electric اوBell Labs ډلو لخوا حمایه کیدلو دDEC’s PDP-8 په نوم داسې کمپیوټر جوړکړترڅو دټیلفون رو(Route) پرې نښه کړي اوهمداراز وکولای شي دتیلیفون دسنبا لښت په چارو کې ترې ګټهگټه واخلي.

په ۱۹۶۰ کلونو کې Leonard Kleinrock, Paul Baran اوDonald Davies په مستقله توګهتوگه وکولای شویوجاليز یا شبکيزغونډال جوړکړي کوم چې دمعلوماتو دوړلو راوړلو لپاره Datagram او Packet کاروي .چې دPacket switched کمپیوټري جال ترمنځ کاریږي.

په کال ۱۹۶۹ زیږدیز کې دکالیفورنیا پوهنتون چې په لاس انجلس کې میشت دی ، SRI چې په ستا نفورد(Stanford) کې میشت دی،دکالیفورنیا پوهنتون چې په Santa Barbara کې میشت دی او دیوتا(Utah) پوهنتون یوله بل سره دARPANet دجال دپیلامې په توګهتوگه چې 50kbit/s circuits سرعت یې وه یوله بل سره ونښلول شول. ددغو پوهنتونو اوکارځایونو ترمنځ داړیکو دټینګښتدټینگښت لپاره دکمپیوټري جالونواوتکنالوژیواړتیا جوته شوه دااړتیا ډیره شوه او دکمپیوټر دسختکالو، پوستکالو اوهمغاړیو توکیو منځ ته راتګراتگ اوجوړښت دوام اوپراختیا پیدا کړه. داپراختیا دکورنیو کاروونکو په مټ دکمپیوټري جالونودډیر کارولوڅخه نسبت پلټونکو ته جوته شوه.

نن ورځ کمپیوټري جالونه دورځنیو اړیکتیایي غونډالونو زړی بلل کیږي. اړیکتیایي پرمختګپرمختگ په څو تیرو لسیزو کې زښت ډیر شوچې دا دپراختیا انګازېانگازې بی له یوه داومداره پرمختلونکې کمپیوټري جال څخه ناشوني وي. مګرمگر اوس پوښتنه داده چې په ننۍ ورځ کې ولې کمپیوټرې شبکې ته اړتیا لیدل کیږي یا په بله بڼه ولې مونږ کمپیوټري شبکه کاروو؟

په لمړي سرکې باید وویل شي چې کمپیوټري شبکې دکار اغیزناکي یا موثریت زیاتوي او همداراز په ټیټه بیه دخدمتونودوړاندې کولو لامل ګرځيگرځي خوبیا هم کمپیوټري شبکې دلاندینیو موخو دترګوتوکولولپارهدترگوتوکولولپاره کاریږي :

مالوماتوته دګډلاسدگډلاس رسي لپاره(Sharing)

پوستکالو اوسختکالوته دګډدگډ لاس رسي لپاره

په ډیره ځانګړېځانگړې توګهتوگه که چیرې یو کمپیوټر دیوې کمپیوټري شبکې غړی وي کولای شو له لارې یې لاندې توکیو ته ګډگډ لاس رسی ولرو:

* چاپګریاچاپگریا Printer

جال جوړونه دکمپیوټری چارو یوه پیچلې برخه ده کوم چې دننۍ معلوماتي اواړیکتیایې ټکنالوجې ستره سوداګریزهسوداگریزه برخه جوړوي. بې له جال جوړنې څخه کیدای شي دنړۍ تقریبا ټولې اړیکتیایي چارې په ټپه ودریږي. داد جال جوړنې برکت دې چې تیلیفون،تلویزون ،انټرنیټ اوداسې نور خدمتونه پر مخ روان دي . په ننۍ نړۍ کې دجال جوړونې یا شبکو دوه عمده بڼې شتون لري :

کمپیوټري شبکې دمیچ (size) او دندو له مخې په دوډلو ویشل کیږي له دې پلوه سیمیز جال (LAN) هغه دی چې په نسبې توګهتوگه لږه یا کوچنۍ سیمه تر پوښښ لاندې راولي یا داچې لږ شمیر خلکو ته خدمتونه برابوي. دوه کمپیوټرونه چې دیوه مزي په مټ سره نښتي وي هم کیدای شي LAN ورته ووایواوپه سلګونوسلگونو کمپیوټرونه چې په یوه ځانګړیځانگړی سیمه کې یوله بله سره نښتي وي هم کیدای شي په LAN یې ونوموو. له نورو کمپیوټري شبکو څخه دLAN جلاکوونکې ځانګړځانگړ تیا داده چې LAN تر یو ي محدودې جغرافیاوي سیمې پورې محدودوي. دوګړودوگړو اوکاروونکو دشمیر له پلوه په ننۍ نړی کې سیمیز جال د (Peer-to-Peer) او(Client-Server) په ډولو نو سره کاریږي. په لومړي ډول جال کې هر کاروونکی خپلې توښې له ټولو هغونورو کمپیوټرونو سره چې ددغه جال برخه ده نیغ په نیغه شریکوي یا دګډدگډ لاس رسي زمینه ورته برابروي. ښه مثالونه یې کورنۍ جال دی چې په یوه انګړانگړ کې کارول کيږي یا هم دکوچنیو دفترونو جالونه مګرمگر په Client-Server ډوله جال کې هر کمپیوټر یا کارونکی له Server نومې کمپیوټر اوهمداراز دجال له نورو ټولو کمپیوټرونو سره نښتی وي. داډول جالونه Server نومي کمپیوټرونه چې راز ،راز ګنجاگنجا یشونه (Capacities) لري کاروي چې له دغه پلوه داServer نومي کمپیوټرونه په دووډلو ویشل کیږي :

## دګڼودگڼو خدمتونو سرورونه(Multiple-Services Servers)

په هغه جالونو کې چې سرور یوازې اویوازې یوه دنده پرغاړه لري د یوه زریو خدمتونو دسرور په نوم یادیږي لکه Print Server ،File Server اوداسې نور. اوپه هغه جالونو کې چې سرور دګڼوچارودگڼوچارو دترسره کولو یا په بل عبارت دګڼودگڼو خدمتونو دبرابرولو دنده پر غاړه لري دګڼودگڼو خدمتونو دسرور په نوم یادیږي لکه یو سرور کیدای شي په یوه زرې توګهتوگه فایل سرور هم وي ، Print Server هم وي، ویب سرور هم وي اوداسي نور.په سیمیز جال کې کمپیوټرونه کیدای شي دایترنیټ دمزي(Ethernet Cable) په مټ نیغ په نیغه یو له بل سره ونښلول شي اویا همد کیدای شي دHub یا Switch نومېو وسا یلو له لارې یوله بل سره ونښلي چې په عین وخت کې کیدای شي ډیر کمپیوټرونه ددغو وسا یلو له لارې سره ونښلي.

داسې یو جال چې یوه پراخه سیمه یا په نړیواله توګهتوگه کمپیوټرونه سره نښلوي په کوم کې چې په پراخه توګهتوگه راز ،راز توښې (Resources) په کار اچول شوي وي پراخ سیمیز جال ورته ویلی شویوه ښه نمونه یې هغه ګڼگڼ هیوادیزه دسوداګرۍدسوداگرۍ چارې دې چې له پراخ سیمیز جال (WAN) څخه کار اخلې اوخپل سوداګریزسوداگریز مرکزونه چې په ګڼوگڼو ملکونو کې شتون لري یوله بل سره نښلوي. دپراخ سیمیز جال تر ټولو ستر ه اوښه نمونه ننی انټرنیټ دی. داسې هم ویلو شو چې ددغه پراخ سیمیز جال په مټ دنړۍ دیوه سر اوبل سر کمپیوټرونه سره نښلولی شو.اویا داچې پراخ سیمیز جال دهغو سیمیزوجالونو(LANs) ټولګهټولگه ده چې یو له بل سره نښتي دي. با ید وویل شي چې دنورو جالونو څخه د پراخ سیمیز جال جلاکوونکې ځانګړتیاځانگړتیا داده چې داوړ جالونه هیڅ ډول جغرافیاوي سیمو پور ې محدود نه دي. پراخ سیمیز جال دیولړ پراخو او ګڼگڼ شمیر تکنا لوجېو دسره راښکیلولو له لارې اړیکتیاوي برابروي کومې چې عبارت دي له :

Synchronous دبیټ دلیږلواورالیږلو هغه په ترتیب کړل شوی جریان ښیي چې دجریان دواړو غاړو (لیږونکي اوتر ګوتوگوتو کوونکي) ته یې وخت او سرعت په مجازي توګهتوگه سره مساوي وي .په دغه ټکنالوژۍ کې وسایل په خپل سري ډول (Automatically) خپل سرعت په منا سب ډول سره برابروي ، دجریا ن تیریدل اوراتیریدل په یوه link کې دولتاژونو ترمنځ دحالاتو له مخې ازمایل کیږي

په Asynchronous ټکنالوژۍ کې دبیټ دجریان دلیږد رالیږد لپاره ترتیب کړل شوی دوخت مساوات نه تر سترګوسترگو کیږي . همداراز په دغه ټکنالوژۍ کې دسرعت دمیچ دټاکلو اوبرابرولو لپاره هیڅ کومه ځانګړځانگړ تیا نه لیدل کیږي .

دData Service Unit(DSU) اوChannel Service Unit(CSU) اصطلاحګانېاصطلاحگانې دکاروونکو او Telco (هغه ټول ګټیگټی صنعت دی چې دټیلیفون خدمتونه خلکو ته برابروي.) تر منځ د Interface (هغه اله چې په منځګړمنځگړ توب یې دوه غونډاله یوله بل سره اړیکه ټینګويټینگوي دانټر فیس په نوم یادیږي) په څیر کارول کیږي .ځینې وختونه CSU اوDSU دکاروونکې لخوا څخه وی او دهغه شته بلل کیږي دغه راز وسایل چې دکاروونکي(Customer) لخوابرابر شوي وي اودنوموړي مال وي دCustomer Premise Equipment(CPE) په نوم یادیږي .مګرمگر ډیر ځله Telco(Telephone company) داوړ وسایل دپه کرایې ورکولو لپاره کارونکیو ته برابروي اویا یې په دوی(Telco) پورې اړوند سیمه کې ځای پر ځای کوي ترڅو کاروونکېو ترې کار واخلي .

Clocking signal اسانتیا برابروي ترڅو راوټرونه وکولای شی په سم میچ دخبرتوکیو لیږد رالیږد ترسره کړي. هغه وسیله چې Clocking ترګوتوترگوتو کوي DTE(Data Terminal Equipment) بلل کیږي .

که څه هم دDSU اوCSU اصطلاحات یوبل ته کارول کیږي مګرمگر بیا هم دDSU اصطلاح دراوټر لپاره کاریږي .

ددې لپاره چې دخبر توکیو لیږ درالیږد تر سره کړو اودFull-duplex اړیکتیایې غونډال څخه پوره ګټهگټه واخلو نو دDTE مزی چې دلیږد لپاره (Tx) اودترګوتواودترگوتو کولو لپاره د(Rx) دمزیو جوړې لري دادRx اوTx دمزیو جوړې په DCE مزي بدلوي.

دڅلورو مزیو سرکټ عبارت له هغه لاین څخه دی چې دTelco څخه راځي ، داڅلور سیمان داسې یوله بل سره تاو(Twisted) شوي دې چې دوه جوړې مزې ترې جوړیږي. ددغه دووجوړو څخه یوه جوړه مزي دخبرتوکیو دلیږد اوبله جوړه دخبرتوکیو دترګوتودترگوتو کولو دنده پر غاړه لري . داسې یوه تکنالوژي چې په عین وخت کې دخبر توکیو لیږد رالیږد ترسه کړی شي د Full-duplex اړیکتیایي تکنالوژی په نوم یادیږي .

په بنسټیزه توګهتوگه E1 هغه چینلونه چې 32 34kbps سرعت لري کاروي اوT1 هغه چینلونه چې

په بسټیزه توګهتوگه بې مزیو جال له سیمیزجال(LAN) اوپراخ سیمیز جال(WAN) سره یو شان دی مګرمگر په بې مزي جال کې دکمپیوټرونو او سرور ترمنځ مزی شتون نه لري . په بې مزیو جالونو کې د خبري توکېولیږد رالیږد دڅو رادیو ترانیسورونو(Radio Transceivers) په مټ ترسره کیږي په هغه ځایو کې چې دمزیو غځول ګرانگران(قیمت) اوله کړاوه ډک کاروي داوړ بې مزیو جالونه ډیر ګټورديگټوردي. دلاډیرو مالوماتو لپاره د بې مزي سیمیز جال(Wireless LAN) اوبې مزي پراخ سیمیزجال(Wireless WAN) برخې وګورۍوگورۍ.