کنګل

کنګل د راټول شوي يخ يوه درېدلې کتله ده چې په منظم ډول د خپل وزن لاندې په خوځښت وي. يو کنګل په هغه سيمه منځ ته راځي، چېرې چې د ډېرو کلونو په تېرېدو سره، په عمومي توګه څو پېړيو کې، د منځه تللو په پرتله د واورې جمع کېدل زیات وي. کنګلونه کرار کرار خپله بڼه له لاسه ورکوي او د خپل وزن له کامله د رامنځ ته شوي فشار لاندې بهېږي، ژور چاودونه، پاڼونه او نورې بېلونکې ځانګړتياوې جوړوي. کنګلونه د خپلو ښکتنيو پوړونو نه ډبرې او پاتې شوني توږي، چې د ځمکو بڼې جوړې کړې، لکه سيرکونه (په غرونو کې جوړې شوې کندې)، مورينز (له کنګل نه پاتې شوی د ډبرو امبار) یا تنګي. کنګلونه يوازې په ځمکو جوړيږي او د سمندر له ډېرو نازکو يخونو او د جهيلونو له يخونو سره توپير لري، کوم چې د اوبو د کتلو پر سر منځ ته راځي.

د ځمکې پر مخ، د یخ نهه نوي کنګلونه په قطبي سیمو کې د يخ په پراخو څادرونو (کوم ته چې د کنګلونو لویه وچه هم ويل کېږی) کې دي، خو د استراليا له مرکزي سيمو پرته، شونې ده چې د نيوزيلينډ په څېر د اقيانوسي لوړ طول البلد اقيانوسي هېوادونو په ګډون، کنګلونه د هرې لويې وچې په غره ييزو لړيو کې وموندل شي. د شمالي پنځه دېرش درجو عرض البلد او سويلي پنځه دېرش درجو عرض البلد تر منځ، يوازې په هماليا، اينډيز او د ختيځې افريقا په يو څو لوړو غرونو، مکسيکو، نيوګينيا او په ايران کې پر زرد کوه موندل کېدای شي. له اووه زره نه په زیاتو پېژندل شويو کنګلونو کې، له قطبي سيمو نه د باندې پاکستان له بل هر هېواد نه زيات يخي کنګلونه لري. د ځمکې نږدې لس سلنه سطحه په کنګلونو پوښلې ده. د لويې وچې کنګلونو نږدې ديارلس ميلیونه کيلو متر مربع (۵ ميليونه مربع ميل) يا د انترکتيکا ديارلس اعشاريه دوه ميلیونه کيلو متر مربع (۵.۱ ميليون مربع ميله) نه نږدې اته نوي سلنه برخه پوښلې ده چې منځنی ډبلوالی یې ۲۱۰۰ متره (۷۰۰۰ فوټه) دی.په ګرین لینډ او پيټاګونيا کې هم پراخ د لويې وچې کنګلونه خپراه دي. د انترکتيکا او ګرين لينډ د يخي څادرونو نه پرته، د کنګلونو حجم ۱۷۰۰۰۰ کيلو مترمکعب اټکل شوی دی.

د کنګلونو یخونه په ځمکه د تازه اوبو تر ټولو سترې زېرمې دي، د ټولې نړۍ د خوږو او تازه اوبو نږدې نهه شپېته سلنه په دې یخي څادرونو کې دي. معتدل، د الپ غرونو او موسمي قطبي اقليم ډېری کنګلونه په سړو موسمونو کې د واورې په بڼه اوبه زېرمه کوي او وروسته يې د وېلې کېدونکو اوبو په څېر بېرته خوشې کوي، ځکه چې په دوبي کې توده هوا د کنګلونو د وېلې کېدو لامل ګرځي، په دې سره د اوبو يوه داسې سرچینه جوړېږي، کومه چې د بوټو، ژويو او انسانانو د کارولو لپاره هغه مهال له ځانګړي اهميت نه برخمنه ده، کله چې د اوبو نورې سرچينې کمېږی. په هر حال، په لوړو ارتفاعاتو او انترکتيکايي چاپېریالونو کې، د موسمي هوا تودوخې توپير ډېر ځله د دې لپاره بسنه نه کوي چې وېلې شوې اوبه وبهېږي.

له دې امله چې کنګلونه د اوږدې مودې اقلیمي بدلونونو له امله اغېز ويني، د بېلګې په ډول: باران، د تودوخې منځنۍ درجه او د واورو پوښل کېدل، له همدې امله په پراخه کچه د کنګلونو بدلونونه د اقليم د بدلون له مهمو حساسو نښو نه شمېرل کېږي او د سمندر د سطحې د بدلونونو يوه ستره سرچينه ده.

د یخ يوه ستره کېمنډل شوې ټوټه، يا يو کنګل اسماني رنګه ښکاري، ځکه چې زياتې اوبه هم په اسماني رنګ کې ښکاري. لامل يې دا دی چې د اوبو ماليکولونه د اسماني رنګ په پرتله نور رنګونه په ډېر اغېزناک ډول جذبوي. په شين رنګ کې د کنګلونو د ښکارېدو بل لامل د هوا د پوکاڼيو کمښت دی. د هوا پوکاڼۍ، کومې چې یخ ته سپین رنګ ورکوي، د هغه فشار له امله وځي، کوم فشار چې د يخ د ډبليدو سبب ګرځي.  

رېښه او اړوند اصطلاحات

د انګليسي ژبې د « glacier  » ټکی، له فرانسوي نه پور شوی او بېرته د فرانکو-پرووينسل له لارې بېرته خشن لاتيني ټکي « glaciārium » ته ورګرځي، کوم چې د لرغونې لاتيني ژبې له « glacia» ټکي نه اخستل شوی او په پايله کې د لاتيني ژبې « glaciēs» ته رسېږي چې معنا يې ده «يخ». هغه پروسې يا هغه ځانګړتېاوي چې د کنلګونو له امله منځ ته راغلي، يا د دې اړوند وي «کنګل شوي» بلل کېږي. د کنګلونو د جوړېدو بهیر، وده کول او بېرته بهېدو ته يې «کنګل کېدنه» ويل کېږي. د دې اړوندو مطالعاتې سیمو ته «ګليشالوژي» ويل کېږي. کنګلونه د نړيوال «کرايوسفير» مهمې برخې دي، (کرايوسفيرد ځمکې د نظام د یخ شويو اوبو برخه ده).

ډولونه

د اندازې، بڼې او چلند پر بنسټ ډلبندي

کنګلونه د دوی د بڼې، تودوخې د ځانګړتياوو او چلندونو پر بنسټ ډلبندي کېږي. الپي کنګلونه د غرونو په څوکو او رېونده برخو جوړ شوي. هغه کنګل چې يوه دره يې ډکه کړې وي، د کنګل دره بلل کېږي، يا په بل ډول الپي کنګل بلل کېږي يا ورته غره ييز کنګل وايي.د کنګل يوې لويې ولاړې کتلې ته يو غر، د غرونو لړۍ وايي، يا اورشېدونکي ته د يخ خولۍ يا د یخ ميدان ويل کېدای شي. د تعريف له اړخه د يخ د خولۍ سيمه له ۵۰۰۰۰ کيلو متر مربع (۱۹۰۰۰ مربع ميل) نه کمه وي.

له ۵۰۰۰۰ کيلو متر مربع (۱۹۰۰۰ ميل مربع) نه د لوی کنګل کتلو ته د يخ څادرونه يا د لويې وچې کنګلونه وايي. څو کيلو متره ژور کې دوی ښکتنۍ توپوګرافي پټوي. يوازې «نوناټک» له خپلو سطحو نه دباندې راوځي. يوازیني شته يخي څادرونه هغه دوه دي، چې د انترکتيکا او ګرين لينډ ډېره برخه يې پوښلې ده. په دوی کې په زياته اندازه تازه اوبه شته، دومره ډېرې دي، که چېرې دواړه وېلي شي، د نړيوالو سمندرونو کچه به له اويا متره (۲۳۰ فوټه) نه زياته لوړه شي. د يخ د څادر يا خولۍ هغه برخه چې په اوبو کې خپره شوې وي، د يخ تاخچې بلل کېږي؛  دوی خاصيت لري چې نري وي، په محدود ډول رېونده او چټکتيا يې کمه شوې وي. د يخ د يو څادر نريو، په تېزۍ سره خوځښت کوونکو برخو ته د يخ بهنګ ويل کېږي. په انترکتيکا کې، ډېری يخي بهنګونه به، لويو يخي تاخچو ته بهېږي. ځينې يې نېغ په نېغه په سمندر کې بهېږي، ډېر کرته د يخ د يوې ژبې په څېر، لکه «مرټز» کنګل.

د «ټايډواټر» کنګلونه هغه دي، کوم چې په سمندر کې پای مومي، په دوی کې ډېر کنګلونه هغه دي چې له ګرین لينډ، انترکتيکا، بافين، ډيون او په کاناډا کې د ايليسمير ټاپوګانو، سويل ختيځه الاسکا او شمالي او سويلي پيټاګونين د يخي ميدانونو نه بهېږی. څنګه چې یخ سمندر ته رسېږي، يا ټوټه ټوټه کېږي او يا يو له بل سره جلا کېږي، له کوم نه چې د يخ غونډاري جوړېږي. د «ټايډواټر» کنګلونو ډېرې جلا شوې برخې، د سمندر له سطحې پورته کېږي، د کوم په پايله کې چې ډېر يخي غونډاري له اوبو سره ټکر کيږي او د پام وړ پايلې لري. ټايډواټر کنګلونه، له پېړيو راهيسې له مخکې تګ او شاتګ له جرياناتو نه تېر شوي دي، کوم چې د نورو کنلګونو په پرتله له موسمي بدلونونو نه ډېر کم اغېزمن کېږي.

د تودوخې د حالت پر بنسټ ډلبندي

د تودوخې له نظره، يو معتدل کنګل، د خپلې سطحې نه نيولې بيا تر بېخه پورې، د ټول کال په اوږدو کې د وېلې کېدو په نقطه کې وي. د قطبي کنګل يخ د تل لپاره له سطحې نه تر بېخ پورې د کنګل کېدو له له اندازې نه ښکته وي، که څه هم شونې ده چې د سطحې یخ موسمي وېلي کېدل تجربه کړي. په نیمه قطبي کنګل کې هم معتدل او هم قطبي يخ شامل وي، له سطحې شاته په شته ژوروالي او د کنګل په اوږدو کې د هغې تر موقعيت پورې اړه لري. په ورته ډول، د يوه کنګل د تودوخې نظام ډېر وخت د هغې د بېخ د تودوخې درجې پر بنسټ ښودل کېږي. د سوړ بنسټ لرونکی کنګل د يخ د ځمکې د نښتلو په نقطه کې د منجمد کېدو له نقطې لاندې دی او په همدې بنسټ، له ښکتني پوړ سره منجمد کېږي. د تاوده بنسټ لرونکی کنګل د سطحې د پاسه يا منجمد کېدو په نقطه کې دی او په دې اړيکه کې د ښوېدو وړتيا لري. د دې تضاد په اړه تر ډېره بريده د کنګل له خوا په اغېزناک ډول د خپل بستر د ختمولو د وړتيا د اداره کولو فکر کېدای شي، ځکه چې د يخ په ښوېدو سره له ښکته سطحې نه د يو کمر په شکېدلو کې مرسته رسېږي. هغه کنګلونه چې هم يخ او هم تود بنسټ لري، د «پولي ترمل» په نامه  پېژندل کېږي.