پايښت (زغمل)

د ژوند په بېلا بېلو برخو کې یو څه په تلپاتي ډول د زغم وړتيا پايښت بلل کېږي. په يووېشتمه پېړۍ کې په یو ځای د ځمکې د کُرې او انساني تمدن د موجوديت وړتيا پايښت بلل کېږي. د ډېرو په باور، پايښت د چاپېريال، اقتصاد او ټولنې د تړل شويو برخو په مټ تعريفيږي. که څه هم د «پایښت» اصطلاح او استعمال يې ډېر مشهور شوی، خو د ژوند چاپېريال ويجاړېدو، ژونديو موجوداتو د تنوع له منځه تلل، اقليمي بدلون، له اندازې زيات لګښت، د نفوسو زياتېدل او په يو بند نظام کې په نامحدودې اقتصادي ودې پسې د ټولنو د لټون په رڼا کې د دې شونتيا چې انساني ټولنه به چاپيريالي پايښت تر لاسه کړي، تر شک لاندې وه او اوس هم ده.

له دې سره اړوند تصور، د «دايمي ودې» دی، کوم چې ډېر ځله د کلتور، تيکنالوژۍ د اقتصاد او سياست په برخو کې تر بحث لاندې نيول شوی دی. تلپاتې وده، د پايښت د منظم بنسټ په توګه بلل کېدای شي. زموږ د ګډ راتلونکي پر بنسټ (په ۱۹۸۷ز کې د «برونتلينډ راپور»)، دايمي وده هغه وده ده، «چې د اوسمهال غوښتنو ته ځواب ووايي، بې له دې چې د راتلونکي نسل هغه وړتياوې له ګواښ سره مخامخ کړي، د کومو تر مخې چې هغوی خپلې اړتياوې پوره کوي».

شونې ده چې د پايښت پر لور خوځښت کې ټولنيز ګواښونه ښکېل وي، لکه: د انفرادي ژوند طريقې او اخلاقي مصرف کول. د پاېدلي ژوند د تېرولو کړنلارې کولای شي، چاپېريالي اغېزې کمې کړي، دا په دې ډول، چې له مخکې جوړ شوی چاپېريال په يو زيات پايدونکي ښار بدل شي، هغه ښار، کوم چې د دايمي حمل و نقل او د صفر درجه لګښت مېشت ځای تر څنګ د دايمي ابادۍ فن او د دايروي جريان په مرسته، له ځمکې نه د ګټې اخستنې د اداره کولو نه ملاتړ کوي.

د پايښت فلسفي او تحليلي چوکاټ، پر ډېرو بېلا بېلو برخو او څانګو تکيه کوي او له هغوی سره اړيکه لري، دې ته د پايښت علم هم ويل کېږي.

تعريف او عام استعمال

تاريخچه

په بنسټيز ډول د پايښت معنا، د طبيعي او نويتابه منونکو سرچينو داسې کارولي دي چې خلک وکولای شي، په اوږده موده کې پر خپلو توليداتو متکي پاتې شي. د پايښت يا په الماني ژبه کې د « Nachhaltigkeit» تصور شونی دی چې « Hans Carl von Carlowitz» (۱۶۴۵-۱۷۱۴ز) ته وګرځول شي، چې دا تصور د ځنګلونو په پالنې عملي کړای شوی و. په هرحال، دا نظر، په خپله تر ډېرې پخوانې زمانې پورې رسېږي، ځکه چې ټولنې د تل لپاره د خپل چاپېريال د دې وړتيا په اړه اندېښمنې وې چې ايا دا چاپېريال کولای شي ،د اوږدې مودې لپاره د دوی پالنه وکړي. ډېريو لرغونو ټولنو، د طبيعي سرچينو د کارولو د محدودولو دود درلود، د بېلګې په ډول: د نيوزيلانډ موريان، د ساحلي بریتانوي کولمبيا امريکايان، د اندونيزيا، هندوستان او مالي اوسېدونکي.

رېښه

د پايښت (sustainability) اصطلاح، له لاتيني ټکي sustinere نه اخیستل شوې (tenere، ساتل، فرعي، لاندې). د پایښت معنا ساتل، ملاتړ، حمايه کول يا زغمل هم کېدای شي.

د تګلارې مفهوم

د برونډلينډ کميسيون (۱۹۸۷ز)

د چاپېريال او پرمختګ په اړه د ملګرو ملتونو له کميسيون سره يو ځای، په نوې معنا د «پايښت» د اصطلاح کارېدل هم پېل شول، چې دا کميسیون د « Brundtland Commission» په نامه هم پېژندل کېږي او په ۱۹۸۳ز کال کې جوړ شوی دی. زموږ د ګډ راتلوکي (د برونډلينډ د راپور په نامه هم پېژندل کېږي) تر مخې، پاييدونکی پرمختګ هغه دی «چې د اوسمهال غوښتنو ته ځواب ووايي، بې له دې چې د راتلونکي نسل هغه وړتياوې له ګواښ سره مخامخ کړي، د کومو تر مخې چې هغوی خپلې اړتياوې پوره کوي».

په دې راپور کې راغلي دي چې:  له پايېدلو نه موخه دا ده چې دا څرګنده کړي، چې چاپېريال او پرمختګ يو له بل نه، نه جلا کېدونکي (لازم او ملزوم) دي:

چاپېريال، يعنې هغه ځای چېرې چې موږ ژوند کوو او پرمختګ هغه څه دي چې موږ ټول په دې کور کې د خپل بخت د ودې کوښښ کوو. دا دواړه يو له بل نه، نه جلا کېدونکي دي. موږ ولېدل چې، د پرمختګ د يوې لارې اړتيا شته، داسې يوه لاره، چې نه يوازې په څو برخو کې د څو کلونو لپاره انساني پرمختګ وساتي، بلکې زموږ د ټولې سيارې، د اوږدې راتلونکي ساتنه وکړي. په همدې بنسټ، تلپاتې پرمختګ نه يوازې د وده کوونکو ملتونو لپاره په يوې موخې بدليږي، بلکې د صنعتي هېوادونو موخه هم ده.

په نورو ټکو کې، دا راپور دايمي وده نړيوال مفهوم بولي، چې چاپيرياليز او ټولنيزمسایل يو له بل سره تړي، وده کوونکو هېوادونو او هم صنعتي هېوادونو ته ځواب وايي.

د اوسمهال کارول (درې اړخونه)

د ۱۹۹۰ز په لسيزه کې د پايښت يو ليد راڅرګند شو. دلته د چاپېريال له خوا د لګول شويو محدوديتونو تر څنګ د زياتې هوساينې لپاره د انسان له هيلو سره د مقابلې په نظر نه کتل کېږي، بلکې د دې هيلو د نظام د ليد له نظره چې چاپيرياليزې اندېښنې په کې شاملې وي، ورته کتل کېږي. د دې مفهوم له مخې، پايښت د دې يو له بل سره تړلو برخو يا ارکانو په مټ تعريفيږي، چې هغه دا دي: چاپيريالي، اقتصادي او ټولنيز. د دې ليد په اوومه(خامه) نسخه کې (چې «درې اړخيزه لیکه» هم بلل کېږي)، درې اړخونه يې برابر دي او موخه  یې دا ده چې، د دې درېيو واړو ترمنځ توازن رامنځ ته شي. ډېرې پېچلې نسخې يې مني، چې اقتصادي اړخ يې د ټولنيز اړخ لاندې دی (په دې معنا چې اقتصاد د ټولنې برخه ده)، او په چاپيريالي اړخ کې ټولنيز او اقتصادي دواړه اړخونه محدودوي. په حقيقت کې دا درې واړه رکنونه، يو په بل پورې تړلي دي او په اوږده موده کې، هېڅ يو يې له بل پرته نه شي پاتې کېدای. څومره چې نړۍ پر مخ ځي او نظرونه وده کوي، د پايښت اصطلاح او د هغې تعريف بدلون او سمون مومي.  

د ټولنيزې ودې په اړه د ۲۰۰۵ز کال نړيوالې غونډې، د تلپاتې ودې موخې په دې ډول تعريف کړې، چې هغه اقتصادي پرمختګ، ټولنيز پرمختګ او چاپيرياليز خونديتوب دی. دا ليد د «واده کيک» د نمونې په ډول ښودل کېدای شي، په کوم کې چې د دايمي ودې د اولسو موخو له منځه هره موخه ،له دې درې اړخونو نه يوه ته ځانګړې کړای شوې ده.

دې درېیواړو ستنو د پايښت د ګڼو معيارونو او تاييد د نظام لپاره د ګډ بنسټ په توګه کار کړی دی، په ځانګړي ډول د خوراک په صنعت کې. هغه معيارونه چې اوسمهال په څرګند ډول درې اړخيزې ښکته ليکې ته اشاره کوي، هغه Rainforest Alliance, Fairtrade, UTZ Certified او GLOBALG.A.P دي. د پايښت له معيارونو نه د نړيوالې عرضه کوونې بهير، په بېلا بېلو برخو کې کار اخستل کېږي، لکه: کرنه، کانونه، ځنګل پالنه او کب نيونه. د ITC د معيارونو پر بنسټ، تر زيات پوښښ لاندې توليدات کرنيز محصولات دي او له دې وروسته بيا چمتو شوي خوراکونه دي.

اقتصاد د ټولنې د نظام يوه فرعي برخه ده، کوم چې بيا خپله د ژونديو د چاپيريال يو فرعي نظام دی، په همدې بنسټ په يوه برخه کې ګټه د بلې برخې زيان دی. دې ليد يو په بل کې ننوتې دايروي شکل رامنځ ته کړ (تر ټولو پورته يې) اقتصاد دی، د ټولنې په دننه کې او بيا دا د چاپېريال په داخل کې راځي.

په همدې بنسټ د پايښت ساده تعريف، کوم چې د پرمختګ مخه نيولی شي، د انسانانو د ژوند د معيار د ښه کولو لپاره په دې تعريف کې پراختيا راوستل شوې ده. په دې سره د پايښت د هغه نظر ښودنه کېږي چې حدود يې د اندازې وړ دي. له بلې خوا، پايښت د کار، د ودې په حالت کې د يوې دندې يا يو«سفر» غوښتنه ده او په همدې بنسټ، يو سياسي بهير دی چې له دې امله، د ځينو ګډو موخو تعريفونه او ارزښتونه بيانوي. د ځمکې منشور، د «پايدونکې نړيوالې ټولنې په اړه غږېږي چې طبيعيت، نړيوالو بشري حقوقو، اقتصادي عدالت او د سولې کلتور ته په کې درناوی کېږي». دا د پايښت یو زيات پېچلی انځور وړاندې کوي، چې د سياست برخې هم په کې شاملې دي. په بنسټيز ډول، پايښت د تمرکز، پاملرنې او کړنې(اقدام) د يوې لارې په مټ نه شي خوندي کېدای. د پايلو او شونتيا د ډاډمن کولو په موخه، بايد د هدف( مقصد)د بشپړ په نښه کولو له لارې وپالل شي.