ويکيپېډيا

تکاملي ژبپوهنه

تکاملي ژبپوهنه يا دارويني ژبپوهنه د ژبو د مطالعې لپاره يو ټولنيز بيالوژيکي ليد دی. تکمالي ژبپوهان، ژبپوهنې ته د ټولنيزې بيالوژۍ او تکاملي ارواپوهنې د يو فرعي ډګر په سترګه ګوري. دې ليد ته د تکاملي بشرپوهنې، علمي ژبپوهنې او بيالوژيکي ژبپوهنې سره هم ژوره اړيکه ورکړل شوې ده. د طبيعیت د يو توليد په توګه د ژبو مطالعه کول د ژبې په پيل او وده کې لېوالتيا لري. تکاملي ژبپوهنه د انساني ليد، په ځانګړي ډول له جوړښتي ژبپوهنې (خپله د ژبې منځ ته راتلل او تنظيمېدل) سره په ټکر کې ده. [۱][۲][۳][۴]

په دې څېړنه کې بنسټيزه ننګونه د تجربوي (علمي) معلوماتو کمښت دی: د لومړۍ انساني ژبې د لرغونتيا اثار نه دي معلوم. د علمي تشې د ډکولو لپاره د بيالوژيکي محاسباتي نمونه جوړولو او له مصنوعي ژبو (هغه چې په طبيعي ډول نه وي منځ ته راغلي) تر څنګ له طبي څېړنې کار اخستل شوی. که څه هم بيالوژي دماغو ته د بڼې ورکولو په توګه پېژندل کېږي، کوم څه چې ژبه په جريان کې راولي، د بيالوژي او کومې ځانګړې بشري ژبې د جوړښت يا ژبنۍ پراختيا تر منځ کومه څرګنده اړيکه نه شته. [۵]

په دې ډګر کې د پرمختګ د کمښت له امله، په دې اړوند ډېر بحثونه شته چې ژبه به کوم ډول طبيعي ښکارندویه وی. ځينې څېړونکې د ژبې په طبيعي اړخونو تمرکز لري. وړانديز دا شوی چې د ژبې ژب ښودنه (ګرامر) د انسان له جينوم سره د موافقت له مخې منځ ته راغلې، د کوم په پايله کې چې د ژبې شعور پيدا شوی؛ يا دا چې په يو بدلون باندې تکيه کوي، کوم بدلون چې د دې لامل ګرځېدلی چې د انسان په دماغو کې د ژبې غړی راڅرګند شي. داسې ګڼل کېږي چې د دې په پايله کې يو ترکيبي ګرامري جوړښت په ټولو بشري ژبو مشتمل دی. نور وړانديز کوي چې ژبه ترکيبي شوې نه ده، بلکې نرمه او د تل لپاره د بدلېدو په حال کې ده. نور بيا ژبه ژونديو موجوداتو ته ورته بللې ده. ژبې له پرازيت يا د دماغو د وايرسونو له هجوم سره ورته بلل شوي دي. په داسې حال کې چې د هېڅ ادعا لپاره کوم غښتلی علمي شاهد نه شته، د دوی له منځه ځينې يې شبهه علم بلل شوي دي.[۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴]

تاريخچه

سمول

۱۸۶۳-۱۹۴۵: ټولنيز داروينيزم

سمول

که څه هم له «داروين» څخه مخکې انديالانو (تيوري وړاندې کونکو) ژبې د ژونديو موجوداتو سره د يوې تشبيه (استعاره/کنايه) په توګه پرتله کړې وې، دا پرتله په لومړي ځل په ۱۸۶۳ز کال کې په ادبي ډول د تاریخي ژبپوه «اګسټ شلايکر» له خوا تر سره شوه، څوک چې د داروين «د انواعو اصليت» تر اغېز لاندې و. هغه مهال د داروين د طبيعي غوراوي د تيوری د تايدولو لپاره پوره شواهد نه و. «شلاکر» وړانديز کړی و چې شونې ده ژبپوهنه د انواعو د تکامل د مطالعې لپاره د ازموينې د بنسټ په توګه وکارول شي. د «د ژبې د ساينس په مټ ازمويل شوی داروينيزم» په نوم د «شلايکر» د کتاب بيا کتنه په ۱۸۷۰ز کال کې د «طبيعيت» په نوم ژورنال په لومړۍ ګڼه کې راڅرګنده شوه. داروين د «د انسان پښت» په نوم کتاب کې چې په ۱۸۷۱ز کال کې يې ليکلی و د «شلايکر» وړانديز تکرار کړ، ادعا يې وکړه چې ژبې له انواعو سره پرتله کېدای شي او له دې امله چې لغات د ژوندي پاتې کېدو هڅه کوي، له همدې امله د ژبو بدلون د طبيعي غوراوي له لارې منځ ته راځي. داروين باور درلود چې ژبې د ژويو د يو ځای کېدو له غوښتنې څخه تکامل ته رسېدلي دي. د داروين د اند پلويانو د ژبې پنځېدلو تصور غېر علمي بللی دی.[۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹]

ټولنيز داروين پلوي «شلايکر» او «ايرنسټ هيکل» غښتلي باغوانان وو او د کلتور مطالعې ته يې د کرنې د يوې بڼې په سترګه کتل، په کوم کې چې بېلا بېل انواع په يو ځای کې د اوسېدو لپاره په سيالۍ وي. ځينو هغو سياستوالو هم د دوی د اندونو ملاتړ وکړ، چا چې د کارګرې طبقې د رايو تر لاسه کولو د غوښتنې نيت درلود، لږ تر لږه ملي سوسيالستان، چا چې وروسته په خپلو تګلارو کې د استوګنې د ځای لپاره هلې ځلې شاملې کړې. د دويمې نړیوالی جګړي تر پای پورې ډېر اغېزناک تولنيز داروينزم بالاخره له انساني علومو څخه و ايستل شو، د کوم په پايله کې چې د طبيعي او ټولنيزو مطالعاتو ترمنځ سخت بيلتون راغلو.[۲۰][۲۱]

دې چارې په اروپا کې جوړښتي ژبپوهنه واکمنه وګرځوله. د اوږدې مودې لپاره د داروين د پلويانو او فرانسوي پوهانو تر منځ د ژبې د تکامل د موضوع پر سر اختلافات روان وو، په کوم څه چې د ۱۸۶۶ز کال په لومړيو کې د پاريس د ژبې ټولنې بنديز لګولی و. «فردينانډ ډي سوسور» په خپل کورس کې په عمومي ژبپوهنه کې د تکاملي ژبپوهنې د بدلولو لپاره د جوړښت پالنې وړاندير وکړ، کوم چې په ۱۹۱۶ز کال کې د هغه له مړينې وروسته خپور شو. د ۱۹۶۸ز کال د پسرلي په موسم کې د محصلينو د بغاوتونو په پايله کې جوړښت پالان په انساني او ټولنيزو علومو کې د علمي سياسي ځواک پر لور ولاړل او «سوربون» يې د انساني فکر د يو نړيوال مرکز په توګه وګرځاوه.

له ۱۹۵۹ څخه راپدېخوا: جنيټيکي حتميت

سمول

په متحده ايالاتو کې، د سلوکي ارواپوهنې پلويانو د جوړښتپالنې مخه نيولې وه؛  د«امریکاي جوړښتپالنه» په مستعار نوم د ژبپوهنې د يو چوکاټ ځای په پاياله کې د «نوم چومسکي» ليد ونيو، چا چې د «لوي يامسليف» د رسمي جوړښتپالنې تيورۍ ترتيب شوې بڼه خپره کړه، ادعا يې کړې وه چې نحوي (علم النحو/د ژبې ليکبڼه يا د جوړښت علم) جوړښتونه پيدايښتي دي. د ۱۹۵۰ز او ۱۹۶۰ز لسيزو په سوله ييزو لاريونو کې يوه فعاله څېره «چومسکي» په MIT (د ماساچوسټ د تيکنالوژۍ انستيتيوت) کې د ۱۹۶۸ز کال له پسرلي وروسته علمي سياسي واک تر لاسه کړ. [۲۲]

په راتلونکو لسيزو کې «چومسکي» د فرانسوي مفکرينو يو اغېزناک مخالف وګرځېد او د هغه ملاتړو د ۱۹۹۰ز لسيزې په ورستويو کې د علم په جګړو کې له وروسته-جوړښتپالانو سره په برياليتوب مقابله وکړه. د پېړۍ په بدليدو سره تعليمي مالي ملاتړ نوې تګلاره وليدل شوه، په کومه کې چې د علومو تر منځ څېړنه غوره بلل کېده او څېړنيز مالي ملاتړ يې په اغېزناک ډول د بيالوژيکي بشرپالنې پر لور رهي کړ.  تر ۲۰۱۵ز کال پورې د جوړښتپالنې زوال وليدل شو، په داسې حال کې چې «سوربن» خپل پخواني روحيات له لاسه ورکړي و.[۲۳][۲۴][۲۵]

په پايله کې چوموسکي ادعا وکړه چې د نحوي جوړښتونو لامل په بشري جينوم کې تصادفي بدلون دی، د اخلاقياتو په څېر د نورو بشري وړتياوو لپاره يې هم ورته تشریحات وړاندې کړل. خو په ۱۹۹۰ز کال کې «سټيفن پينکر» دليل وړاندې کړی چې دا ټول د تکاملي مطابقت پايله ده.[۲۶][۲۷]

له ۱۹۷۶ څخه راپدېخوا: نوی ډاروينيزم

سمول

په هماغه وخت کې چې د بيالوژيکي حتميت (حتميت دا معنا چې د انسان پرېکړه حتمي ده، هغه واک نه لري چې له خپلې پرېکړې يې بل څه کړی وای) په نوم د «چومسکي» نمونې بشرپالنې ته ماتې ورکړه، دې نمونې په خپله په ټولنيزه بيالوژي کې خپل اغېز له لاسه ورکولو. په همدې ډول په ۲۰۱۵ز کال کې خبر ورکړل شوی و چې په تطبيقي ژبپوهنه کې توليدي ګرامر په سختۍ سره تر نيوکو لاندې دی او له هغه پروسې سره مخ دی چې پر استعمال ولاړه ژبپوهنه يې ځای ونيسي؛ کوم چې د «ريچارډ ډاکنز» له «ممتيکونو» (د معلوماتو او کلتورونو پر بنسټ مطالعه) څخه اخستل شوی. دا د نقل کوونکو (د یو شي کاپي يا کټ مټ بله منسخه جوړول) په توګه د ژبپوهنې د واحدونو يو مفهوم دی. د «The Selfish Gene» په نوم د«ډاکنز» د ۱۹۷۶ز کال په تر ټولو زيات پلورل شوي غېر خيالي (حقيقي) نکل د «ميميکس» له خپرېدو وروسته، ډېرو په بيالوژي ګروهه لرونکي ژبپوهان، د چومسکي د پراخه ګرامر د ثبوت له کمي څخه ناهيلي شول، د يو چوکاټ چې «ادراکي ژبپوهان» (چې په انګليسي کې يې لومړي توري غټ ليکل کېږي) په نوم پېژندل کېدو او همدا راز «عملي» (موافقانه) ژبپوهان (بايد له عملي ژبپوهانو سره ګډوډ نه کړای شي) په ګډون د بيلا بيلو نومونو لاندې ډله ډله شول، تر څو هم د چومسکي او هم د بشرپالو سره مقابله کړي. اوسمهال تکراري ليد په تکاملي ژبپوهنه، تطبيقي ژبپوهنه، عملي ژبپوهنه او د ژبپوهنې په ډول پېژندنه کې واکمن دی؛ په داسې حال کې چې تخليقي ليد په عامه ژبپوهنه، په ځانګړي ډول په نحوه او په محاسباتي ژبپوهنه کې خپل ځای ساتلی.[۲۸][۲۹][۳۰]

د ژبپوهانو اندونه

سمول

تکاملي ژبپوهنه د پراخه داروينيزم د ارت چوکاټ يوه برخه ده. په دې ليد کې، ژبپوهنې ته د څېړنې د روايتونو لپاره د يو اصل پېژندنې د چاپېريال په سترګه کتل کېږي چې د يو شان سرچينو لپاره هلې ځلې کوي. د «ډآيويډ هول» په وينا، دا دودونه په بيالوژي کې له انواعو سره همغاړي دي. شونې ده چې د څېړنې د دودونو تر منځ اړيکې يو تر بل پورې تړلې، يو له بل سره سيالي کونکې يا پرازيتي وي. په ژبپوهنه کې د «هول» د تيورۍ يو سمون (په یو شي بيا کار کول يا بيا کتنه کول) د «وليام کروفټ» له خوا وړانديز شوی دی. هغه دليل وړاندې کوي چې داراويني طريقه له هغو ژبنيو نمونو څخه زياته ګټوره ده چې په فيزيک، جوړښتي ټولنپوهنې يا پر تفسير ولاړه وي.[۳۱][۳۲]

سرچينې

سمول
  1. ↑ Gontier, Nathalie (2012). "Selectionist approaches in evolutionary linguistics: an epistemological analysis". International Studies in the Philosophy of Science. 26 (1): 67–95. doi:10.1080/02698595.2012.653114. hdl:10451/45246. S2CID 121742473.
  2. ↑ McMahon, April; McMahon, Robert (2012). Evolutionary Linguistics. Cambridge University Press. ISBN 978-0521891394.
  3. ↑ Croft, William (October 2008). "Evolutionary Linguistics". Annual Review of Anthropology. 37: 219–234. doi:10.1146/annurev.anthro.37.081407.085156.
  4. ↑ Croft, William (1993). "Functional-typological theory in its historical and intellectual context". STUF - Language Typology and Universals. 46 (1–4): 15–26. doi:10.1524/stuf.1993.46.14.15. S2CID 170296028.
  5. ↑ Gibson, Kathleen R.; Tallerman, Maggie, eds. (2011). The Oxford Handbook of Language Evolution. Oxford University Press. ISBN 9780199541119.
  6. ↑ Pinker, Steven (1994). The Language Instinct: How the Mind Creates Language (PDF). Penguin Books. ISBN 9780140175295. نه اخيستل شوی 2020-03-03.
  7. ↑ Berwick, Robert C.; Chomsky, Noam (2015). Why Only Us: Language and Evolution. MIT Press. ISBN 9780262034241.
  8. ↑ Anderson, Stephen R.; Lightfoot, David W. (2003). The Language Organ: Linguistics as Cognitive Psychology. Cambridge University Press. ISBN 9780521007832.
  9. ↑ Chomsky, Noam (2015). The Minimalist Program. 20th Anniversary Edition. MIT Press. ISBN 978-0-262-52734-7.
  10. ↑ Bybee, Joan L.; Beckner, Clay (2015). "Usage-Based theory". In Heine, Bernd; Narrog, Heiko (eds.). The Oxford Handbook of Linguistic Analysis. Oxford University Press. pp. 953–980. doi:10.1093/oxfordhb/9780199544004.013.0032.
  11. ↑ van Driem, George (2005). "The language organism: the Leiden theory of language evolution". In Minett, James W.; Wang, William S.-Y. (eds.). Language Acquisition, Change and Emergence: Essays in Evolutionary Linguistics. pp. 331–340.
  12. ↑ Hung, Tzu-wei (2019). "How did language evolve? Some reflections on the language parasite debate". Biological Theory. 14 (4): 214–223. doi:10.1007/s13752-019-00321-x. S2CID 145846758. نه اخيستل شوی 2020-03-02.
  13. ↑ Schwarz-Friesel, Monika (2012). "On the status of external evidence in the theories of cognitive linguistics". Language Sciences. 34 (6): 656–664. doi:10.1016/j.langsci.2012.04.007.
  14. ↑ Polichak, James W. (2002). "Memes as pseudoscience". In Shermer, Michael (ed.). The Skeptic Encyclopedia of Pseudoscience, Vol. 1. ABC Clio. pp. 664–667. ISBN 1-57607-653-9.
  15. ↑ Stamos, David N. (2006). Darwin and the Nature of Species. SUNY Press. p. 55. ISBN 9780791480885. نه اخيستل شوی 2020-03-03.
  16. ↑ Aronoff, Mark (2017). "20 Darwinism tested by the science of language". In Bowern; Horn; Zanuttini (eds.). On Looking into Words (and Beyond): Structures, Relations, Analyses. SUNY Press. pp. 443–456. ISBN 978-3-946234-92-0. نه اخيستل شوی 2020-03-03.
  17. ↑ Müller, Max (1870). "Darwinism tested by the science of language (review)". Nature. 1: 256–259. doi:10.1038/001256a0. S2CID 176892155.
  18. ↑ Darwin, Charles (1981) [1871]. The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (PDF). Princeton University Press. pp. 59–61. ISBN 0-691-08278-2. نه اخيستل شوی 2020-03-03.
  19. ↑ Schleicher, August (1869) [1863]. Darwinism Tested by the Science of Language, English translation. John Camden Hotten. ISBN 0-691-08278-2. نه اخيستل شوی 2020-03-03.
  20. ↑ Richards, Robert J. (2002). "The linguistic creation of man: Charles Darwin, August Schleicher, Ernst Haeckel, and themissing link in 19th century evolutionary theory". In Doerres, M. (ed.). The Experimenting in Tongues: Studies in Science and Language. Stanford University Press. pp. 21–48. ISBN 1-57607-653-9.
  21. ↑ Richards, R. J. (2013). Was Hitler a Darwinian?: Disputed Questions in the History of Evolutionary Theory. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-05893-1.
  22. ↑ Smith, Neil (2002). Chomsky: Ideas and Ideals (2nd ed.). Cambridge University Press. ISBN 0-521-47517-1.
  23. ↑ Bricmont, jean; Franck, Julie (2010). Bricmont, jean; Franck, Julie (eds.). Chomsky Notebook. Columbia University Press. ISBN 9780231144759.
  24. ↑ Rhoten, Diana (July 19, 2016). "Interdisciplinary research: trend or transition?". Language Sciences. نه اخيستل شوی 2020-03-03.
  25. ↑ Hazareesingh, Sudhir (September 19, 2015). "The decline of the French intellectual". Politico. نه اخيستل شوی 2020-03-03.
  26. ↑ Pinker, Steven; Bloom, Paul (2011). "Natural language and natural selection" (PDF). Behavioral and Brain Sciences. 13 (4): 707–727. CiteSeerX 10.1.1.116.4044. doi:10.1017/S0140525X00081061. S2CID 6167614. Archived from the original (PDF) on 2007-07-11. نه اخيستل شوی 2022-06-07.
  27. ↑ Berwick, Robert C.; Chomsky, Noam (2015). Why Only Us: Language and Evolution. MIT Press. ISBN 9780262034241.
  28. ↑ Boesch, Christoophe; Tomasello, Michael (1998). "Chimpanzee and human cultures (with a comment from James D. Paterson)". Current Anthropology. 39 (5): 591–614. doi:10.1086/204785. S2CID 55562574. نه اخيستل شوی 2020-03-03.
  29. ↑ de Bot, Kees (2015). A History of Applied Linguistics: From 1980 to the Present. Routledge. ISBN 9781138820654.
  30. ↑ Croft, William (1993). "Functional-typological theory in its historical and intellectual context". STUF - Language Typology and Universals. 46 (1–4): 15–26. doi:10.1524/stuf.1993.46.14.15. S2CID 170296028.
  31. ↑ Croft, William (1993). "Functional-typological theory in its historical and intellectual context". STUF - Language Typology and Universals. 46 (1–4): 15–26. doi:10.1524/stuf.1993.46.14.15. S2CID 170296028.
  32. ↑ Croft, William (October 2008). "Evolutionary Linguistics". Annual Review of Anthropology. 37: 219–234. doi:10.1146/annurev.anthro.37.081407.085156.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=تکاملي_ژبپوهنه&oldid=306997" نه اخيستل شوی