په افغانستان کې د ۲۰۱۹ زکال ولسمشریزې ټاکنې

په افغانستان کې د ۲۰۱۹ زکال ولسمشریزې ټاکنې د ۲۰۱۹ زکال د سپټمبر په ۲۸مه نېټه ترسره شوې. د لومړنیو پایلوله مخې برحاله ولسمشر محمد اشرف غني د ټولو رایو د ۵۰.۶۴٪ برخې یا د ۹۲۳۵۹۲ رایو په خپلولو بریالی اعلان شو، خو د هغه سیال عبدالله عبدالله په دغو پایلو اعتراض وکړ. د جنجالي رایو له امله د وروستیو پایلو په اعلان کې له ځنډ وروسته بالاخره ولسمشر محمد اشرف غني د ۲۰۲۰ زکال د فبروري په ۱۸مه بیاځلي د افغانستان ولسمشر اعلان شو. عبدالله عبدالله دغه پایلې رد کړې او هوډ یې وکړ چې موازي دولت رامنځته او د لوړې جلا مراسم ترسره کړي. ورته مهال ولسمشر غني هم د خپلې دویمې کارې دورې لوړه په رسمي بڼه د ۲۰۲۰ زکال د مارچ په ۹مه نېټه ترسره کړه. له دغې موضوع څخه رامنځته شوي کړکېچ د ۲۰۲۰ زکال د مۍ تر ۱۶مې نېټې دوام وکړ هغه مهال چې ولسمشر اشرف غني او عبدالله د واک د وېش هوکړه لاسلیک کړه؛ د دغې هوکړې له مخې ډاکټر اشرف غني ولسمشر او عبدالله هم د طالب وسله والو سره د خبرو اترو په موخه د ملي مصالحې د عالي شورا مشر وټاکل شو. په دغه ټاکنو کې د ګډون کوونکو شمېر د رایو د ورکړې په شرایطو باندې د برابرو کسانو له ۲۰٪ څخه کم و.

مخینه

ټاکنې په پیل کې د اپرېل په ۲۰مه تنظیم شوې وې، خو د ټاکنو خپلواک کمیسیون د ۲۰۱۸ زکال د ډسمبر په ۱۶مه اعلان وکړ چې د ۲۰۱۸ زکال په پارلماني ټاکنو کې د رامنځته شوو ستونزو د بیاځلي تکرار څخه د مخنیوي په موخه به ولسمشریزې ټاکنې د جولای تر ۲۰مې نېټې وځنډوي او دغه اضافي مهال به د رایو ورکوونکو د نوملړ د لا کره توب او همدارنګه د نوي بایومتریکي سیسټم سره د ټاکنیزو کمیسیونونو د کارکوونکو د بلدتیا په برخه کې ولګوي. د ۲۰۱۹ زکال په مارچ میاشت کې د ټاکنو خپلواک کمیسیون بیاځلي ټاکنې وځنډولې او داځل یې اعلان وکړ چې له ټاکل شوې مودې دوه میاشتې وروسته یعنې د سپټمبر په ۲۸مه به ټاکنې ترسره کړي. د کمیسیون یو ویاند دغه ځنډ په ټاکنیزو قوانینو کې د بدلونونو او له هغو څخه د رامنځته شوو مدیریتي او تخنیکي ستونزو له امله وباله – په دې سره ولسمشریزې ټاکنې بېرته د ولایتي شوراګانو له ټاکنو او همدارنګه د غزني ولایت د ځنډېدلو پارلماني ټاکنو سره هم مهاله ترسره شوې.

ټاکنیز سیسټم

د افغانستان ولسمشریزې ټاکنې د دوه پړاو لرونکي سیسټم څخه په ګټنې ترسره کېږي. که چېرې یو نوماند هم د ټاکنو په لومړي پړاو کې له پنځوس سلنه زیاتې رایې ترلاسه نه کړي، دویم پړاو ټاکنې د دوه مخکښو نوماندانو ترمنځ ترسره کېږي.

ټاکنیزې مبارزې

په دغو ټاکنو کې مخکښ نوماند، محمد حنیف اتمر د ۲۰۱۹ زکال په اګست میاشت کې له ټاکنیزو سیالیو پر شا شو. د هغه ټاکنیز دفتر اعلان وکړ چې دغه پرېکړه د ناوړه امنیتي حالت او همدارنګه د سولې د روان بهیر له امله شوې. طالبانو هم د ټاکنیزو مبارزو د ګډوډولو په موخه خپلو بریدونو ته زور ورکړ. د ۲۰۱۹ زکال د سپټمبر په ۱۷مه یو ځانمرګي بریدګر د ولسمشر محمد اشرف غني په یوه ټاکنیزه غونډه کې برید وکړ چې له امله یې ۲۶ تنه ووژل شول او ۴۲ نور ټپیان شول. له دغه برید یو ساعت وروسته طالبانو بل ځانمرګی برید د متحده ایالاتو سفارت او د افغانستان د ملي دفاع وزارت ته څېرمه وکړ چې له امله یې ۲۲ تنه مړه او شاوخوا ۳۸ تنه نور ټپیان شول.

د رایو ورکړه

د ۲۰۱۹ زکال د سپټمبر میاشتې په ۲۸مه نېټه له دې سره چې افغان وګړي د طالب وسله والو د بریدونو له مستقیم ګواښ سره مخ و خو بیا هم د رایو مرکزونو ته ولاړل. خو داځل په رای اچونه کې د خلکو ګډون لږ و، په داسې توګه چې د رایو ورکولو په شرایطو له برابرو ۹.۷ میلیون کسانو څخه یوازې ۱.۶ میلیون کسانو رایه ورکړه. د خلکو د لږ ګډون سربېره د رویټرز خبري آژانس په خبره د ټاکنو بهیر په «نسبتا آرامو» شرایطو کې ترسره شو او په ټول افغانستان کې د طالبانو د بریدونو له امله ۳ تنه مړه او ۳۷ تنه ټپیان شول. د الجزیری شبکې د راپور له مخې د خلکو د کم ګډون په خوا کې د طالب وسله والو له خوا تاوتریخوالي هم په لږ کچه و. ورته مهال د نیویارک ټایمز د راپور له مخې چې له سیمه ییزو چارواکو سره د مرکو پر مټ چمتو شوی وو؛ وه یې ښووله چې د ټاکنو په ورځ «لږ تر لږه ۳۰ تنه افغان سرتېري او ۱۰ ملکي وګړي» مړه او همدارنګه «لږ تر لږه ۴۰ افغان سرتېري او ۱۵۰ ملکي وګړي» ټپیان شوي چې د ټایمز په خبره «دغه کچه په رسمي راپورونو کې د ورکړل شوو شمېرو څخه ډیره زیاته وه، خو په دغه هېواد کې د روانې جګړې د ورځنیو تلفاتو له منځنۍ کچې سره برابره وه». د کمو تلفاتو اړوند راپورونه د واشنګټن پوسټ او عرب نیوز له خوا هم تائید شول. د عرب نیوز خبریال سید صلاح الدین څرګنده کړه چې «د تېرو ټاکنو په پرتله په دغه ټاکنو کې د تلفاتو کچه کمه وه»؛ همدارنګه یې د افغان وګړو سره د مرکو پر بنسټ څرګنده کړه چې « په دغو ټاکنو کې د تېر کال د پارلماني ټاکنو په پرتله تاوتریخوالي لږ و». صلاح الدین همدارنګه زیاته کړه چې «د رایو د ورکړې په یو شمېر مرکزونو کې د رایو ورکوونکو څخه د امنیتي ځواکونو شمېر زیات و».

په دغو ټاکنو کې د ټاکنو خپلواک کمیسیون هم د لومړي ځل لپاره له چلوټیو څخه د مخه نیولو په موخه له بایومتریکي وسایلو ګټنه وکړه چې د هر رایه ورکوونکي د ګوتې نښه او انځور به یې د رایې د ورکړې پر مهال ثبت کاوه. دغه تخنیکي سیسټم د افغانستان په ټاکنو کې د درغلیو څخه د مخنیوي په موخه غوره کړای شوی و.

تاوتریخوالو، د طالبانو ګواښونو او د ناوړه مدیریت اړوند پراخو شکونو د ټاکنو بهیر ګډوډ کړی و؛ له همدې امله د ټاکنو په ورځ د ټاکنو په بهیر کې د خلکو د ګډون کچه کمه وه.

نوماندان

دغو ټاکنو ته ۱۸ نوماندانو خپل نومونه ثبت کړي و: ډاکټر محمد اشرف غني، عبدالله عبدالله، ګلبدین حکمتیار، سید نورالله جلیلي، رحمت الله نبیل، فرامرز تمنا، شیدا محمد ابدالي، احمد ولي مسعود، نور رحمن لیوال، محمد شهاب حکیمي، محمد حکیم تورسن، عبدالطیف پدارم، نورالحق علومي، محمد ابراهیم الکوزی، عنایت الله حفیظ، محمد حنیف اتمر (د ملي امنیت شورا پخوانی سلاکار او د کورنیو چارو وزیر چې بیا د ټاکنیزو مبارزاتو پر مهال له ټاکنو پر شا شو)، غلام فاروق نجرابي او زلمی رسول (د بهرنیو چارو پخوانی وزیر چې له ټاکنو پر شاه شو او د محمد اشرف غني ملاتړ یې وکړ).

د ټاکنو پایلې

د ۲۰۱۹ زکال د اکتوبر په ۲۷ مه د ټاکنو د خپلواک کمیسیون مشرې حوا علم نورستانۍ اعلان وکړ چې د ټاکنو لومړنۍ پایلې به د نومبر په ۱۴مه اعلان کړي؛ هغې زیاته کړه چې د ټاکنو د کمیسیون د کمیشنرانو ترمنځ د پایلو د روڼتیا اړوند بحثونه ترسره او بشپړ شوي دي. هغې څرګنده کړه چې د ټاکنو د پایلو اعلان د کمیسیون د سرور د هک کولو او همدارنګه د کمیسیون د ډیجیټلي مرکز د کوډ ماتولو د هڅې له امله ځنډېدلی دی.

د نومبر په ۱۳مه کمیسیون اعلان وکړ چې د پایلو اعلان د دویم ځل لپاره د نامعلومې مودې لپاره ځنډېږي. د دغو ټاکنو لومړنۍ پایلې د ډسمبر په ۲۲ مه او وروستۍ پایلې یې د ۲۰۲۰ زکال د فبروري په ۱۸مه نېټه اعلان شوې.

عواقب

د ټاکنو د پایلو اعلان سیاسي کړکېچ رامنځته کړ. عبدالله عبدالله د ټاکنو د پایلو له منلو ډډه وکړه او د هېواد په شمال کې یې د موازي حکومت د جوړولو وویل. د فبروري په ۲۲مه عبدالله ځان ته وفادار یو کس د سرپل ولایت والي وټاکه. امریکايي دیپلمات زلمي خلیلزاد هڅه وکړه څو د ولسمشر او عبدالله ترمنځ منځګړیتوب وکړي خو دوی دواړه هوکړې ته وه نه رسېدل له همدې امله د مارچ په ۹ مه د ولسمشر اشرف غني د دویمې دورې د لوړې د مراسمو په ورځ عبدالله عبدالله ځانته جلا د لوړې مراسم ترسره کړل. د لوړې د مراسمو له ترسره کولو څو ساعته وروسته ولسمشر د اجرایوي ریاست څوکۍ چې په تېره ولسمشریزه دوره کې د عبدالله په واک کې وه لغو کړه. د دغې چارې په غبرګون کې عبدالله اعلامیه صادره کړه او څرګنده یې کړه چې «اشرف غني نور ولسمشر نه دی» او د هغه فرمانونه یې باطل وبلل.

د ۲۰۲۰ زکال د مارچ په ۲۳ مه متحده ایالاتو اعلان وکړ چې په افغانستان کې د رامنځته شوي سیاسي کړکېچ له امله له افغانستان سره د خپلو مرستو یو میلیارډ ډالر برخه راکموي او که چېرې ولسمشر او عبدالله هوکړه ونکړي، کېدای شي مرستې نورې هم راکمې شي. دغه سیاسي کړکېچ د ۲۰۲۰ زکال د مۍ په ۱۷مه هغه مهال پای ته ورسېد چې ولسمشر اړ شو له عبدالله سره د واک د ویش هوکړه لاسلیک کړي.

وروسته له هغه چې امریکا په قطر کې د افغان دولت سره له مشورې پرته له طالبانو سره هوکړه لاسلیک کړه او د افغانستان ګڼ شمېر ولایتونه یې ورته په مرموزه بڼه تسلیم کړل ولسمشر غني د ۲۰۲۱ زکال د اګست په ۱۵مه له افغانستان څخه ووت او کابل د طالبانو لاس ته ورغی. د ولسمشر لومړي مرستیال امرالله صالح د پنجشېر ولایت په مرکز بازارک کې ځان د افغانستان د اسلامي جمهوریت سرپرست وباله، خو وروسته له هغه چې دغه ولایت د سپټمبر په ۸مه په بشپړه توګه د طالبانو له خوا ونیول شو؛ هغه هم اړ شو افغانستان پرېږدي.