نړیوال بدلون
نړیوال بدلون یا د ځمکې د کُرې بدلون په پراخه معنا د ځمکې په سیستم کې د سیارهيي کچې بدلونونو ته ویل کېږي. معمولاً د بېلابېلو هغو بدلونونو د رانغاړلو لپاره کارول کېږي چې د شلمې پېړۍ په لومړۍ نیمايي کې د انساني فعالیتونو له چټک زیاتوالي سره تړاو لري او لوی سرعت یې یوه بېلګه ده. که څه هم دا مفهوم د اقلیمي بدلون په اړه له څېړنو څخه سرچینه اخلي، خو د لیدل شویو بدلونونو په اړه د لا ډېر هر اړخیز لیدلوري د غوره کولو لپاره کارول کېږي. نړیوال بدلون د ځمکې د سیستم بدلونونو ته ویل کېږي چې په بشپړ ډول د فزیک – کیمیا او بیولوژي له برخو سره د تعامل په حال کې دي. له همدې امله، بدلونونه د ځمکنیز سیستم د ساینس له لارې څېړل کېږي.[۱]
| نړیوال بدلون | |
|---|---|
| د شخص مالومات | |
| عملي ژوند | |
سمول  |
د نړیوال بدلون د څېړنې تاریخچه
سمولپه ټوله نړۍ کې پر چاپېریالونو د بشري فعالیتونو د چاپېریالي اغېزو په اړه لومړنۍ نړیوالې هڅې د نړیوال بدلون د مفهوم له معرفي کېدو وړاندې دي. تر ټولو مهمه دا چې په ۱۹۷۲ ز کال کې په سټاکهولم کې د بشري چاپېریال په اړه د ملګرو ملتونو کنفرانس جوړ شو چې پایله یې د ملګرو ملتونو د چاپېریال پروګرام شو. په داسې حال کې چې هڅې نړیوالې وې او اغېزې یې په ټوله نړۍ کې په پام کې نیول شوې وې، خو د ځمکې د سیستم تګلاره لا تر دغه مهاله نه وه جوړه شوې. دغو پېښو د پېښو یوه لړۍ پیل کړه چې له امله یې د نړیوال بدلون د څېړنو ساحه رامنځته شوه.
د نړیوال بدلون مفهوم هغه وخت رامنځته شو چې څېړونکو د اقلیمي بدلون په برخه کې څېړنې پیل کړې چې نه یوازې اقلیم بلکې د ځمکې د سیستم نورې برخې هم په ډېرې چټکۍ بدلون کوي او له انساني فعالیتونو سره مرسته کولی شي تر څو د ډېرو ټولنیزو بدلونونو په څېر تحرکات وڅاري. د دې ریښه د نړیوال اقلیم د څېړنو په پروګرام یا WCRP کې ده، دا پروګرام د پيټر بولین په مشرۍ یو نړیوال پروګرام دی چې په ۱۹۸۰ ز کال کې یې د جوړېدو پر مهال پر دې تمرکز وکړ چې ایا اقلیم د بدلون په حال کې دی او ایا دا اټکل کولای شو چې انسانان د بدلون لامل کېږي؟ لومړنیو پایلو نه یوازې د انسان اغېز تایید کړ، بلکې د نړیوال بدلون د لویې پدیدې د رامنځته کېدو لامل شوه. وروسته پيټر بولین له جېمز مک کارټي، پاول کروټزن، هانس اویچګر او نورو سره یو ځای د [ساینس د نړیوالې شورا] په ملاتړ د نړیوال جیوسفیر-بایوسفیر پروګرام یا IGBP جوړ کړ.[۲][۳]
په ۲۰۰۱ ز کال کې په امسټرډام کې یو کنفرانس جوړ شو چې هغه مهال یې د څلورو لویو نړیوالو بدلونونو د څېړنې پر پروګرامونو تمرکز درلود: د نړیوال اقلیم د څېړنو پروګرام (WCRP)، د نړیوال جیوسفیر – بایوسفیر پروګرام (IGBP)، د نړیوالو بشري ابعادو پروګرام (IHDP) او بېلابېلوالی یا رنګارنګي. د کنفرانس سرلیک د «بدلېدونکې ځمکې ننګونې» و: دا د نړیوال بدلون په اړه د ټولو لپاره پرانیستی عملي کنفرانس و او د نړیوال بدلون په اړه د امسټرډام په بیانیې سره پای ته ورسېد چې په لومړي پاراګراف کې یې په ډېر ښه ډول لنډیز شوې وه.[۴]
لاملونه
سمولپه تېر کې د سیارې د کچې اصلي محرکونه لمریز بدلولونه، د ځمکې د تختو تکنویک، اور غورځونې، د ژوندیو موجوداتو ډېرېدل او کمېدل، د اسماني ډبرو اغېز، د سرچینو کمښت، د ځمکې په مدار کې بدلولونه او په خپل محور کې د ځمکې په کږوالي کې بدلونونه دي. ډېر شواهد شته چې اوس د نړیوال بدلون اصلي محرک سرچینو ته د بشري نفوس مخ په ډېرېدو غوښتنه ده. ځینو کارپوهانو او ساینسپوهانو دا پدیده د انسان محورۍ دوره بللې ده. په تېرو ۲۵۰ کلونو کې انساني بدلونونه چټک شوي او د اقلیمي بدلون، د ډېرو نوعو د له منځه تللو، د کبانو د استوګنځایونو د له منځه تللو، د دښتو د جوړېدو، د سمندرونو د تېزابي کېدو، د اوزون لایې د تخریب، ککړتیا او نورو لویو بدلونونو لامل شوي دي.[۵][۶][۷][۸][۹][۱۰]
هغه ساینسپوهان چې د نړیوال جیوسفیر – بایو سفیر پر پروګرام کار کوي، وايي چې ځمکه اوس په «بې انالوګه» حالت کې فعالیت کوي. د ځمکې د سیستم د پروسو له اندازه کولو څخه په تېر او اوس مهال کې دا پایلې ترلاسه شوې دي چې لږ تر لږه په نیم میلیون تېرو کلونو کې سیارې د طبیعي بدلونونو له محدودې بهر ښه حرکت کړی. هومو ساپینونه شاوخوا ۲۰۰۰۰۰ کلونه وړاندې موجود وو.[۱۱]
فزيکي شواهد
سمولانسانانو تل خپل چاپېریال بدل کړی دی. شاوخوا ۱۰۰۰۰ کاله وړاندې د کرنې رامنځته کېدل د ځمکې په کارولو کې د بنسټیز بدلون لامل شول چې لاهم دوام لري. خو نسبتاً کوچني انساني نفوس په ۱۷۵۰ ز کال کې د صنعتي انقلاب تر پیل پورې په نړیواله کچه لږ اغېز درلود. په ۱۹۰۹ ز کال کې د هابر-بوش پروسې د اختراع په تعقیب چې په لویه کچه یې د سرې تولید ته زمینه برابره کړه، په مستقیم ډول د سیارې په ډېرو مهمو فزیکي، کیمیاوي او بیولوژیکي پروسو کې د چټک بدلون لامل شوه.
په ۱۹۵۰ ز کال کې په دې حالت کې بدلون راغی: نړیوال بدلون ګړندی شو. د ۱۹۵۰ او ۲۰۱۰ ز کلونو تر منځ نفوس دوه برابره شو. هغه مهال د نړیوالې سوداګرۍ ګړندۍ پراختیا او د پانګې او نوې ټکنالوژۍ د جریان ډېرېدل په ځانګړي ډول په معلوماتي او مخابراتي ټکنالوژیو کې د دې لامل شول چې ملي اقتصاد نور هم بشپړ سره یوځای شي. په اقتصادي فعالیت کې لس برابره ډېروالی راغلی و او د نړۍ انساني نفوس تر بل هر وخت ډېر ټينګ ونښلول شو. په دې دوره کې د اوبو په کارولو او د سیندونو پر سر د بندونو په جوړولو کې شپږ برابره ډېروالی راغلی. د نړۍ شاوخوا ۷۰ سلنه د پاکو اوبو سرچینې اوس د کرنې لپاره کارول کېږي. دا په هند او چین کې ۹۰ سلنې ته لوړېږي. د ځمکې د سطحې نیمايي برخه اوس اهلي شوې ده. په ۲۰۱۰ ز کال کې ښاري نفوس د لومړي ځل لپاره تر کلیوالي نفوس ډېر شو. او د سرې په کارولو کې پنځه برابره ډېروالی راغلی دی. له مصنوعي سرې پرته به د اووه میلیارده خلکو د ساتلو لپاره کافي خواړه نه وي.
د انسان په فرعي سیستم کې دا بدلونونه د ځمکې د سیستم پر ټولو برخو مستقیم اغېز لري. د اتوموسفیر کیمیاوي جوړښت د پام وړ بدلون کړی. د مهمو ګلخانهيي ګازونو لکه کاربن ډای اکسایډ، میتان او نایټرس اکسایډ غلظت په چټکۍ سره لوړېږي. په انترکتیکا کې د اوزون په طبقه کې یو لوی سوری څرګند شوی. کب نیونې له منځه تللې دي: د نړۍ ډېری کب نیونې اوس په بشپړ ډول یا ډېرې استخراج شوې دي. د استوايي باران ځنګلونه دېرش سلنه ورک شوي دي.
ټولنه
سمولد ټولنیزو برخو په نړیوال بدلون کې ټولنیز، کلتوري، تخنیکي، سیاسي، اقتصادي او حقوقي بدلونونه شامل دي. له نړیوال بدلون او ټولنې سره د نږدې اصطلاحاتو معنا نړیوالتوب او نړیوال یوځایوالی دی. نړیوالتوب له لرې واټن څخه په سوداګرۍ او ښاري کېدو سره پیل شو. د اوږدمهالو سوداګریزو لارو لومړنۍ مخینه تر میلاد ۳۰۰۰ کاله مخکې مهال ته رسېږي. د بینالنهرین سومریانو د هند په دره کې له ځايي مېشتو خلکو سره سوداګري کوله.
له ۱۷۵۰ ز کال راهیسې، یا تر هغه مهمه دا چې له ۱۹۵۰مې ز لسیزې راهیسې نړیوال ادغام یا یوځایوالي چټک شوی دی. دې دورې د مخابراتو، ترانسپورت او کمپیوټري ټکنالوژۍ په برخه کې د نه منلو وړ نړیوال بدلونونه درلودل. نظرونه، کلتورونه، خلک، توکي، خدمات او پیسې په ټوله نړۍ کې په اسانۍ سره حرکت کوي. دې نوې نړیوالې اړیکې او د معلوماتو آزاد جریان د نورو کلتورونو، شخړو، مذهبونو او تحریمونو نور مفهمونه په بنسټیز ډول بدل کړل. اوس ټولنیز خوځښتونه د سیارې په اندازه جوړېدای شي.
سرچينې
سمول- ↑ Global change and the earth system : a planet under pressure (in بريتانوی انګلیسي). Berlin: Springer. 2004. pp. 1–7. ISBN 978-3-540-26594-8.
- ↑ Global change and the earth system : a planet under pressure (in بريتانوی انګلیسي). Berlin: Springer. 2004. pp. 1–7. ISBN 978-3-540-26594-8.
- ↑ "History - IGBP". www.igbp.net (in انګليسي).
- ↑ Steffen, Will (2003). Challenges of a Changing Earth: Proceedings of the Global Change Open Science Conference, Amsterdam, the Netherlands, 10-13 July 2001. Berlin, Heidelberg: Springer Berlin Heidelberg. ISBN 978-3-642-62407-0.
- ↑ Borenstein, Seth (14 October 2014). "With their mark on Earth, humans may name era, too". Associated Press. بياځلي په 14 October 2014.
- ↑ Waters, C.N.; et al. (8 January 2016). "The Anthropocene is functionally and stratigraphically distinct from the Holocene". Science. 351 (6269): aad2622. doi:10.1126/science.aad2622. PMID 26744408. S2CID 206642594.
- ↑ Edwards, Lucy E. (30 November 2015). "What is the Anthropocene?". Eos. Vol. 96. doi:10.1029/2015EO040297.
- ↑ Castree, Noel (2015). "The Anthropocene: a primer for geographers". Geography. 100 (2): 66–75. doi:10.1080/00167487.2015.12093958. خوندي شوی له the original (PDF) on 2018-07-29. بياځلي په 2020-04-24.
{{cite journal}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ↑ Ellis, Erle (2018). Anthropocene: A Very Short Introduction. Vol. 1. Oxford University Press. doi:10.1093/actrade/9780198792987.001.0001. ISBN 978-0-19-879298-7.
- ↑ Dahms, Hans-Uwe; Schizas, Nikolaos V.; James, R. Arthur; Wang, Lan; Hwang, Jiang-Shiou (March 2018). "Marine hydrothermal vents as templates for global change scenarios". Hydrobiologia. 818: 1–10. doi:10.1007/s10750-018-3598-8. S2CID 4313072 – via Springer.
- ↑ "Global Change and the Earth System". خوندي شوی له the original on 2010-04-29. بياځلي په 2010-03-25.