جین لړۍ (۱۱۱۵ – ۱۲۳۴ زکال)

د جین لړۍ چې په رسمي ډول د لوی جین (大金; Dà Jīn) په توګه پېژندل کېږي د چین سترواکه لړۍ وه چې له ۱۱۱۵ زکال څخه یې تر ۱۲۳۴ زکال پورې واک وچلاوه. له دې امله چې دغه لړۍ د جورچن خټې لرونکې وانیاني قیبلې له خوا تاسیس شوه، ځینې مهالونه یې یورچن لړۍ او یا هم جورچن لړۍ بولي.

جين لړۍ

اړوند

پلازمېنه	Huining Prefecture (en) — Zhongdu (en) — Kaifeng Fu (en)

ټوليز مالومات

عمومي مالومات	په چين کې واکمنې کورنې historical Chinese state (en)
پکي شاملې اداري سیمې	Hebei East Road (en) — Western Hebei Circuit (en) — Shandong East Circuit (en) — Damingfu Lu (en)
قومي ډلې	Khitan people (en)
ځایناستی د	Northern Song dynasty (en) — لياو کورنۍ — Northern Liao (en)
ځایناستی	د مغولو امپراتوري

اړين مالومات

د ړنګېدو وخت	۱۲۳۴ (Gregorian)

نور اړين مالومات

برخه د	Song Liao Jin Xia (en) — Mid-Imperial China (en)

جوړښت

بنسټګر	Emperor Taizu of Jin (en)

جین لړۍ د لیائو لړۍ (۹۱۶ – ۱۱۲۵ زکال) پر وړاندې د وانیان اګودا له پاڅون وروسته راښکاره شوه، دوی د چین پر شمال واک درلود تر دې چې لویدیځو سیمو ته وشړل شول او هلته یې بیا د لویدیځ لیائو په توګه شهرت وموند. د لیائو د قلمرو له فتحې وروسته دوی د یوې پېړۍ لپاره د چین په سوېل کې د استوګنې سونګ لړۍ (۹۶۰ – ۱۲۷۹ زکال) او د هغو د هان قوم لرونکو حاکمانو پر وړاندې مبارزه وکړه. د جین د حکومتولۍ پر مهال د هغو سترواکانو ځانونه په هان دودونو سمبال کړي و؛ آن تر دې چې د چین دېوال یې د مغولو د سترواکۍ پر وړاندې پیاوړی کړ. ورته مهال یې د کنفوسیوس د آئین د بېرته را ژوندي کولو په څېر په یو شمېر داخلي کلتوري پرمختګونو هم څارنه وکړه.

د جین لړۍ له پېړیو واکمنۍ وروسته په ۱۲۱۱ زکال کې د چنګېز خان تر قوماندې لاندې مغولو تر برید لاندې راغله او جین ځواکونو ته یې سختې ماتې ورکړې. د نږدې ۲۳ کلونو په اوږدو کې له یوې لړۍ ماتو، پاڅونونو او کودتاه ګانو وروسته مغولانو بالاخره د ۱۲۳۴ زکال پر مهال د دغې لړۍ واکمنۍ ته پای ټکی کېښود.

نوم

د جین لړۍ د خپلې واکمنۍ پر مهال په رسمي ډول د «لوی جین» په نامه پېژندل کېده. سربېره پر دې جین سترواکانو ځانونه په بشپړه توګه د نورو غیر هان لړیو په څېر د چین، ژونګګو (中國) ایالت ته اړوند بلل. له هان لړۍ بهر حاکمانو هغه مهال چې په چین به یې حکومت کاوه، د «چین» تعریف ته یې په داسې توګه پراختیا ورکوله چې له هان وګړو سربېره غیر هان وګړي هم په کې شامل شي. جین اسناد ښيي چې ځانته د اشاره کولو په موخه د دغې لړۍ له خوا د «چین» د کلمې کارونه له هغه مهال څخه ژر پیل شوه چې وړاندې یې فکر کېده.

تاریخچه

ریښه

موهي وګړي د جین وګړو له اجدادو څخه وو. موهیان ووجي بلل کېدل او ووجیانو د سوشن وګړو په ځمکه ژوند کاوه. دغه مهال اوو ووجي قبیلو شتون درلود: سومو، بودو، انچیګو، فوني، هاوشي، هیشوی، بایشان.

د جورچن وګړو قوم هم موهي وګړو ته اړوند و، دوی د اوسني چین په شمال ختیځه برخه کې ژوند کاوه. موهي وګړي تر ډېره پورې لږ تحرک لرونکي وګړي و چې په ښکار او د خوګانو په روزنې او همدارنګه یې د سویا، غنمو، وربشو او وریجو په څېر د محصولاتو په کرلو لاس پورې کاوه. په دغه سیمه کې تر ټانګ دورې پورې اسپ چا ډېر نه پېژانده او همدارنګه د لسمې پېړۍ پر مهال د خیتانانو تر واکمنۍ پورې مالداري هم په کې دود نه وه. موهي وګړو د شمالي ګوزو څخه ترلاسه کېدوني محصولات صادرول او کېدای شي په هغو یې سورلي هم کړې وي. هغوی د ټولیزې غلامۍ څخه ګټنه کوله او له غلامانو څخه یې په ښکار او کرنیزو چارو کې کار اخیست. ټانګ لړۍ بیا موهیان د هغه غصه ناکو او بې کلتوره وګړو په توګه توصیف کړي چې په زهرو باندې یې له ککړو کړای شوو غشو څخه ګټنه کوله.

د موهي وګړو دوه پیاوړې ډلې په شمالي اړخ کې هیشوی موهیان چې د هیلونګ سیند او په سویل کې سومو موهیان وو چې دوی بیا د سونګهوا سیند څخه خپل نوم اخیستی و. له هیشوی موهیانو څخه د ختیځې منچوریا په ځنګلي غرنیو سیمو او د روسیې په پریمورسکي کرای سیمه کې جورچن وګړي پیدا شول. د ووجو («پنځه ملتونو») فدراسیون چې د معاصر جیلین په شمال ختیځه برخه کې یې شتون درلود هم د جورچن وګړو د اجدادو په توګه په پام کې نیول کېږي. په تاریخي اسنادو کې د دوی لومړۍ ځل یادونه د لسمې میلادي پېړۍ پر مهال لیائو، لاتر تانګ او سونګ دربارونو ته د خراج راوړونکو په توګه شوې ده. دوی په ښکار، کب نیونې او د اهلي غویانو په ساتنې لاس پورې کاوه په داسې حال کې چې اصلي صادرات یې آسونه وو. ورته مهال یې د یوولسمې پېړۍ تر نیمايي پورې نه کوم خط، نه کومه کالیزه او نه هم کوم دفتر درلود. دوی د هغه مهال په نړیوال نظام کې ډېر کوچني سیاسي لوبغاړي و. جورچنان د لسمې پېړۍ پر مهال د لیائو لړۍ لاس پوڅي شوي وو، خو له دې سره یې هم د سونګ پلازمېنې کایفنګ ته یو شمېر خراج ورکوونکي او سوداګر ولېږل چې لیائو یې د مخنیوي په موخه ناکامه هڅه وکړه. یو شمېر جورچنانو بیا ګوریو ته درناوی کاوه او د خیتان – ګوریو جګړې پر مهال یې له هغه ملاتړ وکړ. دوی د سیاسي اړتیاوو او مادي ګټو په موخه دواړو دربارونو ته خراج ورکاوه.

د یوولسمې پېړۍ پر مهال د جورچن وګړو ترمنځ د خیتان حکومت پر وړاندې پراخه ناخوښیو شتون درلود، ځکه چې لیائو له تاوتریخوالو سره په ډکو لارو چارو له جورچن قبایلو څخه کلنی باج هم اخیست. د وانیان قبیلې مشر وګونای (۱۰۲۱ – ۱۰۷۴ زکال) له خپل نفوذ څخه په کار اخیستو له خیتانیانو څخه د جورچن وګړو د خپلواکۍ غوښتنې له امله شهرت ته ورسېد او د چانګ بای له غره څخه یې تر ووګو قبایلو پورې په ټول ختیځ منچوري واک وموند. د دوی د سنتونو له مخې وګونای د هانپو له شپږم نسل څخه و، په داسې حال کې چې پلار یې د لیائو له دربار څخه پوځي عنوان درلود، خو دغه عنوان ورته هېڅ واقعي واک نه و ورکړی یا یې هم نه درلود. هماغه ډول چې بیان شوې ده؛ وګونای لوی جنګیالی، خېټور، شراب څښونکی او د ښځو شوقي و. د هغه لمسي اګودا بیا د جین لړۍ تاسیس کړه.