ويکيپېډيا

ښوونیزه فلسفه

ښوونیزه فلسفه د منځنیو پېړیو یو فلسفي مکتب و چې د فلسفي شننې له نیوکه کوونکې تګلاره یې کار اخیسته او د لاتینې کاتوکلیک خدای پرستۍ پر زدکړو یې خپل بحث را ټول کړی و چې په اروپا کې یې له ۱۱۰۰ څخه تر ۱۷۰۰ کلونو پورې د منځنیو پېړیو د پوهنتونو پر زدکړو یې تسلط درلود. دې مکتب د مسیحي رهباني له ښوونځیو څخه سرچینه اخیسته چې د پخوانیو اروپایي پوهنتونو د بنسټ په توګه ګڼل کېږي. د ښوونیزې فلسفي را منځته کېدل له دې ښوونځیو سره نږدې تړاو درلود چې په ایټالیا، فرانسه، هسپانیه او انګلستان کې یې وده وکړه. [۱][۲]

ښوونیزه فلسفه د یوې ښوونیزې تګلارې په څېر ډېره د یوې فلسفې یا خدای پېژندنې تګلارې په توګه نه وه، لکه څنګه چې په دیالیکتیت (مناظره) استدلال ډېر ټینګار کېده ترڅو د استنباط له لارې پوهه پراخه او تناقص حل کړي. په ټولګې او لیکنو کې ډېری د څرګنده مناظرې بڼه اخلي؛ یعنې له دود څخه یوه موضوع د پوښتنې په ډول راوړل کېږي او مخالف ځوابونه ورکول کېږي، موافق ځوابونه تر استدلال لاندې نیول کېږي او مخالف استدلالونه یې په ځواب کې وړاندې کېږي. په سخت درېځه دیالیکتیکې تګلارې د ټینګار له امله، ښوونیزه فلسفه همدارنګه د زدکړو په نورو برخو کې هم وکارول شوه. [۳][۴]

ښوونیزه فلسفه د یوه پروګرام په توګه د منځنۍ پېړۍ د عیسوي مفکرینو له خوا د همغږي کوونکې هڅې په توګه پیل شوه، ترڅو د دوی د خپل دود بېلابېل چارواکي همغږي کړي او له کلاسیکې او له وروستۍ لرغوني فلسفې، په ځانګړي توګه د ارسطو او نوي افلاطونې فلسفي سره د مسیحي الهیاتو پخلاینه وکړي.[۵]

د ښوونیزې فلسفي ځينې مهمې څېرې د کانتربیري اوسېدونکی انسیلم (د ښوونیزې فلسفي پلار)، پیتر ابیلارد، د هیلز اوسېدونکی سکندر، البیرتوس مګنوس، دونز کاتس، د اوکام اوسېدونکی ویلیام، بوناوینچر او توماس اکویناس دي. د ۱۹۶۵ – ۱۲۷۴ز کلونو تر منځ د اکویناس Summa Theologica لوی اثر (د خدای پېژندنې په اړه د بشري پوهې اثار) د منځنۍ پيړیو، ښوونیزې او مسیحي فلسفو اوج ګڼل کېږي؛ او هغه وخت پیل شوه چې اکویناس د روم د سانتا بینا کلیسا په ولایتی شورا کې د مرشد غړي په توګه کار کولو او د سینت توماس اکویناس د پونټیفیکل پوهنتون مخکښ ګنل کېږي. د ښوونیزې فلسفه په دود کې او همدارنګه د لوتران  او اصلاح شوو مفکرینو تر منځ، ترټولو مهم کار د اکویناس په دوره کې تر سره شوي دي، د بېلګې په توګه د فرانسیسکو سواریز، لویز دی مولینا له خوا. [۶][۷]

رېښه پېژندنه

سمول

د "scholastic" او "scholasticism" اصطلاحات د scholasticus له لاتیني کلیمې څخه اخستل شوي چې د یوناني کلیمې σχολαστικός (scholastikos) څخه لاتین ته اړول شوي دي چې له σχολή (scholē)، "school" (ښوونځي) څخه اخیستل شوی صفت دی. Scholasticus ښوونځي ته د اړوند په معنی دی. Scholastics نږدې ټول د «ښوونځي کسان» و.[۸]

تاریخچه

سمول

د مسیحي ښوونیزې فلسفې بنسټ د بویتیوس له خوا د هغه د منطقي او خدای پېژندونکو مقالو له لارې کېښودل شو او دې فلسفې ته وروستي بنسټ اېښودونکي (او بیا ملګري) اسلامي علم الکلام، چې تحت الفظي معنی یې "د وینا علم" او یهودي فلسفه، په ځانګړې توګه یهودي کلام وو. [۹][۱۰][۱۱]

پخوانۍ ښوونیزه فلسفه

سمول

په لوېدیځ کې د زده کړې لومړۍ بنسټیزه بیاکتنه د منځنیو پېړیو په لومړیو کې له کارولینجې رنسانس سره را منځ ته شو. شارلمان، د پیزا د اوسېدونکي پیټر او د یارک د اوسېدونکي الکوین په مشوره، د انګلستان او ایرلینډ پوهان را جذب کړل. په ۷۸۷ میلادي کال کې د یو فرمان پر بنسټ، هغه د خپلې سترواکۍ په هره کلیسا کې ښوونځي جوړ کړل. دا ښوونځي چې له هغې څخه د ښوونیزې فلسفې (scholasticism) نوم اخیستل شوی، د منځنیو پېړیو د زده کړې مرکزونه وګرځېدل. [۱۲]

د دې دورې په ترڅ کې، د لرغوني یونان پوهه په لویدیځ کې پرته له ایرلنډ څخه، چې د هغې تدریس او کارول په لویه کچه په رهباني ښوونځیو کې پراخه شوې وه، کم رنګه شوه. ایرلنډي پوهانو د فرانک په محکمه کې پراخ شتون درلود، چې د خپلو زده کړو له امله مشهور وو. د دوی په منځ کې جانز سکاتوس ایریوګینا (۸۱۵-۸۷۷) و، چې د ښوونیزې فلسفې له بنسټ ایښودونکو څخه دی. اریګینا د لومړۍ رهباني دورې ترټولو مشهور ایرلنډي روڼ اندی او د اصليت له اړخه یو غوره فیلسوف و. هغه د یوناني ژبې سره ډېر بلدیت درلود او ډېری اثار یې لاتین ته ژباړلي دي، چې د کاپادوشي پلرونو او د یوناني پوهې دودونو ته یې د لاسرسي لرلو لار هواره کړه.  [۱۳][۱۴][۱۵]

د ښوونیزې فلسفې نور درې بنسټ ایښودونکي د یوولسمې پیړۍ پوهان پیټر ابیلارډ، د کانتربیري اوسېدونکی قاعد اعظم لانفرانک او د کانتربري اوسېدونکی قاعد اعظم انسلم وو.

دا دوره د ډېری یوناني آثارو د 'بیا کشف' شاهده وه چې په لاتیني لویدیځ کې له منځه تللي وو. د لسمې پېړۍ په پیل کې، په هسپانیه کې پوهانو د ژباړل شويو آثارو په راټولولو پیل وکړ او د دې پېړۍ په وروستۍ نیمه کې یې د اروپا پاتې برخو ته خپرول پیل کړل. په دولسمه پېړۍ کې د اندلس له بېرته نیولو وروسته د عیسوي پوهانو لاره هسپانیا ته نوره هم پرانیستل شوه او کله چې دا اروپایان له اسلامي فلسفې سره مخ شول، نو د ریاضي او ستورپوهنې په برخه کې یې د عربو د پوهې یو لوی ګنج پرانیستلو. پوهانو لکه د بات اوسېدونکی ادیلارډ هسپانیا او سیسلي ته سفر وکړ، چې د ستورپوهنې او ریاضیاتو، د اقلیدیس د اصولو د لومړۍ او بشپړې ژباړې په ګډون، اثار یې لاتین ته و ژباړل. [۱۶][۱۷]

په همدې وخت کې، د لاون اوسېدونکی انسلم په مقدسو کتابونو د حاشیه لیکنې ترتیب سیستماتیک کړ، چې د ابیلارډ په آثارو کې د دیالیکټیک (د منځنۍ پېړۍ ترویویم یا دریو خپلواکه هنرونو د بحث موضوع) د را پورته کېدو په تسلط سره تعقیب شو. پیټر لومبارد د کلیسا د مشرانو او نورو چارواکو د ویناوو یا نظرونو یوه ټولګه ترتیب کړه.[۱۸]

سرچینۍ

سمول
  1. ↑ See Steven P. Marone, "Medieval philosophy in context" in A. S. McGrade, ed., The Cambridge Companion to Medieval Philosophy (Cambridge: Cambridge University Press, 2003). On the difference between scholastic and medieval monastic postures towards learning, see Jean Leclercq, The Love of Learning and the Desire for God (New York: Fordham University Press, 1970) esp. 89; 238ff.
  2. ↑ Gracia, Jorge JE, and Timothy B. Noone, eds. A companion to philosophy in the middle ages. John Wiley & Sons, 2008, 55–64
  3. ↑ Patte, Daniel. The Cambridge Dictionary of Christianity. Ed. Daniel Patte. New York: Cambridge University Press, 2010, 11132-1133
  4. ↑ Grant, Edward. God and Reason in the Middle Ages. Cambridge University Press, 2004, 159
  5. ↑ Particularly through Pseudo-Dionysius, Augustine, and Boethius, and through the influence of Plotinus and Proclus on Muslim philosophers. In the case of Aquinas, for instance, see Jan Aertsen, "Aquinas' philosophy in its historical setting" in The Cambridge Companion to Aquinas, ed. Norman Kretzmann and Eleonore Stump (Cambridge: Cambridge University Press, 1993). Jean Leclerq, The Love of Learning and the Desire for God (New York: Fordham University Press, 1970).
  6. ↑ Grant, Edward. God and Reason in the Middle Ages. Cambridge University Press, 2004, 56
  7. ↑ Gilson, Etienne (1991). The Spirit of Medieval Philosophy (Gifford Lectures 1933–35). Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press. p. 490. ISBN 978-0-268-01740-8.
  8. ↑ "school". کينډۍ:Cite dictionary کينډۍ:LSJ, کينډۍ:LSJ.
  9. ↑ Patte, Daniel. The Cambridge Dictionary of Christianity. Ed. Daniel Patte. New York: Cambridge University Press, 2010, 11132-1133
  10. ↑ Madeleine Pelner Cosman, Linda Gale Jones, Handbook to Life in the Medieval World, p. 391. ISBN 1438109075
  11. ↑ Winter, Tim J. "Introduction." Introduction. The Cambridge Companion to Classical Islamic Theology. Cambridge: Cambridge UP, 2008. 4–5. Print.
  12. ↑ Colish, Marcia L. Medieval foundations of the western intellectual tradition, 400–1400. Yale University Press, 1999, 66–67
  13. ↑ MacManus, p. 215
  14. ↑ "John Scottus Eriugena". Stanford Encyclopedia of Philosophy. Stanford University. 2004-10-17. نه اخيستل شوی 2008-07-21.
  15. ↑ Toman 2007, p. 10: "Abelard himself was ... together with John Scotus Erigena (9th century), and Lanfranc and Anselm of Canterbury (both 11th century), one of the founders of scholasticism."
  16. ↑ Grant, Edward, and Emeritus Edward Grant. The foundations of modern science in the Middle Ages: their religious, institutional and intellectual contexts. Cambridge University Press, 1996, 23–28
  17. ↑ Clagett 1982، م. 356.
  18. ↑ Hoffecker, Andrew. "Peter Lombard, Master of the Sentences". Ligonier Ministries.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=ښوونیزه_فلسفه&oldid=293925" نه اخيستل شوی