اريايي ژبه
آريايي ژبه: لرغونې آريايي ژبه نن ورځ وجود نه لري، خو په عصري ژبو کې يې ډېرې کلمې په بېلابېلو بڼو او ماناوو سره شته. لرغونې آريايي ژبه چې د اندو-اروپايي ژبې په نوم هم يادېږي. لکه څنګه چې آریانا په لوېدیځ او سویلي برخو ووېشل شو، نو د دوی ژبې هم په بېلابېلو سیمو کې توپیر وموند. اوس د دې ژبو بڼه خورا توپیر لري، مګر د هغې د ورته کلمو څخه دا اټکل کېدی شي چې دا ژبې له یوې ژبې څخه راوتې دي. د آریایي ژبې یو څو کليمې د خپلو ماناوو سره لېست شوي دي، له دې څخه دا اټکل کېدی شي چې د دې ژبو اصل څه دي.
| پښتو | اردو | سانسکریټ | فارسي | لاتین | يوناني | جرمني | روسي | انګلیسي |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| مور | ماں | ماتا | مادر | ماتیر | میتیر | مُټر | مټ | مدر |
| پلار | باپ | پتر | پدر | پاتیر | پوټټر | فاټر | لاره | فادر |
| ورور | بھائی | بھراتر | برادر | فراتیر | فراتر | بروډر | برات | برودر |
ځینې ماهرین په دې باور دي چې د آریایي ژبې یو کوچنی رسم الخط کشف شوی دی. دا یوه وصیت دی چې د هیتي پاچا مستاني، میتر او ورنا خدایانو ته اشاره کوي. دا ژبه نه هند-آریايي ده او نه ایراني، بلکې د دواړو سرچینه آریايي وه. دا سند په پنځلسمه پېړۍ کې لیکل شوی و. ګریسون وايي چې اریایان له مسیح څخه دوه نیم زره کاله مخکې د ایران په شمال لوېدیځ کې د میډیا په سیمه کې اوسېدل. بيا څو پېړۍ وروسته يو شمېر خلک له هغه ځايه ولاړل او هند ته مهاجر شول او ژبه يې له لرغوني آريايي څخه هندو آريايي ته او هغه کسان چې په ايران کې پاتې شول خپله ژبه يې په ايراني بدله کړه. لرغوني آريايان د لرغوني هند-اروپايي آريايي او سنسکرت ژبې دومره سره ورته دي چې داسې ښکاري چې دواړه ژبې يو وخت د يوې ګډې ژبې لهجې وې. د دې ژبې اصلي بڼه ژبپوهانو ته په مستقیم ډول نه ده مالومه، په دې حالت کې د دوی پوهه یوازې لنډه ده. کوم چې د دواړو ژبو د ورته والي پر بنسټ ولاړ دي. د آریایي ژبې د دې مشتق جوړښت ځانګړتیاوې په لاندې ډول وې. (1) په لرغونې اندو-اروپايي ژبه کې د أ، آ، آی، 1، او مختلف توري درلودل. مګر دا ټول، توري په ساده ډول په سنسکرت کې 'آ'، 'أ' شول. د دې تورو برعکس د اروپا په ډېرو ژبو کې د پام وړ دی. د مثال په ډول
- الفبا د اندو اروپايي یوناني سنسکريت اوېستا اردو او پښتو کې
- اوه سيپتوم هيپت سپت هسپت سات اووه
- په آریایي ژبه کې، په اندو-اروپایي کې، بې رنګه "ا" چې په ډېر کمزوري او ناڅرګند ډول تلفظ کاوه، په "i" بدل شو. د مثال په ډول
- اندو-اروپایي یوناني سنسکرت لرغونی پاړسي اوستا اردو پښتو
- د پاتر پتير پتا پتار پت باپ او پلار
- په دې کې د (الف) او (س) له تورو وروسته په (ش) بدل شو. د مثال په ډول
: د لاتیني زوړ سنسکرت اوستا : پنسو( زه ماتوم) پنشبټي(هغه ماتوي) پنشتو (هغه ماتوي) (4) ’اُ‘وروسته د اندو-اروپايي وروستی 'س' په 'ح' بدل شو. (دغه 'ه' په سنسکرت کې 'وسرګا' تنفس بلل کېده.) چې په زاړه اندو - آریایي کې پاتې شو، مګر په ایراني کې حذف شو او د کلمې وروستی ایراني په "ا" یا "او" بدل شو. د مثال په ډول
- اندو-اروپايي یوناني سنسکرت اوستا
- مونیسن (په زړه کې) مینیوس (جوش) مسخ (ذهن، زړه) مانو (ذهن، زړه)
- د کلمې په پای کې له 'ن' وروسته 'ت' حذف شوی. د مثال په ډول
- د اندو-اروپايي سنسکريت اوستا
- بهرګنیتا بی رهن برزد
(۶) هند-اروپايي 'دھ × ت' په 'ز + د' بدل شو چې په سنسکرت کې ساتل شوی و، خو په زاړه اندو-آریایي ژبه کې خپل لومړی جز 'ز' په بشپړ ډول له لاسه ورکړ. د مثال په ډول
- د هند-اروپايي سنسکرت اوستا
- م. ن. دهـ تا' (توجه) 'میدها' (ذهن) 'مزدا' (یاد)
(۷) په اندو-اروپايي کې د ستر جمع نښه "اوم" وه. په آریایي ژبه کې د اوم توری د هغو کلمو وروسته نوم شو چې په پای کې توري لري. د مثال په توګه: سنسکرت اوستا اردو: 'ګیري ټرام' ګیري ټیټ غرونه (8) په اندو-اروپایي ژبو کې د غیر فعال فعل نښه نه وه. خو په آريايي ژبه کې له (ي) څخه بې ځايه ماده جوړه شوه چې په دواړو ژبو کې پاتې شوه. د مثال په توګه: سنسکرت اوستا اردو
- ک. ر. ي. او 'کرِ يي اتِ' ترسره کیږي
- دې ژبې د صفتونو په جوړولو کې د اوه، اویا، اتیا او نهه ویشتمه کلمه کارولې، چې په سنسکرت کې پاتې شوه خو په ایراني کې په "ټی" بدله شوه. د مثال په ډول
- 'شست یخ' 'خ. ش. وشيتم' سره
- 'نوات یخ' 'نوعاتم' نهه
(۱۰) په نحوي ترکیب کې په دې ژبه کې خارجي حالت د علت په معنا، وروستنی حالت په اضافي معنا، محلي حالت او اضافي حالت د مطلق حالت په معنا کارول کیږي. ځکه چې دا کارول په سنسکرت او اوستا دواړو کې موندل کیږي.