په افغانستان کې روغتیا پالنه

په افغانستان کې روغتیايي خدمتونه د څه باندې ۳۰۰۰ روغتیايي مرکزونو له خوا په ټول هېواد کې وړاندې کېږي. لسیزې جګړه او د نړیوالې ټولنې نه پاملرنه د دې لامل شوه، څو د افغانستان له مخکې نه کمزوری روغتیايي سیستم ونړېږي. تر ۱۹۹۲ ز کال پورې ګڼ شمېر افغان طبي متخصصین له هېواده بهر کډه شول او له هغې وروسته ټول طبي روزنیز پروګرامونه په ټپه ودرېدل. له ۱۹۹۹ ز کال نه تر ۲۰۰۲ ز کال پورې وچکالۍ دغه شرایط نورهم ستونزمن کړل.

په داسې حال کې چې دغه هېواد په وروستیو کلونو کې خپل روغتیايي سیسټم تر یوه بریده ښه کړی. د بېلګې په توګه: د مغزي جراحي د روغتون په ګډون په ټول هېواد کې له ۱۷۰۰۰ زیات روغتیايي مرکزونه جوړ شوي دي، خو باید لا نورې چارې هم ترسره شي، څو دغه هېواد د نورې نړۍ کچې ته ورسېږي.

روغتونونه

په افغانستان کې له سلو نه زیات دولتي او خصوصي یا نړیوال مدیریت کېدوني روغتونونه شتون لري. تر ټولو مخکښه درملنه په کابل، ورپسې په کندهار، هرات او مزارشریف کې کېږي. په کابل کې د ماشومانو لپاره د فرانسې طبي انستیتیوت او د اندراګاندي د ماشومانو روغتون په دغه هېواد د ماشومانو لپاره مخکښ روغتونونه دي. په کابل کې د سردار محمد داوود خان نظامي روغتون، جمهوریت روغتون او جناح روغتون له لویو روغتونونو نه دي. په کندهار ولایت کې د عینو مینې ۳۵۰ بستریز روغتون او مهمند ۵۰ بستریز روغتون د دغه هېواد په سویل کې تر ټولو عصري دوه روغتونونه دي. د دې په خوا کې ګڼ شمېر بډایه افغان وګړي، د پرمختللې درملنې په موخه پاکستان، هند، ایران، ترکیې او نورو هېوادونو ته سفر کوي.

میوند تدریسي روغتون، په ۱۹۶۰ مه ز لسیزه کې په ورځ کې له ۳۰۰ نه تر ۴۰۰ ناروغانو د درملنې په موخه تاسیس شو، خو په ۲۰۱۹ ز کال کې په ورځ کې له ۱۰۰۰ تنو زیاتو ناروغانو دغه روغتون ته مراجعه کوله.

تاریخچه

له اقتصادي پلوه، افغانانو د سیمې د نورو هېوادونو په پرتله ښه حالت درلود. امریکايي قراردادي ګلین فاسټر چې په ۱۹۵۰ مه لسیزه کې یې په افغانستان کې کار کوه، د افغانانو په اړه داسې ویلي:

افغانستان تر هغه مهاله چې په ۱۹۷۸ ز کال کې د ثور انقلاب وشو، له وخت نه تر یوه بریده پرمختللی و. دغه انقلاب د جګړې د دوام او له سويلي او لویدیځ ګاونډیو هېوادونو (پاکستان او ایران) سره د افغانستان د سیاسي اړیکو د ځنډېدو او پولو په تړل کېدو سره په سیمه کې د بېوزلۍ لامل وګرځېد. ډېری افغانان، په ځانګړې توګه مخکښې طبقې چې نه یې غوښتل، په جګړه کې ښکېل شي، له هېواد نه یې تېښتې ته مخه کړه او په نورو هېوادونو کې هستوګن شول. په دغو کسانو کې ډېری ډاکټران او نرسان شامل وو. په ۱۹۹۲ ز کال کې هغه مهال چې په کابل کې کورنۍ جګړه پیل شوه. نږدې ټول ډاکټران او نرسان نورو هېوادونو ته کډه شول. حالات هغه مهال بدل شول چې په ۲۰۰۱ ز کال کې ملګرو ملتونو پریکړه وکړه چې افغانستان بېرته ورغوي او سیاسي ستونزې یې حل کړي.

په ۲۰۰۳ ز کال کې د هرو ۱۰ زره کسانو لپاره ۱۱ ډاکټرانو او ۱۸ نرسانو شتون درلود او سړي سر روغتیايي لګښت ۲۸ امریکايي ډالر و. په ۲۰۰۴ ز کال کې د هرو ۲۷ زرو کسانو لپاره یو روغتیايي مرکز موجود و، چې ان یو شمېر روغتیايي مرکزونو له ۳۰۰ زرو نه زیاتو کسانو مسئولیت درلود. د یوه اټکل له مخې یو پر څلورمې برخې وګړو هېڅ روغتیايي خدمت ته لاسرسی نه درلود. نړیوالو سازمانونو د روغتیايي خدمتونو په برخه کې لویه ونډه لرله. په ۲۰۰۶ ز کال کې راپور ورکړل شو چې ، نږدې ۸۰۰ زره افغان وګړي معیوب دي. په افغانستان کې د نوو زېږدلو ماشومانو او میندو د مړینې کچه په نړۍ کې تر ټولو لوړه کچه ده چې د یو شمېر اټکلونو له مخې د زېږون په ۱۰۰۰ مواردو کې  ۲۷۵ یې د مړینې پېښې دي. په کلیوالي سیمو کې، له هرو شپږو ماشومانو نه یو یې پنځه کلنۍ ته له رسېدو وړاندې مري. دا د فاضلابو د تخلیې د کمزوري سیستم، د څښاک د پاکو اوبو د کموالي، د ډېرو معمولو ناروغیو، لکه: ملاریا او اسهال په څېر د مکروبي او پرازیټي ناروغیو له امله دي. خوارځواکي او ناسمه تغذیه هم په کې پراخه ده.

فیس

د کاروونکي فیس روغتیايي خدمتونو ته د لاسرسي پر وړاندې لوی خنډ دی. روغتیايي خدمتونو ته د لاسرسي په موخه ګڼ شمېر لارې چارې مطرح شوې چې ډېرو بې وزلو او د ښځو له خوا مشري کېدونکو کورنیو ته له دغو لګښتونو نه د معافیت د کارتونو وېش او د ټولنې پر بنسټ د روغتیايي بیمې رامنځته کول په کې شاملېږي.

په ۲۰۰۸ ز کال کې د کاروونکو د ملي فیس په ممنوعیت سره، د Future Health Systems د کنرسیوم له خوا ترسره شوې څېړنه له روغتیايي خدمتونو نه په ګټه اخیسته کې ۴۰۰٪ زیاتوالی ښيي چې وړاندې له دې د خدمتونو او درملو لپاره فیس غوښتل کېده. د دولتونو له خوا له غیر دولتي سازمانانو سره د همکارۍ ستراتیژي د غریبو وګړو ترمنځ لومړنیو روغتیایي خدمتونو ته په لوړه کچه د لاسرسي لامل ګرځېدلې، د ابتدايي پالنې د خدمتونو په وروستۍ څېړنه کې پېرودونکو د روغتیايي خدمتونو لوړ کیفیت ته لاسرسی هم څرګند کړی.

د جګړې اغېزې

د جګړې فزیکي او اروايي اغېزو په پام وړ ډول روغتیایي خدمتونو ته اړتیا زیاته کړې. د ۲۰۱۹ ز کال په لومړنۍ ربع کې په ۳۴ روغتیايي مرکزونو باندې د برید راپور ورکړل شوی، چې لږ تر لږه ۸۷ یې تړل شوي. لږ تر لږه ۹ روغتیايي کارکوونکي او ناروغان وژل شوي دي.

درمل

د بې کیفیته، جعلي او تاریخ تېرو پاکستاني او ایراني درملو اړوند د رسنیو راپورونه شته دي. له دې امله چې ګڼ شمېر ناروغان نه شي کولای، د خپلې نسخې لګښت پرې کړي، ډاکټران کېدای شي، هغوی ته له تاریخ تېر شوي درمل ورکړي.

روغتیايي کارکوونکي

په دولتي روغتونونو کې ډاکټرانو ته د میاشتې په منځنۍ کچه له ۱۲۰۰۰ نه تر ۱۵۰۰۰ (۱۵۱-۱۸۹ ډالر) معاش ورکول کېږي. ډېری ډاکټران خپل لګښتونه په شخصي روغتونونو کې له رسمي مهال وروسته په کار کولو پوره کوي.

د مور او ماشوم روغتیايي خدمتونه

په وروستۍ لسیزه کې افغانستان د مور او ماشوم د روغتیايي خدمتونو په برخه کې د پام وړ پرمختګ لرلی. د متحده ایالاتو د نړیوالې پراختیايي ټولنې (USAID) د راپور له مخې له ۲۰۰۳ ز کال راهیسې د مور او ماشوم د مړینې په کچه کې ۲۵٪ کمښت راغلی. په ۲۰۰۶ ز کال کې د یو راپور له مخې نږدې ۶۰٪ وګړو له نږدې روغتیايي مرکز نه دوه ساعته پلی مزل واټن لرلې.

اوس مهال په ۱۰۰ زره ژوندیو زېږونونو کې د میندو د مړینې ۳۹۶ پېښې شته دي او د ماشوم د مړینې کچه له هرو ۱۰۰۰ ژوندیو زېږونونو نه له ۶۶ نه تر ۱۱۲.۸ د مړینې پېښو ته رسېږي. د عامې روغتیا وزارت غواړي، چې د روغتیايي خدمتونو په ودې سره دغه لوړه کچه عادي کچې ته راټیټه کړي.

دغه هېواد له ۳۰۰۰ نه زیاتې قابلې لري چې هر کال له ۳۰۰ نه تر ۴۰۰ پورې نورې هم روزل کېږي. په کابل کې د نسايي ولادي ناروغیو ډاکټره سیما ایوبي چې په یو نسايي او ولادي روغتون کې کار کوي، څرګندوي چې : «اوس مهال امیندواره ښځې د روغتیا په اړه زیات معلومات لري. د مړینې کچه تر اوسه د یوې ستونزې په توګه پاتې ده. یوازې ډېر کم کمښت په کې راغلی. دغه ستونزه په بشپړ ډول له منځه نه دی تللې او یا هم تر کنټرول لاندې راغلې».

د ماشومانو د ساتنې د بنسټ (Save the Children) د ۲۰۱۲ ز کال د راپور له مخې: د روغتیايي خدمتونو وده او ښوونځیو ته د نجونو تګ د دې لامل شوی چې د میندو لپاره افغانستان له خپل تر ټولو ناوړه ځایګي نه ووزي. په کابل کې د Save the Children بنسټ، د عامه ملاتړ او بسیج لوړپوړې مدیره راشل مارانټو وايي چې: «ګڼ شمېر میندې ژوندې پاتې کېږي او کم شمېر ماشومان مري، دا هغه څه دي چې موږ یې باید ولمانځو».

په نورو هېوادونو کې درملنه

افغانان له هېواده بهر، تر ډېره په پاکستان، هند او ترکیه کې هر کال نږدې ۳۰۰ میلیونه ډالر په درملنه لګوي.