سايکس-پيکوټ تړون

سايکس-پيکوټ تړون د انګليستان او فرانسې تر منځ د روسي سترواکۍ او د ايټاليا پاچاهۍ يا سلطنت په خوښه د ۱۹۱۶ ز کال يو پټ تړون و، چې موخه يې د دواړو هېوادونو تر منځ په دوه اړخيز ډول د عثماني سترواکۍ په وروستي وېش کې تر نفوذ لاندې د هوکړه شويو سيمو او واک مشخص کول وه. [۱][۲]

سايکس-پيکوټ تړون
بنسټ ايښودنه۱۶ی مې ۱۹۱۶
Named afterMark Sykes، François Georges-Picot
Point in time۱۶ی مې ۱۹۱۶
Signatoryفرانسه، برېتانيا

دا تړون د هغه ژمنې پر بنسټ و چې درې ګوني تړون “Triple Entente” به د لومړۍ نړيوالې جګړې پر مهال د عثماني سترواکۍ په ماتولو کې بریا تر لاسه کوله او د پټو تړونونو د لړۍ يوه برخه يې جوړه کړه، چې د يادې سترواکۍ د وېش په اړه يې فکر کاوه. د تړون لامل لومړنۍ خبرې اترې د ۱۹۱۵ ز کال د نومبر د ۲۳ او د ۱۹۱۶ زکال د جنورې د ۳ نېټې تر منځ وشوې، چې په همدې نېټه برتانوي او فرانسوي سياسي استازو مارک سايکس “Mark Sykes” او فرانکويس جورجس-پيکوټ “Francois Georges-Picot” د نارسمي ليک د يوې هوکړې لومړني ګامونه پورته کړل. ياد تړون د ۱۹۱۶ ز کال د می پر ۹ او ۱۶ نېټو د دوی اړوند حکومتونو له لورې تصويب شو. [۳][۴]

دې تړون له عربي ټاپووزمې څخه د باندې عثماني ولايتونه يا سيمې په ګټور ډول د برتانوي او فرانسوې واک او نفوذ پر سيمو باندې ووېشل. د برتانيې او فرانسې تر واک لاندې هېوادونه د سايکس او پيکوټ ليکې له مخې وېشل شوي وو. تړون انګليستان ته مديترانې ته د لاسرسي د اجازې ورکول په موخه د هايفا “Haifa” او اکر “Acre” بندرونو د رانغاړونکې کوچنۍ سيمې سربېره، د ننني سويلي اسرايل، فلسطين، اردن او سويلي عراق واک ځانګړی کړ. فرانسې به د تړون له مخې سويلي ترکيه، کردستان سيمه، سوريه او لبنان اداره کاوه. [۵][۶][۷][۸]

د سازونوف او پاليولوګ تر منځ د رانغاړل شوي تړون “Sazonov-Paleologue Agreement” په پايله کې دقسطنطنيه “Constantinople” او ترکي تنګي “Turkish Straits” تر لاسه کړي، چې وار له مخه يې د په ۱۹۱۵ ز کال د قسطنطيې د تړون “Constantinople Agreement” له مخې ژمنه شوې وه. ايټاليا د سينټ جين ډي ماورينني د تړون “Agreement of Saint-Jean-de-Maurienne” له لارې په ۱۹۱۷ ز کال کې تړون ومانه او سويلي اناتوليا يې تر لاسه کړه. د فلسطين سيمه تر قيموميت لاندې د ورستي فلسطين په پرتله د يوې کوچنۍ سيمې په ګډون بايد د «نړيوالې ادارې» تر واک لاندې راغلی وی. [۸]

د سايکس-پيکوټ تړون په لومړيو کې د انګليستان او فرانسې تر منځ د ۱۹۱۸ ز کال د مودس وايويندي () لپاره په مستقيم ډول د بنسټ په توګه وکارول شو، چې په ليونټ “Levant” سيمه کې يې د نيول شوې دښمن سيمې ادارې “Occupied Enemy Territory Administration” لپاره يو چارچوکاټ برابر کړ. دا تړون په يو څه پراخه ډول په نامستقيم ډول په ۱۹۱۸ ز کال کې د عثماني سترواکۍ له ماتې څخه وروسته د هغې د راتلونکي وېش لامل کېده. فرانسې له جګړې څخه لږه موده وروسته فلسطين او موصل برتانيې ته پرېښودل. له سايکس پيکوټ کارچوکاټ څخه وروسته د ۱۹۲۰ ز کال په اپرېل کې په سان ريمو “San Remo” کنفرانس کې د ليونټ او بين النهرين اړوند تر قيموميت لاندې سيمې لاسليک شوې. فلسطين لپاره د انګليستان قيموميت تر ۱۹۴۸ ز کال پورې دوام وکړ، بين النهرين لپاره قيموميت يې د يو ورته تړون له مخې د اعراق پر قيموميت بدليده او سوريې او لبنان لپاره د فرانسې قيموميت تر ۱۹۴۶ ز کال پورې دوام وکړ. د تړون د اناتوليا برخې د ۱۹۲۰ ز کال په اګسټ کې د سيوريس تړون “Treaty of Sevres” له مخې لاسليک شوې، که څه هم دا لويې هيلې له ۱۹۱۹ څخه تر ۱۹۲۳ ز کال پورې د ترکيې د خپلواکۍ جګړې “Turkish War of Independence” او ورپسې د لزان تړون “Treaty of Laussane” په واسطه له پامه غورځول شوې وې.  

دا سايکس – پيکوټ تړون زياتره خلک د لويديځ او عربي هېوادونو په اړيکو کې د بدلون د ټکي په توګه ګڼي. دې تړون د عثماني سترواکۍ پر وړاندې د انګليستان د ملاتړ په بدل کې د سترې سوريې “Great Syria” په سيمه کې عربي ملي ټاټوبي ته په پام ته عربانو سره د انګليستان ژمني رد کړې. تړون د ځينو نورو تړونونو تر څنګ د ۱۹۱۷ زکال د نومبر پر ۲۳ نېټه د بلشويکانو له لورې په مسکو کې خپور شو او د ۱۹۱۷ زکال د نومبر پر ۲۶ نېټه په مانچستر ګارډين “Manchester Guardian” کې په دې ډول تکرار شو، چې «انګرېزان شرمېدلي وو، عربان بې زړه او ترکان خوشحاله وو». د تړون ميراث په سيمه کې په ځانګړي ډول د عربانو او همدار راز هغو کردانو په منځ کې هم د زياتو خوابديو لامل شوی دی، چې له خپلواک دولت غوښتنه يې نه وه منل شوې. [۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷]

هڅونه او خبرې اترې سمول

له روسيې او ايټاليا سره لومړني تړونونه (۱۹۱۵ ز کال مارچ – اپرېل) سمول

د ۱۹۱۵ ز کال د مارچ د ۱۸ نېټې په قسطنطيه تړون کې د ګاليپولي “Gallipoli” مبارزې په لړ کې د سمندري عملياتو له پيل څخه وروسته د روسېې د باندنيو چارو وزير سرګي سازونوف “Sergey Sazonov” د فرانسې او انګليستان سفيرانو ته ليک وليکه او د قسطنطنيې او دردانيل ادعا يې په کې وکړه. د پينځو اونيو په اوږدو کې د ديپلوماتيکو تبادلو په يوه لړۍ کې فرانسې او انګليستان دواړو هوکړه وکړه، په داسې حال کې چې د انګليستان په قضيه کې په ايران کې د نفوذ د زياتې شوې سيمې او په فرانسې پورې د فلسطين په ګډون د سوريې او کيليکيه سيمو د تړلو لپاره يې خپلې ادعاوې پر مخ وړلې. د انګلیستان او فرانسې د دواړه غوښتنې ومنل شوې او ټولو خواوو په دې هم هوکړه وکړه، چې د سپېڅلو ځايونو سمه حکومتولي بايد وروستي جوړجاړي ته پاتې شي. که چېرې د ۱۹۱۷ زکال د روسيې اوښتونونه نه وی، نو قسطنطنيه او تنګي د متحدينو د بريا له مخې روسيې ته ورکول کېدلی شول. دې او د سايکس پيکوټ تړون ځکه بشپړونکي وو، چې فرانسې او انګليستان بايد د منځني ختيځ د وېش مسئلې د پای ته رسولو په موخه لومړی روسيه قانع کړې وای. [۱۸][۱۹]

د ۱۹۱۵ د اپرېل د ۲۶ نېټې د لندن تړون “Treaty of London” نهمې مادې د عثماني سترواکۍ په هر ډول وېش کې د ايټاليې د ګډون اړوند ژمنې راونغاړلې. ماده کې راغلي چې: «که چېرې فرانسه، ستره برتانيه او روسيه د جګړې د دورې پر مهال د اسيا لويې وچې په ترکيه کې هر ډول سيمې نيسي (اشغالوي)، نو د مديترانې سيمه چې د پورته ذکر شويو بريدونو په دننه کې د اداليا له ولايت يا سيمې “Province of Adalia” سره پوله لري، بايد ايټاليا ته ځانګړې شي، چې همدوی يې د نيولو حق لري».

له عربانو سره پخواني تړونونه (۱۹۱۵ جولای – ۱۹۱۶ مارچ) سمول

هغه مهال چې سايکس او پيکوټ په خبرو اترو بوخت وو، د مکې د شريف حسين بن علي “Hussein bin Ali” او مصر لپاره د برتانوي عالي کمېشنر ډګرمن هنري مکمهون “Sir Henry McMahon” تر منځ موازي بحثونه روان وو. دواړو اړخونو د ليک استولو له لارې بحثونه کول، چې د ۱۹۱۵ له جولای څخه د ۱۹۱۶ تر مارچ پورې يې تر منځ لس ليکونه تبادله شوي وو. په دې ليکونو کې برتانوي حکومت د عرب خپلواکۍ په رسميت پېژندلو هوکړه وکړه، مګر د مکې شريف به يې لومړی په بدل کې د عرب بغاوت “Arab Revolt” په پيل کولو سره د عثماني سترواکۍ پر وړاندې جګړه کوي.  [۲۰][۲۱][۲۲]

د عرب د خپلواکۍ سيمه په دې ډول مشخص شوه، چې شمال کې به د عرض البلد تر ۳۷ درجو پورې د مارسينا او ادانا له لورې راچاپېر شوې وي، چې په دې درجه کې د ايران تر پولې پورې بيرجيک، اورفا، ميډيټ، جيريزت (ابن عما) او عماديه سيمې پرتې دي؛ په ختيځ کې به د بصره خليج پورې د ايارن د پولو له لورې، سويل کې د عدن له اوسني ځای څخه پرته د هند سمندر له لورې، لويديځ کې د سوريې له ځينو برخو څخه پرته، چې د ډاماسکس، هومس، هاما او الپو سيمو لويديځ ته پرتې دي، د سور سمندرګي او تر ميرسينا “Mersina” پورې د مديترانې سمندرګي له لورې راچاپېر شوې ده.

سرچينې سمول

  1. اشرف غنیمتی
  2. Fromkin, David (1989). A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East. New York: Owl. د کتاب پاڼي 286, 288. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0-8050-6884-9. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  3. Martin Sicker (2001). The Middle East in the Twentieth Century. Greenwood Publishing Group. د کتاب پاڼې 26. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0275968939. د لاسرسي‌نېټه July 4, 2016 – عبر Google Books. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  4. "Archived copy" (PDF). د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۲۷ مارچ ۲۰۰۹ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۰۸ مې ۲۰۰۹. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)صيانة CS1: الأرشيف كعنوان (link) p. 8.
  5. Peter Mansfield, British Empire magazine, Time-Life Books, no 75, p. 2078
  6. Eugene Rogan, The Fall of the Ottomans, p.286
  7. "Sykes-Picot Agreement - World War I Document Archive". wwi.lib.byu.edu. مؤرشف من الأصل في ۲۶ اپرېل ۲۰۰۹. د لاسرسي‌نېټه ۲۳ سپټمبر ۲۰۰۹. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  8. ۸٫۰ ۸٫۱ Alexander Mikaberidze (22 July 2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia [2 volumes]: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. د کتاب پاڼي 861–. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-1-59884-337-8. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  9. Hawes, Director James (21 October 2003). Lawrence of Arabia: The Battle for the Arab World. PBS Home Video. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة) Interview with Kemal Abu Jaber, former Foreign Minister of Jordan.
  10. "Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1917, Supplement 2, The World War, Volume I". Office of the Historian. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  11. Peter Mansfield, The British Empire magazine, no. 75, Time-Life Books, 1973 [۱]
  12. "Syria and Lebanon are often in the news". مؤرشف من الأصل في ۰۲ مارچ ۲۰۱۶. د لاسرسي‌نېټه ۱۹ فبروري ۲۰۱۶. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  13. Castles Made of Sand: A Century of Anglo-American Espionage and Intervention Google Books
  14. Middle East still rocking from first world war pacts made 100 years ago Archived 2017-01-26 at the Wayback Machine. Published in The Guardian, December 30, 2015
  15. (په 2016-05-14 باندې). The war within.
  16. "Sykes and Picot's lasting legacy". الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  17. (په 16 May 2016 باندې). Sykes-Picot: The map that spawned a century of resentment. BBC News.
  18. Ure, Pinar (April 25, 2018). "Constantinople Agreement". International Encyclopedia of the First World War.   Archived November 17, 2020, at the Wayback Machine.
  19. Hurewitz 1979، صص. 16–21.
  20. Huneidi 2001، ص. 65.
  21. Kattan 2009، ص. 101.
  22. Kedouri 2014، ص. 3.