هومولوژي (بیولوژي)

په بیولوژي کې، هومولوژي د اصل او نسب له امله په بېلابېلو ډولونو کې د جېنونو یا جوړښتونو د جوړو ترمنځ ورته والی دی. د هومولوګ جوړښتونو یوه عامه بېلګه د فقاري حیواناتو مخکېني اندامونه دي، چېرته چې د چمګون او مرغانو وزرونه، د پریمیټ لاسونه، د نهنګانو مخکېني بالونه او د فقاري حیواناتو لکه سپیانو او تمساح ګانو مخکېنۍ پښې ټولې د نیکونو څلورپښېز جوړښت څخه اخیستل شوي دي. تکاملي بیولوژي هومولوګ جوړښتونه توضیح کوي چې د بېلابېلو موخو لپاره د ګډ نیکه څخه د بدلونونو په پایله کې سازګار شوي دي. دا اصطلاح د لومړي ځل لپاره په ۱۸۴۳م کال کې د اناټومي پوه ریچارډ اوون لخوا په بیولوژي کې په غیر تکاملي بڼه وکارول شوه. هومولوژي وروسته په ۱۸۵۹م کال کې د چارلز ډاروین په تکاملي نظریه کې توضیح کړل شو، خو مخکې له دې، له ارسطو وروسته لیدل شوې وه، او په ښکاره ډول په ۱۵۵۵م کال کې د پیره بېلون لخوا تجزیه او تحلیل کړل شوې وه.

په تکاملي بیولوژي کې، هغه اندامونه چې په جنین کې یې په ورته ډول او له ورته سرچینو څخه وده کړې ده، د بېلګې په توګه د یوه حیوان په متوالي برخو کې د نیکونو له تطبیق څخه، په متوالي ډول هومولوګ دي. د بېلګې په توګه د یوه سل پښیز پښو، د یوه حشرې مکزیلاري پالپ او لابیال پالپ، او د فقاري حیواناتو د ملا په تیر کې اغزي لرونکو راوتنو ته اشاره وکړو. د نر او ښځې تناسلي اعضاوې هومولوګ دي که هغوی دواړه له ورته جنیني نسج څخه وده وکړي، چې په هغه کې د انسانانو په شمول د تی لرونکو تخمدانونه او خصیان شامل دي.

د ګډ نسب له مخې د پروټین او DNA ترتیب ترمنځ ترتیبي هومولوژي په ورته ډول تعریف کېږي. د DNA دوه برخې کېدای شي د زېږون پېښې (ارټولوګان) یا یو تکراري پېښې (پارالوګان) له امله یو ګډ نسب ولري. د پروټینونو یا DNA ترمنځ هومولوژي د ترتیب ورته والي له امله رامنځته کېږي. د پام وړ ورته والی پیاوړی شاهد دی چې دوه ترتیبه له یوه ګډ نیکه څخه په متفاوت تکامل سره له یوبل سره په اړیکه کې دي. د ګڼو ترتیبونو سمون د هومولوګ سیمو کشف لپاره کارول کېږي.

د حیواناتو په چلند کې هومولوژي د بحث وړ موضوع ده، خو د بېلګې په توګه داسې شواهد شتون لري لکه د تسلط سلسله مراتب په تی لرونکو کې هومولوګي دي.

تاریخ

هومولوژي ته د ارسطو لخوا (له میلاد څخه کابو ۳۵۰ کاله وړاندې) پام شو، او په صراحت سره په ۱۵۵۵م کال کې د پیر بلون لخوا د هغه د مرغانو په کتاب کې تجزیه او تحلیل شوه، چېرته چې هغه په سیسټماټیک ډول د مرغانو او انسانانو سکلېټونه سره پرتله کړل. د ورته والي بڼه په منځنیو پېړیو او لومړنیو مډرنو دورو کې د اوسېدو لوی ځنځیر یوې برخې په توګه تفسیر شوه: په هغه وخت کې د تکاملي بدلون په مانا نه ګڼل کېده. د آلمان طبیعت فلسفې په دود کې، هومولوژي په طبیعت کې د یووالي ښکارولو په توګه په ځانګړې توګه د پام وړ وه. په ۱۷۹۰م کال کې، ګوېټه په خپله «د نباتاتو مټامورفوزس» په توګه خپله مقاله کې د پاڼو شیندلو نظریه بیان کړه او څرګنده یې کړه چې د ګل برخه له پاڼو څخه اخیستل شوی دی. د اندامونو سیریال هومولوژي د ۱۸مې پېړۍ په وروستیو کې توصیف شوه. فرانسوي ژوپوه اټین جیوفروی سینټ هیلایر په ۱۸۱۸م کال کې په خپله انالوګ ټیوري کې («د هومولوګانو نظریه») څرګنده کړه چې د کبانو، خزندګانو، مرغانو او تی لرونکو ترمنځ جوړښتونه ګډ دي. کله چې جیوفروی لا مخته لاړ او غوښتل یې د جورجس کوویر بندونو، لکه فقاري حیواناتو او مولسکانو، ترمنځ ورته والی پیدا کړي، د هغه ادعاګانې په ۱۸۳۰م کال کې د کوویر-جیوفروی بحث رامنځته کېدو لامل شوې.

جیوفروی د اړیکو اصل بیان کړ، یعنې هغه څه چې مهم دي هغه د بېلابېلو جوړښتونو نسبي موقعیت او یو له بل سره د هغوی اړیکې دي. اسټونیایي امبریولوژیسټ کارل ارنسټ فون بایر، هغه څه چې نن ورځ د فون بائر قوانینو په نوم یادېږي، په ۱۸۲۸م کال کې بیان کړل او یادونه یې وکړه چې اړوند حیوانات له ورته جنینونو سره خپل تکامل پیل کوي او وروسته بیا له یوبل څخه جلا کېږي: له همدې کبله د یوې کورنۍ حیوانات له یوبل سره ډېر ورته والی لري او د هغو حیواناتو په پرتله چې په ورته نظم کې دي او لږ هومولوژي لري څخه، په ځنډ له یوبل څخه جلا کېږي. د فون بائر نظریه تشخیصوي چې هر ټاکسون (لکه یوه کورنۍ) د ګډو ځانګړو شریک شویو خصوصیاتو لرونکي دي، او جنیني تکامل له سلسله مراتبو سره په موازي ډول طبقه بندي کېږي: البته د تکرار نظریې ته ورته نه وي. په بیولوژي کې د «هومولوژي» اصطلاح د لومړي ځل لپاره په ۱۸۴۳م کال کې د اناټومیسټ ریچارډ اوون لخوا د فقاري حیواناتو د اندامونو او وزرونو د ورته والي مطالعې په وخت کې وکارول شوه، او هغه یې د «په بېلابېلو حیواناتو کې له هرشکل او کړنې سره د یوشان غړي» په توګه تعریف کړه او هغه یې د تطبیقي «قیاس» اصطلاح سره په ټکر کې وکاروله چې هغه د یوشان کړنو سره د مختلفو جوړښتونو لپاره کارولې وه. اوون د خصوصیتونو د هومولوګ توب تعیینولو لپاره ۳ اصلي معیارونه تدوین کړل: موعقیت، تکامل او ترکیب. په ۱۸۵۹م کال کې، چارلز ډاروین هومولوګ جوړښتونه په دې مانا توضیح کړل چې اړوند ارګانیزمونه له یوه ګډ نیکه څخه بدني طرحه لري او ډولونه د ژوند د واحدې ونې شاخونه دي.

تعریف

د هومولوژي کلمه چې کابو په ۱۶۵۶م کال کې رامنځته شوه، له یوناني ὁμόλογος homologos چې له ὁμός homos «ورته» او λόγος logos «اړیکې» څخه اخیستل شوې ده.

ورته بیولوژيکي جوړښتونه یا ترکیبونه په بېلابېلو ګروپونو کې هومولوګ دي په هغه صورت کې چې له ګډو نیکونو څخه مشتق شوي وي. له همدې کبله هومولوژي پر متنوع تکامل دلالت کوي. د بېلګې په توګه، ډېری حشرات (لکه دراګون فلای) دوه جوړه د پرواز وزرونه لري. په سوسکانو کې، د وزرونو لومړۍ جوړه په کلکو وزري پوښونو بدل شوي دي، په داسې حال کې چې په ډیپټران مچانو کې د وزرونو دوهمه جوړه د کوچنیو هالټرونو په توګه چې د تعادل لپاره کارول کېږي، تکامل موندلی دی.

په همدې ترتیب، د فقاري حیواناتو نیکونو مخکېني اندامونه د نهنګانو په مخکېني بالونو، د مرغانو په وزرونو، د سپیانو، هوسۍ او اسانو په مخکېني پښو، د چونګښو او مارمولکانو په لنډو پښو او د انسانانو په شمول د پرایمېټانو په لاسونو بدل شوي دي. د بازو هماغه اصلي هډوکي (هومروس، راډیوس او اولنا) د ایوستینوپتېرون په شان بال داره کبانو په فوسیلونو کې پیدا کېږي.

هومولوژي او انالوګي

د هومولوګ غړو مقابل ته انالوګ غړي شتون لري چې ورته کارونه په هغو دوه ډولونو کې ترسره کوي چې د هغوی په ګډ وروستي نیکه کې یې شتون نه درلود، بلکې په جلا ډول یې تکامل موندلی دی. د بېلګې په توګه، د حشراتو او مرغانو وزرونه په خپلواک ډول له یوبل څخه په بشپړه توګه جلا ډلو کې تکامل موندلی دی او د کړنو له اړخه د پیاوړي پرواز ملاتړ لپاره سره یوځای شوي دي، نو ځکه دوی انالوګ دي. په ورته ډول، د سیکامور بوټي تخم وزرونه او د یوه مارغه وزرونه انالوګ دي خو هومولوګ ندي، ځکه چې هغوی په بشپړ ډول جلا جوړښت څخه وده کوي. یو جوړښت کېدای شي په یوه سطحه کې هومولوګ وي خو په بله سطحه کې یوازې انالوګ وي. د پتروسور، مرغانو او خفاش وزرونه د وزرونو په توګه انالوګ دي خو د مخکني اندامونو په توګه هومولوګ دي ځکه چې دا اندام د څلورپښیزو په ګډ وروستي نیکه کې د بازو (نه وزر) په توګه عمل کاوه او په درې ډلو کې یې په بېلابېل روش تکامل وموند. له همدې کبله، په پټروسارانو کې، «وزر» دواړه هم مخکېنی اندام او هم شاتنی اندام شاملوي. په کلاډسټیک کې انالوګي ته هوموپلاسي هم وايي او په تکاملي بیولوژي کې ورته متقابل یا موازي تکامل وایي.