ريچارډ فاينمن

ريچارډ فيلپس فاينمن (۱۱ مۍ ۱۹۱۸ ز– ۱۵ فبروري ۱۹۸۸ ز) يو امریکايي نظري فزيک پوه و، چې د بې کسره کوانتم ميکانيک د مسير په جوړولو، الیکټرو ډاناميک کوانتمي نظريې، د زيات يخ مايع هيليوم د زياتو بهېدو فزيک او په تطبيقي فيزيک - چې د دې لپاره هغه د پارټن نمونه وړاندې کړه- کې د هغه د کار له کبله شهرت لري. په ۱۹۶۵ زېږديز کال کې فاينمن له جوليان شوينګر او «Shin'ichirō Tomonaga» سره يو ځای، د اليکتروډاينامک کوانتم د پرمختګ لپاره د فيزيک د نوبل جايزه تر لاسه کړه.

ريچارډ فاينمن
(انګلیسي: Richard Phillips Feynman)
ريچارډ فاينمن
د شخص معلومات
پيدايښت	۱۱ مې ۱۹۱۸
مړینه	15 فبروري 1988 (70 کاله)  لاس انجلس
تابعیت	د امریکا متحده ایالات
مذهب	اتيزم
عملي ژوند
کار/مسلک	فزيک پوه ليکوال سياستوال
مورنۍ ژبه	امریکايي انګرېزي
کاروونکي ژبه(ي)	انگليسي پرتګالي ژبه
د کړنې څانګه	د ذراتو فزیک پنځپوهنه
کار ورکوونکی	د منهاتن پروژه (۱۹۴۱–۱۹۴۵)
مؤثر	پاول ادرین ماورایس دیراک
لاسليک
ريچارډ فاينمن
ويبپاڼه
ويبپاڼه	د تاييدولو سرچينه (امریکايي انګرېزي )
	مخ پر IMDB باندې

فاينمن د رياضياتي څرګندونو لپاره په پراخه کچه، د کارېدونکې انځوريزې اډاڼې طرحه جوړه کړه چې، له اتوم څخه د کوچنيو ذراتو د بڅرکو چلند يې تشرېح کاوه، کوم چې وروسته د فاينمن د هندسي شکل په نوم وپېژندل شوه. هغه د ژوند په اوږدو کې، د نړۍ په کچه تر ټولو غوره ساينسپوه په توګه ومنل شو. د بریتانيايي مجلې «د فيزيک نړۍ» لخوا په ۱۹۹۹ زېږديز کال کې د نړۍ د مخکښو ساينسپوهانو په اړه د يوې ټولپوښتنې په پايله کې فاينمن په مطلق ډول د ساينسپوهانو په منځ کې اوومه درجه تر لاسه کړه.

د دویمې نړيوالې جګړې پر مهال، هغه د اتومي بم په جوړولو کې مرسته وکړه او په ۱۹۸۰ يمو کلونو کې د راجرز د کميسيون د غړي په توګه ټولو خلکو وپېژنداه، کوم کميسيون چې د چيلنجر هوايي شټل ناورين څېړلی و. په نظري فزيک کې د کار تر څنګ، فاينمن د کوانتمي محاسبو او ننوټيکنالوژۍ د تصور په وړاندې کولو کې هم مخکښ و. هغه د کلفورنيا د تيکنالوژۍ له انستيتيتوت څخه په نظري فيزيک کې د «ريچارډ سي. تولمن» د استادۍ درجه تر لاسه کړې وه.

فاينمن د کتاب او ويناوو له لارې، د فزيک پياوړوی خپروونکی و، چې دا دوه هم په کې شامل دي: په ۱۹۵۹ ز کال کې له پورته څخه د ښکته په لور د ننوټيکنالوژي په اړه چې ،«په تل کې زيات ځای شته» د فاينمن وينا او « د فزيک په اړه د فاينمن ويناوې» په نوم په درې جلدونو کې د هغه خپره شوې د محصلۍ ويناوې. فاينمن د هغه د خپل ژوند ليک د کتابونو له امله هم شهرت موندلی دی چې هغه دا دي: په یقیني توکه، تاسې ټوکې کوئ ښاغلی فاينمن! او دې ته څه اهميت ورکوې چې نور څه فکر کوي؟ همدا راز د هغه په اړه لیکل شوي کتابونه، لکه: « Tuva or Bust » چې رالف لايتون ليکلی، او د جيمز ګليک تصنيف: د نابغه ژوند ليک: د ريچارډ فاينمن ژوند او پوهه.

د ژوند لومړي کلونه

فاينمن د مۍ مياشتې په يوولسمه نېته ۱۹۱۸ ز کال کې د نيويارک  ښار په کوينز سيمه کې زېږېدلی و، د پلار نوم يې لوسيل ني فيليپس و چې کورونه يې جوړول، د مور نوم يې ميلويل ارتور فاينمن و چې د پلور مديره وه، دا کورنۍ په اصل کې د بيلاروس له مينسيک څخه وه (د روسي سترواکۍ برخه). فاينمن ډېر وروسته خبرې پيل کړې او آن تر خپلې درې کلنۍ يې خبرې نه شوې کولای. د ځوانۍ په کلونو کې يې په دومره ځواکمنه نيويارکۍ لهجه خبرې کولې چې فکر کېده، يا په خبرو کې مبالغه کوي او يا له څه اغېزمن شوی، دومره زيات چې د هغه ملګرو ولفګنګ پاولی او هينس بيت يو ځل په هغه تبصره کړې وه او ويلي و چې:  فاينمن داسې خبرې کوي، لکه يو بې کاره سړی.

ځوان فاينمن، په لوړه کچه د پلار تر اغېز لاندې و، چا به چې هغه هڅاوه چې پوښتنې وکړي، تر څو ارتودوکس فکر له ګواښونو سره مخامخ کړي، پلار به يې د تل چمتو و، تر څو فاينمن ته يو څه نوي ورزده کړي. له مور څخه يې د ظرافت خوی تر لاسه کړ، چې په ټول ژوند کې يې درلود. د ماشوم په توګه، هغه د انجينيرۍ وړتياوې درلودې، په خپل کور کې يې د تجربو يو لابراتوار درلود او د راډيوګانو له ترميم يې خوند اخيست. د راډيوګانو دا ترميم، ممکن لومړی کار و چې فاينمن درلود، او د نظري فزيک په برخه کې د هغه د راتلونکې مسلک لپاره يې، د استعداد لومړۍ نښې وښودې، په دې ډول چې مسایل به يې په نظري ډول تجزيه کول او يو حل ته به رسېده. په لومړي ښوونځي کې او کله به يې چې موراو پلار، د خپلو ورځنيو کارونو لپاره بهر وتل، فاينمن د غلا د خبرداري د زنګ يو نظام جوړ کړ.

کله چې ريچارډ پنځه کلن و، د هينري فيليپس په نوم يې يو ورور وزېږېد چې بيا په څلور کلنۍ کې مړ شو. څلور کاله وروسته، د ريچارډ خور جوان وزېږېده او دا کورنۍ د کوينز فاراکوای سيمې ته وکوچېده. که څه هم د دواړو ترمنځ د عمر نهه کاله واټن و، بيا هم جوان او ريچارډ سره ډېر نژدې وو او په دواړو کې د نړۍ په اړه تجسس موجود و. که څه هم،  د دوی مور انګېرله چې ښځې د داسې شيانو د درک کولو وړتيا نه لري، ريچار په ستورپېژندنه کې د جوان د لېوالتيا ملاتړ وکړ او په پايله کې جوان ستورپېژندونکې شوه.

مذهب

د هغه موراو پلار دواړه له يهودي کورنۍ څخه و، خو زيات مذهبيان نه وو او په ځوانۍ کې فاينمن خپل ځان د خدای نه مننونکي په توګه اعلان کړ. ډېر کلونه وروسته، «تينا لويتان» ته په يوه ليک کې په داسې حال کې چې د يهودي نوبل جايزه ګټونکو په اړه د کتاب لپاره يې د معلوماتو غوښتنه رد کړه، فاينمن وليکل: «د ځينو هغو عناصرو د تاييد لپاره چې په څرګند ډول له يهودي وراثت څخه سرچينه اخلي، غوره کول، د هر ډول بې ځايه توکميزې نظريې په مخ کې دروازه پرانيستل دي.» هغه زياتوي: «په ديارلس کلنۍ کې نه يوازې دا چې نورو مذهبي افکارو ته ستون نه شوم، بلکې په دې مې هم باور پرېښود چې يهوديان که په هر ډول وي، غوره خلک دي». د ژوند په وروستيو کلونو کې، کله چې هغه د يوې يهودي علمي مدرسې څخه لیدنه کوله، په لومړي ځل له تلمود سره مخامخ شو. هغه ولیدل چې د کتاب په پاڼه، په يوه کوچنۍ مربع کې د تلمود اصلي متن لیکل شوی او شا او خوا ترې هغه تبصرې وې چې د وخت په تېرېدو سره بېلا بېلو خلکو لیکلې وې. په دې ډول تلمود بشپړ شوی و او هر هغه څه چې تر بحث لاندې نيول کېدل، په پوره پاملرنې ثبت شوی و. سره له دې چې په فاينمن يې اغېز کړی و، د يهودي مذهبي مشرانو له خوا د طبيعيت او بهرنۍ نړۍ په اړه له څرګندونو ناهيلی شوی و، کومو مذهبي مشرانو چې يوازې د هغو پوښتنو په اړه فکر کاوه چې له تلمود څخه راپورته کېږي.

زده کړه

فايمن د Far Rockaway په عالي لېسه کې زده کړې کړې وې، کوم ښوونځي ته چې د نوبل په جايزه لمانځل شوي نور ملګري برتون ريشتر او باروخ سامويل بلومبرګ هم تللي وو. د لېسې په پیلولو سره، فاينمن په ډېرې تیزۍ سره د رياضي لوړ ټولګي ته لوړکړای شوی و. په ښوونځي کې د پوهې يوه ازموینه کې د هغه د پوهې اندازه، ۱۲۵ اټکل شوې وه، ژوند ليک ليکونکی جيمز ګليک وايي: د ځيرکتيا دا کچه لوړه وه، خو يوازې د درناوي وړ وه. د هغه خور جوان چې له خپل ورور يې يوه نمره زياته اخستې وه، ورسته يې  په يوه مرکه کې په ټوکو وويل چې: هغه زياته ځيرکه وه. کلونه وروسته هغه له مينسا انټرنيشنل سره په دې دليل يو ځای کېدل رد کړل، چې د هغه د ځيرکتيا اندازه ډېره ټيټه وه. فزيک پوه ستيو هسو د هغې ازموينې په اړه وايي:  

زه ګومان کوم چې ازموينې د رياضياتي وړتيا په خلاف د خبرو په وړتيا ټينګار کاوه. د پاتنم د رياضي ازموينې په خلاف چې ډېر ستونزمن کار دی، فاينمن د متحده ايالاتو په کچه تر ټولو لوړې نمرې تر لاسه کړې... هغه په پرينسټن کې په فارغ شوو محصلينو د داخلې د ازموينې پر مهال، په رياضي- فزيک کې هم تر ټولو زياتې نمرې تر لاسه کړې...شونې ده چې د فاينمن د پوهې وړتياوې تر يو بريده غېر متوازنې شوې وي...زه د فاينمن له کتابچې څخه ځينې اقتباسات ياد لرم، چې هغه د لينسان په پړاو کې له ځانه سره ساتلې وو...په هغې کتابچه کې ځينې املايي تېروتنې او ګرامري تېروتنې وې. زه شک لرم، چې فاينمن به داسې مواردو ته ډېره پاملرنه نه وي کړې. 

فاينمن په پنځلس کلنۍ کې مثلثات، پرمختللی الجبر، نامحدوده لړۍ، تحليلي هندسه، تفاضلي او بې کسره حسابونه، په خپله زده کړل. پوهنځي ته له داخلېدو مخکې، هغه د خپلو یادونو په کارولو سره، په رياضياتي موضوعاتو باندې تجربې کولې او له هغو يې پایلې تر لاسه کولې، لکه نيم اشتقاق.