رومي برتانیا

رومي برتانیا په لرغونې کلاسیکه دورې پورې اړوندېږي، چې دغه مهال د لویې برتانیا د ټاپو لویې برخې د روم سترواکۍ تر ولکې لاندې وې. دغه اشغال له میلاد مخکې له ۴۳ کال نه تر ۴۱۰ کال پورې دوام درلود. هغه مهال فتح شوی قلمرو د رومي ولایت په توګه رامنځته شو.

ژولیوس سزار په ۵۴ او ۵۵ مخکې له میلاد کلونو کې د خپلو ګالیک جګړو د یوې برخې په توګه پر برتانیا یرغل وکړ. د سزار په وینا، برتانیایان د برتانیا د وسپنې دورې پرمهال د زیاتره سلتي قبایلو له خوا تسخیر شوي وو یا له کلتوري نظره جذب شوي وو او د سزار له دښمنانو سره یې مرسته کوله. په ۲۵، ۲۷ او ۳۴ مخکې له میلاد کلونو کې د اګستوس له خوا پلان شوي یرغلونه لغوه شول. په ۴۰ وروسته له میلاد کال کې کالیګولا ۲۰۰۰۰۰ نارینه د وچې په کانال کې راټول کړل، یوازې د دې لپاره چې سوتونیوس ویلي، ترڅو سمندري صدفونه (musculi) راټول کړي، دا ښایي د یو سمبولیک حرکت په توګه په سمندر کې د کالیګولا د بریا اعلان وي. درې کاله وروسته، کلودیوس څلورو لښکرو ته امر وکړ، چې پر برتانیا یرغل وکړي او تبعیدي پاچا وریکا بېرته اټریبتس ته راولي. رومیانو کاتولونيانو ته ماتې ورکړه او خپلې سوبې یې د برتانیا د ولایتونو په توګه (لاتین: (Provincia Britannia تنظیمې کړې. په ۴۷ وروسته له میلاد کال کې د سویل ختیځو سیمو رومیانو د فوسه لار په خپل واک کې لرله. پر ویلز کنټرول د بېرته راګرځېدو او بودیکا د پاڅون د اغېزو له امله وځنډېده، خو رومیانو په تدریجي ډول شمالي لوري ته پرمختګ وکړ.

د برتانیا سوبه د ګنایوس جولیوس اګریکولا (۷۷-۸۴) په امر، چې د روم سترواکۍ یې تر کالدونیا پورې وغځوله، دوام وکړ. د ۸۴ کال په اوړي کې اګریکولا په مونس ګروپیوس جګړه کې د کالدونیایانو له پوځ سره د کالګاکوس په مشرۍ مخامخ شو. د تاسیتوس له خوا اټکل شوی، چې په جګړه کې د تلفاتو شمېر د کالدونین له خوا ۱۰۰۰۰ کسانه او د رومیانو له خوا ۳۶۰ کسانه وو. په مونس ګروپیوس کې ټولوژنې د برتانیا څلوېښت کلنې سوبې ته د پای ټکی کېښود، دا هغه دوره وه، چې په کې په احتمالي ډول له ۱۰۰۰۰۰ نه تر ۲۵۰۰۰۰ برتانیایان ووژل شول. د پخوانۍ صنعتي جګړې پرمهال او په ټول کال کې د برتانیې له ټول نفوس نه د ۲ میلیونو شمېر خورا لوړ دی.

په دویمه پېړۍ کې د هادریانو او انتونیونوس پیوس سترواکانو په وخت کې د کالدونیایانو پر وړاندې د روم د ساتنې لپاره دوه دیوالونه جوړ شول، چې قلمرو یې د سکاټلنډ په ارتفاعوو کې هېڅکله هم کنټرول نه شو. په ۱۹۷ وروسته له میلاد کال کې د سیورین سمونونو برتانیا په دوو برخو ووېشله: لوړه برتانیا او ټیته برتانیا. د دیوکلتیان د سمونونو په لړ کې، د درېیمې پېړۍ په پای کې د ویکاریوس په لارښوونې سره برتانیا پر څلورو ولایتونو ووېشل شوه، چې د برتانیا د اسقف اداره یې پر غاړه درلوده. پینځم ولایت یې د والنتیا په نامه د څلورمې پېړۍ په پای کې تایید شوی دی. د رومیانو د اشغال په وروستیو دورو کې، برتانیا د بربریانو د یرغل له ګواښ سره مخ وه او ډېری وخت د سترواکۍ د غاصبینو او د سترواکۍ د مدعیانو تر کنټرول لاندې راتله. له برتانیا نه د روم وروستۍ وتنه په ۴۱۰ کال کې پېښه شوه. ویل کېږي، چې تر هغه وروسته بومي سلطنتونو فرعي رومي برتانیا جوړه کړه.

د برتانیایانو تر تسخیر کېدا وروسته، کله چې رومیانو کرنې، ښاري پلانونه، صنعتي تولید او معمارۍ راوپېژندلې؛ نو د روماني- برتانیایي جلا کلتور راڅرګند شو. د برتانیا رومي الهه د برتانیا پر ښځینه شخصیت بدله شوه. تر لومړیو یرغلونو وروسته، رومي تاریخ لیکونکو په عمومي ډول یوازې د برتانیا یادونه کوله؛ نو اوسنی علم د لرغون پېژندنې له څېړنو او د کتیبه لیکلو له شواهدو، چې د یوه سترواک د برتانیایي لاسته راوړنو ستاینه کوي، سرچینه اخلي.

تاریخچه

برتانیا د کلاسیکې نړۍ لپاره پېژندل شوې وه. یونانیانو، فنیقیانو او کارتاژیانو په څلورمې پېړۍ کې له کورنیش ډلې سره سوداګرۍ کولې. یونانیانو کاسیتیریدیانو ته مراجعه کوله او هغوی یې د اروپا په لوېدیځو ساحلونو کې ځای پر ځای کړل. ویل کېږي، چې کارتاژني بېړۍ چلوونکي هیمیلکو له میلاده مخکې په پینځمه یا شپږمه پېړۍ کې او یوناني کشفوونکي پیتهاس په څلورمه پېړۍ کې دا ټاپو لیدلې ده. دغه ځای د یوه راز درلودونکي ځای په توګه پېژندل شوی و او ځینو لیکوالانو یې آن له شتونه انکار کاوه.

د رومیانو لومړی مستقیم تماس هغه مهال و، چې ژولیوس سزار په ۵۵ او ۵۴ مخکې له میلاد کلونو کې د ګال د سوبې لپاره دوه سفرونه وکړل او په دې بارو وو، چې برتانیایان د ګالي له مقاومت سره مرسته کوي. لومړی سفر یې تر ډېره یو یرغل و او په کینټ ساحل کې یې خوندي ځای ترلاسه کړ، خو توپان کښتیو ته زیان ورساوه او د سپرو ځواکونو د کمښت له امله یې ونه شو کولای، چې ډېر پرمختګ وکړي. پر پوځي ماتې سربېره، دا یوه سیاسي بریا وه. د روم سنا مجلس د ۲۰ ورځو رخصتي اعلان کړه، ترڅو له برتانیا نه د یرغملو د نیولو او وچې ته په بېرته ګرځېدو کې د بلژیک قبایلو د ماتې درناوی وشي. 

سوداګري

د رومي دورې په لړ کې، د برتانیا قاره یي سوداګري د شمالي او ختیځ سمندر له سویلي کانال نه، پر ډور تنګي تمرکز او د اطلس د سمندري لارو له لارې له ډېرو لږو اړیکو سره رهبري کېده. د برتانیا تر ټولو مهم بندرونه لندن او ریچبورو وو، په داسې حال کې، چې قاره یي بندرونو چې له برتانیا سره یې ډېره سوداګري درلوده، هغه بولوني او په شلدت سیند کې د ډمبورګ او کولینسپلات سیمې وې. د وروستي روم د دورې په لړ کې، په احتمالي ډول ساحلي کلاوو په قاره یې سوداګرۍ کې مهمه ونډه لرلې ده.

اقتصاد

د معدني موادو د استخراج ځایونه؛ لکه د دولاکوتي طلا کان په ډېر احتمال سره د لومړي ځل لپاره له میلاد مخکې د رومي پوځ له خوا جوړ شو او وروسته ملکي اپرېټرانو ته ولېږدول شو. دغه کان د خلاصو عملیاتو د ټولګې په توګه د هایدرولیک د استخراج د روش په کارولو سره پراختیا وکړه. هغوی د لوی پلیني له خوا په خپل طبیعي تاریخ کې له جزییاتو سره تشرېح شوي دي. د ناوو په واسطه تامین شوې اوبه د کان د ډبرو د موندلو او دا چې ډبرې ښکاره شي؛ نو د خاورو د لرې کولو لپاره یې ترې کار اخیسته. که د ډبرو رګونه وای؛ نو د اتشفشان له لارې پرې حمله کېده او د کانونو ډبرې یې له مینځه وړلې. ګردونه د اوبو په یوه کوچني جریان کې ومینځل شول او د طلا او د طلا د قطعاتو دروند ګرد په ټوپکونو کې راټولېده. کله چې په ازاده فضا کې نور کار نه کېده؛ نو تونلونه د ډبرو رګونو ته رهي شول. په دغې برخه کې ځینې شواهد شته او دا ښکاروي، چې پرمختللې ټکنالوژي په احتمالي ډول د پوځ د انجینیرانو په کنټرول کې ده.

دین

ډروایډز، سلتي مذهبه پادري چې ګومان کېده اصلیت یې د بریتانیا و، د کلودیوس له خوا ناقانونه وبلل شو او په ۶۱ کال کې یې په مونا ټاپو (Anglesey) کې د رومیانو د تخریب پر وړاندې له خپلو سپېڅلو دیني چارو نه بې ځایه دفاع وکړه. د روم تر واکمنۍ لاندې، برتانیایانو د سلتیک بومي خدایانو عبادت؛ لکه د انکستا عبادت ته دوام ورکړ، خو له روميانو سره یې یو څه ورته والی درلود؛ لکه په نیتلهام کې چې له مارس ریګونیمیتوس سره ترکیب کېده.