د امکان او اړتیا دلیل يا د شونتيا او اړتيا دليل، چې د امکان دلیل ، د احتمالي احتمال دلیل ، د ګناه دلیل ، او حتی د کاسمولوژي دلیل هم ویل کیږي. دا د موجودیت د احتمال پر بنسټ یو ډول موجود دلیل دی.
د دې استدلال لومړنی لیکوال ابو علي سینا دی. په لوېدیځ کې، اکیناس او لیبنز ، په ترتیب سره د پنځو ثبوتونو په دریم ثبوت او د احتمالي میتودولوژیکي ثبوت په ترتیب سره، د دې نور تفسیرونه تشریح کړل. [سرچينه پکارده]
په اصل کې ممکن : هغه څه چې شتون یې نه ناممکن دی او نه اړین دی، یعنې هغه څه چې شتون لري او ممکن شتون نلري. په بل عبارت، د هغه لپاره شتون او نه کیدل مساوي دي.
نه شتون : هغه څه چې شتون یې ناممکن دی.
د واجب الوجود مفهوم کارول:
واجب الوجود ابدي او ابدي دی . ځکه چې په هر وخت کې د هغې نه موجودیت ناشونی نه دی او دا کار د فرضیې خلاف دی (یعنې که داسې وي، نو هغه وجود اوس واجب نه دی).
واجب الوجود په هیڅ شرط یا په هیڅ شي پورې تړلی نه وي. ځکه چې که داسې وي، د هغه شتون چې شتون نلري سرغړونه کیږي.
واجب- وجود خالص او مدغم دی او نه مرکب دی. ځکه چې دا د تصور خلاف دی.
واجب الوجود بې ساري دی. ځکه که د بېلګې په توګه موږ دوه واجب الوجود وجود ولرو، یو باید داسې صفت ولري چې بل یې نه لري، ځکه که نه نو دواړه به یو وي او بیا به توپیر نه کوي؛ نو ذکر شوی وجود محدود او محدود دی او نور واجب نه دی.
د دې پر بنسټ، هر وجود یا اړین یا ممکن دی په لومړي فرض کې، دا مطلوب، ثابت او پایله ده؛ او په دویمه انګیرنه کې د موجودیت لپاره اړین دی.
په نور وضاحت کې، دا ویل کیدی شي چې ممکنه ترجیح (د موجودیت یا نه شتون) ناشونی دی.
دا ادعا بې بنسټه ده چې کائنات په ټولیزه توګه ممکن دي
د اسلامي پوهانو په منځ کې د احتمال او وجدان ثبوت د لیبنز له نظر سره توپیر لري.
په 1948 کې، د برټرنډ رسل او فریډریک کوپلسټون ترمنځ د خدای د وجود په اړه یوه مناظره جوړه شوه، چې د بي بي سي لخوا خپره شوه. په دې بحث کې، کپلسټون د احتمالي استدلال د تفسیر لاندې (به کې د لیبنز څخه یو دلیل په لاندې ډول بیانوي:
لومړی باید ووایم چې موږ پوهیږو چې په نړۍ کې داسې مخلوقات شتون لري چې په خپل ځان کې د خپل شتون دلیل نلري. د مثال په توګه، زه په خپل مور او پلار او اوس په هوا، خواړو او نورو تکیه کوم.
اوس، دوهم، نړۍ یوازې د انفرادي شیانو یوه حقیقي یا تصور شوې مجموعه ده، چې هیڅ یو یې په خپل ځان کې د یوازیتوب دلیل نلري. لکه څنګه چې د انسان نسل د خپلو غړو او افرادو پرته بل څه نه دی، نړۍ د هغه شیانو څخه جلا شتون نلري چې دا یې جوړوي. نو زه باید ووایم چې څرنګه چې شیان شتون لري او له دې امله چې هیڅ تجربه شوي څیز په خپل ځان کې د خپل شتون لامل نه لري، نو دا دلیل، یعني د ټول موجودیت (بهرني توکي) باید د خپل وجود څخه بهر یو دلیل ولري.
د وجود ذکر شوی علت یا علت باید یو موجود وجود وي. ښه، دا وجود یا پخپله د خپل شتون لامل دی یا دا نه دی. که داسې وي، دا خورا ښه دی، او که نه، موږ باید پرمخ لاړ شو. خو که موږ انفینیت ته په دې لاره لاړ شو، نو بیا به هیڅ توجیه ونه لرو. نو زه باید ووایم چې د وجود د توجیه کولو او تشریح کولو لپاره، موږ باید یو داسې موجود یا یو مخلوق ته ورسیږو چې په خپل ځان کې د موجودیت لامل وي، دا چې دا نه شي کیدی.
که ووایو چې واجب دی، ځکه که فرض نه وای، نو د امکاناتو د شتون لپاره به یې وضاحت نه درلود، یعنې لومړی، لکه څنګه چې ممکنه ده، فرض هم ممکن دی؛ او دوهم دا چې که واجب امکانات نه وی پیدا کړی نو باید موجود نه وای.
یوازې یوه لاره پاتې ده، هغه دا چې ووایو واجب دی ځکه چې دا هغه څه دی چې دا دی، او د هغې نشتوالی متضاد دی، چې د انسلمی دلیل دی. [۳]
مرتضی مطهري په کتاب توحید کې وايي: لیبنز چې د اروپا له مشهورو عالمانو څخه دی، دا استدلال په بل شکل منلی او تشریح کړی دی، خو کانت له جرمني راغلی او دا استدلال یې رد کړی دی. دا په ډاګه کوي چې دا استدلال دلیل نه دی، او د هغه رد کول یو معتبر رد دی. [۴]
هغه څه چې نه وو، او پیدا شوي دي، یا پخپله پیدا شوي، یا د هغه پرته بل څه. که هغه خپل ځان پیدا کړي، یا هغه د خپل ځان د شتون سبب ګرځي کله چې هغه شتون درلود، یا کله چې هغه شتون نلري. په لومړي حالت کې، دا ناشونې ده چې یو وجود ته وجود ورکړي؛ او په دوهم حالت کې، علت باید له منځه یوړل شي، او دا هم ناشونی دی؛ او كه له هغه پرته بل څه پيدا شي، كه له هغه پرته بل څيز د هغه شي په څېر نه وي او په وجود كې راشي، نو د هغه حكم د هماغه شي حكم دى..[۷]
.jpg)
