پلانکټون

پلانکټونونه په اوبو (یا هوا) کې د بېلابېلو ارګانېزمونو یا موجوداتو مجموعه ده چې د جریان (یا باد) په مقابل کې د حرکت وړتیا نه‌لري. هغه انفرادي ارګانېزمونه چې پلانکټون ترې جوړېږي، د پلانکټرونو په نامه یادېږي. دغه موجودات په سمندر کې د کبانو او نهنګانو په څېر کوچنیو او لویو موجوداتو ته د خوړو یوه مهمه سرچینه ده.

په سمندري پلانکټونونو کې باکتریاوې، ارکیاوې، اوبړۍ، پروتوزوا او حرکت لرونکي او لمبدېونکي حیوانات شاملېږي چې د سمندرونو په مالګینو اوبو او د مصبونو په تروشو یا الګینو اوبو کې ژوند کوي. د خوږو اوبو پلانکټونونه سمندري پلانکټونونو ته ورته دي، خو د خوږو اوبو په سیندونو او لښتیو کې موندل کېږي. معمولاً فکر کېږي چې پلانکټونونه په اوبو کې ژوند کوي، خو د هوا بڼې یې هم شته چې ایروپلانکټونونه بلل کېږي او د ژوند یوه برخه په اتومسفیر کې تېروي. په دغه ډول پلانکټونونو کې میکروبي نباتات، په باد کې خورې ورې دانې او هغه مایکرو ارګانېزمونه شاملېږي چې د ځمکنیو دوړو او توپانونو له لارې هوا ته لېږدي او هغه سمندري پلانکټونونه هم په کې راځي چې د سمندري سپرې له لارې هوا ته لېږل کېږي یا وړل کېږي.

که څه هم ډېری پلانکټوني نوعې د اندازې له پلوه مایکروسکوپي دي، خو په پلانکټون کې د بېلابېلو اندازو لرونکي ارګانېزمونه یا موجودات شاملېږي چې د سمندري ستوري په نامه د لوی کب په څېر موجودات یې د بېلګې په توګه یادولی شو. پلانکټونونه د هر ډول فیلوجینیټکي یا ټکسونیمیکي ډلبندۍ پر ځای د ایکولوژيکي مېشت‌ځای او د تحرک یا خوځښت د کچې پر بنسټ تعریفېږي. له تخنیکي پلوه په دې اصطلاح کې د اوبو پر سطحه هغه موجود ارګانېزمونه نه شاملېږي چې د «نیوسټون» په نامه یادېږي، همدا راز هغه ارګانېزمونه هم نه په کې شاملېږي چې په فعال ډول په اوبو کې لامبو وهي او «نېکټون» بلل کېږي.

مېشت‌ځایي ګروپونه

سمندري پلانکټون

په سمندري پلانکټونونو کې هغه باکتریاوې، ارکیاوې، اوبړۍ، پروتوزوا او حرکت لرونکي او لمبدېونکي حیوانات شاملېږي چې د سمندرونو په مالګینو اوبو او د مصبونو په تروشو یا الګینو اوبو کې ژوند کوي.

د خوږو اوبو پلانکټون

د خوږو اوبو پلانکټونونه سمندري پلانکټونونو ته ورته دي، خو د خوږو اوبو په سیندونو او لښتیو کې موندل کېږي.

ایروپلانکټونونه

ایروپلانکټونونه کوچني ژوندي موجودات دي چې په هوا کې لامبو وهي او د باد د جریان په مرسته لېږدي؛ دوی د سمندري پلانکټونونو اتومسفیري انالوګونه یا مشابه موجودات دي. ډېری هغه ژوندي موجودات چې ایروپلانکټونونه ترې جوړ دي، د اندازې له پلوه ډېر کوچني او حتا مایکروسکوپي دي او د اکثرو پېژندنه یې هم د کوچنۍ اندازې له امله ستونزمنه ده. ساینس‌پوهان کولای شي دغه موجودات د څېړنې لپاره له الوتکو، کاغذپرانونو او بالونونو څخه د جالونو په مرسته له هوا څخه راټول کړي. ایروپلانکټونونه له ګڼو میکروبونو څخه جوړ دي چې ویروسونه، د باکتریا شاوخوا ۱۰۰۰ نوعې، د فنجي شاوخوا ۴۰۰۰۰ نوعې او د هغو پروټېسټونو، اوبړیو او خزو سلګونه نوعې یې د بېلګې په توګه یادولی شو چې د خپل ژوند ډېره برخه د ایروپلانکټونونو په څېر په باد کې تېروي. پر دې سربېره، متحرک مایکرو ارګانېزمونه د ځمکنیو دوړو له توپانونو څخه هوا ته لېږدي او حتا په هوا کې د موجودو سمندري مایکرو ارګانېزمونو ډېره برخه د سمندري سپرې‌ګانو په واسطه اتومسفیر ته ځي. ایروپلانکټونونه په ورځني ډول په ټوله سیاره کې د هوا سلګونه میلیونه ویروسونه او لسګونه میلیونه باکتریاوې په هر متر مربع کې ځای پر ځای کوي.

د سمندر د سطحې کوچنۍ لایې د سطحې د لاندې اوبو په پرتله د باکتریاوو او ویروسونو لوړ غلظت لري. دغه مواد د لوړ بخار د کشش او تبخیر له امله کولای شي د باد په واسطه د تولید شویو معلقو ذراتو په ډول د سمندر له سطحې څخه اتومسفیر ته ولېږدي. دغه میکروبونه چې کله په هوا کې لېږدول کېږي، کېدای شي په لرې واټنونو کې ساحلي سیمو ته انتقال شي. که له ځمکې سره ولګېږي کولای شي د حیواناتو، نباتاتو او انسانانو پر روغتیا اغېز وکړي. هغه سمندري معلق ذرات چې ویروسونه لري، له خپلې سرچینې څخه سلګونه کیلومتره لرې تلای شي او تر هغه مهاله چې رطوبت په کافي اندازه لوړ وي (یعنې تر ۷۰ سلنه ډېر وي) په مایع ډول باقي پاتې کېږي. دغه معلق ذرات په اتومسفیر کې شاوخوا ۳۱ ورځې معلق پاتې کېدای شي. شواهد څرګندوي چې باکتریاوې داخل ته له لېږدېدو وروسته په هوا کې د معلقو ذراتو له لارې ژوندي پاتې کېدای شي. په دې کې ځینې د سمندر له سطحې څخه په ۳۰ متره ارتفاع کې ۲۰۰ مترو ته رسېږي. هغه پروسه چې دغه ماده اتومسفیر ته لېږدوي، د ځمک‌لاندې اوبو په پرتله د باکتریاوو او ویروسونو د لا ډېرولو لامل کېږي (چې په ځینو ځایونو کې درې برابره کېږي).

جیوپلانکټون

ډېری ژوي په لنډمهالو رطوبتونو او اوبو کې وده او په ځمکنیو چاپېریالونو کې ژوند کوي. په دغو موجوداتو کې روټیفرونه او ګاسټروټریکونه شاملېږي او داسې مقاومې هګۍ اچوي چې په وچو چاپېریالونو کې کلونه کلونه ژوندۍ پاتې کېدای شي. نماټوډونه معمولاً د ژوند دغه بڼه لري او مایکروسکوپي دي. د اوبو خرسان که څه هم یوازې څو میاشتې عمر لري، خو کولای شي په وچو شرایطو کې معلقو حرکتونو ته دننه شي او د څو لسیزو لپاره ژوندي پاتې شي. دغه چاره له دوی سره مرسته کوي چې د ودې او مثل د تولید لپاره اوبو ته له اړتیا سره سره په ځمکنیو چاپېریالونو کې هر ځای حاضر شي. د کوپ‌پاډونو او امفه‌پاډونو په څېر سخت‌پوستي مایکروسکوپي موجودات او صدف‌ډوله ژوي هم په وچو شرایطو کې په لنډمهالو اوبو کې ژوند کولی شي.

پلانکټونیکي اړیکې

انسان او پلانکټون

پلانکټونونه پر انسانانو ګڼې مستقیمې او غیر مستقیمې اغېزې لري.

په اتومسفیر کې شاوخوا ۷۰ سلنه اکسیجن په سمندرونو کې د هغو فیټوپلانکټونونو له‌خوا تولیدېږي چې فوټوسنتېز ترسره کوي، په دې معنا چې موږ او ډېرو نورو هغو حیواناتو ته ډېری اکسیجن د پلانکټونونو له‌خوا تولیدېږي چې په هوازي ډول تنفس کوي.

پلانکټونونه د سمندري غذايي شبکې بنسټ جوړوي او د ټولو لوړو تغذیوي کچو لپاره غذا یا خواړه برابروي. وروستیو څېړنو سمندري غذايي شبکه تحلیل کړې ده تر څو وګوري چې سیستم له پورته څخه د ښکته پر طرف او که له ښکته څخه د پورته پر طرف تګلاره کاروي. د دې څېړنې تمرکز دا و چې وګوري په غذايي شبکه کې بدلونونه د غذايي شبکې په ټيټه کچه کې د مغذي موادو په مرسته او که د شبکې په پورته کچه کې د ښکاریانو له‌خوا رامنځته کېږي. ټولیزه پایله دا ده چې له پورته څخه د ښکته پر طرف تګلاره د غذایي شبکې ډېره برخه چلند اټکلوي.

په ځینو مواردو کې پلانکټون په انسان کې د وژونکو پارازیټونو لپاره د منځني کوربه په توګه عمل کوي. په دې کې یو مورد «کولرا» ده او دا داسې عفونت دی چې د «ویبریو کولرا» د څو سویو له امله رامنځته کېږي. څرګنده ده چې دغه نوعې د کوپ‌پاډونو په څېر له کیټین لرونکو زوپلانکټونو سره سمبیوټیک اړیکه لري. دغه باکتریاوې نه یوازې له هغو غذايي موادو څخه ګټه اخلي چې زوپلانکټونونو برابر کړي وي، بلکې د اسیدي چاپېریالونو په مقابل کې له خوندیتوب څخه هم ګټه‌من دي. کله چې کوپ‌پاډونه د انسان د کوربه پلانکټون له‌خوا وخوړل شي، د کیټین بیرونۍ برخه باکتریاوې په معده کې د معدې له اسیدونو څخه ساتي او د کولمو پر لوري حرکت کوي. کله چې باکتریا د کوچنۍ کولمې له سطحې سره نښلېږي یا لګېږي، کوربه د پنځو ورځو په جریان کې ځینې نښې څرګندوي چې شدید اسهال یې د بېلګې په توګه یادولی شو.