هستي پالنه (اګزیستانسیالېزم)

هستي پالنه یا اګزیستانسیالېزم د فلسفي څېړنې هغه ډول دی چې د انسان د هستۍ موضوع څېړي او د تفکر، احساس او عمل په ذهني تجربه تمرکز لري. هستي پالونکي مفکرین په مکرر ډول د انسان د موجودیت معنا، هدف او ارزښت ته اړوند مسائل تر څېړنې لاندې نیسي. د یو هستي پالونکي له نظره د هر کس د پیل ټکی ته «وجودي اندېښنه» ویل کېږي چې د دغې بې معنا او تشې نړۍ پر وړاندې د ویرې، سرګرداني، لار ورکي او اضطراب احساس دی.

هستي پالنه د ۱۹مې او ۲۰مې پېړۍ له څو اروپايي فیلسوفانو سره اړونده ده چې په تفکر کې د شته توپیرونو سربېره په انساني موضوع ټینګار لري. هستي پالنې ته په اړوندو لومړنیو مخکښانو کې فیلسوفان سورن کیرکګور او فریدریش نیچه او ناول لیکونکی فیودور داستایفسکي شاملېږي چې دوی ټولو په عقل پالنې نقد کړی او د معنی د مسئلې اړوند یې څرګندونې کړي دي. د شلمې پېړۍ په مخکښو هستي پالونکو مفکرینو کې ژان پل سارتر، آلبر کامو، مارتین هایدګر، سیمو دو بووار، کارل یاسپرس، ګابریل مارسل او پل تیلیش شامل و.

ډیری هستي پالونکو سنتي سیستماتیکې یا علمي فلسفې د سبک او محتوا پر بنسټ له کچې زیاتې انتزاعي او له انساني عیني تجربې لرې ګڼلې. په هستي پالونکې مفکوره کې لومړنی فضیلت، اصالت دی. هستي پالنه له فلسفې څخه بهر په ګڼ شمېر نورو څانګو له دې ډلې په الهیاتو، ډرام، هنر، ادبیاتو او ارواه پوهنې اغېز لري.

تعریف کوونکي مسائل او مخینه

د هستي پالنې او هستي پالونکي نښانونه تر ډېره پورې د تاریخي سهولتونو په توګه په پام کې نیول کېږي، هماغه ډول چې د ډېری فیلسوفانو لپاره د هغو له مړینې کلونه وروسته وکارول شول. په داسې حال کې چې په ټولیزه توګه داسې انګېرل کېږي چې هستي پالنې له کیرکګور سرچینه اخیستې، خو لومړنی هستي پالونکی فیلسوف چې دغه اصطلاح یې د ځان لپاره د توصیف په توګه ومنله، سارتر و. هماغه ډول چې فیلسوف فریدریک کاپلسټون یې توضیح کوي سارتر دغه نظریه مطرح کړې چې «هغه څه چې د ټولو هستي پالونکو ترمنځ مشترک دي دغه لارښوونه ده چې وجود په ذات مقدم دی». د فیلسوف سټیون کراول په خبره، د هستي پالنې تعریف نسبتا ستونزمنه چاره ده؛ هغه استدلال کوي چې غوره ده؛ دا د یوې نظام لرونکې فلسفې پر ځای د یو شمېر نظام لرونکو فلسفو د رد کوونکې په توګه درک شي. سارتر په ۱۹۴۵ زکال کې په خپله وینا کې هستي پالنه د «تل پاتې بې خدایي له موضوع څخه د ټولو عواقبو د ویستلو یا استخراج» په توګه توصیف کړې. د یو شمېر نورو لپاره هستي پالنه د خدای رد ته اړتیا نه لري بلکې «په بې معنا نړۍ کې د فاني انسان لټون ارزوي» له دې سربېره د دې پر ځای چې وپوښتني «ژوند د څه لپاره دی؟» په دې ډېر لږ تمرکز لري چې «ښه ژوند څه دی؟ (څو د خپل شتون یا ښو ترسره کولو احساس وکړي)».

په داسې حال کې چې له سکانډنیویا بهر د هستي پالنې یا اګزیستانسیالېزم اصطلاح له کیرکګور څخه سرچینه اخیستي، خو په ډېر احتمال سره کیرکګور دغه اصطلاح (یا حد اقل د «اګزیستانسیال» اصطلاح) د نارویژي شاعر او ادبي منتقد یوهان سبسټین کامرمایر ولهاون له فلسفې څخه د خپلې فلسفې د توضیح په موخه اقتباس کړې ده. دغه ادعا له دوه لاندې موضوعاتو سرچینه اخلي:

1. نارویژي فیلسوف اریک لونډسټاډ، ډنمارکي فیلسوف فریدریک کریسټین سیبرن ته اشاره کړې. احتمالا سیبرن په ۱۸۴۱ زکال کې دوه بحثه لرلي چې لومړی یې له ولهاون او دویمي یې له کیرکګور سره و. د دوی په لومړني بحث کې اعتقاد پر دې دی چې ولهان «هغه کلمه چې ویلې، ځانګړی تفکر رانغاړي چې ژوندانه ته نږدې مثبت لیدلوری لري، هغه اړیکه چې نوموړي وجودي توصیف کړې». دا بیا وروسته سیبرن، کیرکګور ته رسولې.
2. دویمه ادعا بیا نارویژي تاریخ پوه رون سلګستاد ته اړونده ده، چې ادعا یې کړې ثابتولی شي کیرکګور خپله ویلي چې د «وجودي یا اګزیستانسیال» اصطلاح یې له یوه شعر څخه اقتباس کړې. هغه په کلکه باور لري چې دا خپله کیرکګور و چې ویلي یې دي «هیګلیانو فلسفه په وجودي بڼه نه ده مطالعه کړي؛ هغه عبارت چې ما له ولهاون نه هغه مهال اورېدلی چې له هغه سره مې د فلسفې اړوند بحث درلود».

مفاهیم

هستي پر ذات مخکې ده

سارتر استدلال کړی چې د هستي پالنې یوه مرکزي موخه داده چې وښيي هستي پر ذات مخکې ده، په دې معنی چې وګړي د هستۍ پر بنسټ خپل شکل جوړوي او نه شي کولای د مخکې جوړو شوو مقولاتو یعنې یو «ماهیت» په توګه درک شي. د وګړو واقعي ژوند هغه څه دی چې کولای شو هغه «واقعي جوهر» وبولو، د هغه جوهر پر ځای چې نور یې د هغو د تعریف لپاره کاروي. انسانان د خپلې پوهې پر بنسټ ارزښت خلق کوي او د خپل ژوند لپاره معنی ټاکي. دغه لیدلوری د ارسو او آکویناس له لیدلوري سره په ټکر کې دی چې ښوولې یې ده چې جوهر د فرد له شتون مخکې دی. له دې سره چې دا سارتر و چې په وضاحت سره یې دغه عبارت ابداع کړ، خو ورته مشابه مفاهیم کولای شو د نورو هستي پالونکو فیلسوفانو لکه د هایدګر او کیرکګور په مفکورو کې پیدا کړو.

هماغه ډول چې سارتر د هستي پالنه انسان پالنه ده، تر عنوان لاندې خپل لکچر کې ویلي: «انسان له ټولو د مخه شتون لرلی، له ځان سره مخ شوی، په نړۍ کې یې موج وهلی – او له هغو وروسته یې ځان تعریف کړی». د دغې موضع مثبت او درملیز اړخ هم د دغې چارې متضمن دی: یو کس کولای شي په متفاوت ډول عمل وکړي او کېدای شي د یو ظالم پر ځای ښه سړی واوسي.

جانتان وبر د جوهر له کلمې څخه د سارتر ګټنه د فیشن موډل په توګه نه، بلکې د یوې ضروري ځانګړنې په توګه د هدف پېژندنې په طریقه تفسیر کوي: «جوهر د څو اجزاو د ټولګې لرل دي چې د خپلو اړیکو پر بنسټ داسې ترتیب شوي وي چې وکولای شي په ټولیزه توګه یو شمېر چارې مخته یوسي». د بېلګې په توګه د یو جوهر لپاره کور ته اړتیا ده څو هغه له خرابې هوا وساتي، له همدې امله دیوال او چت لري. انسانان له کورونو سره توپیر لري ځکه – د کورنو پر خلاف – دوی داخلي موخې نه لري: هغوی آزاد دي چې خپلې موخې وټاکي او په دې توګه خپل جوهر جوړ کړي. له همدې امله د دوی وجود د هغو پر ذات مخکښ دی.