مرکزي قدرتونه

مرکزي قدرتونه چې د مرکزي سترواکۍ په نوم هم پېژندل کېږي، یو له هغه دوو اصلي ائتلافونو څخه وو چې د لومړۍ نړیوالې جګړې په بهیر کې (۱۹۱۴-۱۹۱۸ز کلونه) سره جنګېدل. دا هېوادونه د جرمني، اطریش – هنګري، عثماني امپراتورۍ او د بلغارستان له پاچهۍ څخه جوړ وو چې د څلورګوني اتحاد په نوم هم پېژندل کېدل. د یادو هېوادونو مستعمرات لکه نوې ګينه او ختیځه جرمنۍ افریقا هم د مرکزي قدرتونو تر څنګ جنګېدل، تر هغه چې ټول مستعمرات يې د متفقینو له خوا اشغال شول. 

مرکزي قدرتونه د درې ګوني تړون شاوخوا رامنځه شویو متفقو ځواکونو سره مخامخ شول او ماته یې وخوړه. په ۱۸۷۹ ز کال کې د مرکزي قدرتونو سرچینه جرمني، او اطریش- هنګري وو. ايټالیا له دې سره سره چې په نوم له درې ګوني تړون سره یوځای وه، په لومړۍ نړیوله جګړه کې يې د مرکزي قدرتونو تر څنګ جګړه ونه کړه. بلغارستان او عثماني امپراتوري د لومړۍ نړیوالې جګړې تر پیل وروسته ورسره یوځای نه شول، ان له دې سره چې عثماني امپراتورۍ د ۲۰مې پېړۍ له پیل څخه له جرمني او اطریش-هنګري سره نږدې اړيکې خوندي ساتلې وې.

غړي هېواد

مرکزي قدرتونه د جګړې په پیل کې د جرمني امپراتورۍ او د اطریش – هنګري له امپراتورۍ څخه جوړ شوي و. عثماني امپراتوري وروسته په ۱۹۱۴ کال کې ورسره یوځای شوه او تر هغې وروسته په ۱۹۱۵ کال کې د بلغارستان پاچاهي ورسره یوځای شوه. څلورواړه ډلې (د فېنلنډ او لېتوانیا پرته د ټولو هغه ډلو په ګډون چې له هغوی څخه یې ملاتړ کاوه) په ختیځ کې د روسیې د امپرتورۍ په منځ کې او په لویديځ کې د فرانسې او بریتانیا ترمنځ پرتې وې. فېنلنډ، اذربایجان او لېتوانیا د جګړې تر پای مخکې او د روسیې د امپراتورۍ د له‌منځه تللوڅخه وروسته په ۱۹۱۸ ز کال کې له هغوی سره یوځای شول. 

جنګیالي

جرمني(المان)

د جګړېروښانتیا

د ۱۹۱۴ ز کال د جولای په لومړیو کې د اطریش – هنګري د ارشیدوک فرانز فېرديناند (Archduke Franz Ferdinand) تر ترور وروسته او د اطریش-هنګري او صربستان تر منځ د جګړې احتمال،  دویم قیصر وېلهېلم او د جرمني دولت د اتریش- هنګري دولت ته خبر ورکړ چې جرمني به له خپل اتحاد څخه ملاتړ وکړي او د اتریش – هنګري او صربستان جګړې د پېښېدو په صورت کې به یې د روسیې د احتمالي مداخلې پر وړاندې دفاع وکړي. کله چې روسیې عمومي تیارسی او چمتووالی نافذ کړ، جرمني دا چاره پاروونکې وبلله. د روسیې حکومت له المان سره ژمنه وکړه چې د دوی عمومي تیارسی له جرمني سره د جګړې په معنا نه دی، بلکې د اطریش هنګري او سربیا تر منځ د پېښو پر وړاندې غبرګون و. د جرمني دولت د جګړې د نه کولو لپاره د روسیې ژمنه د هغه عمومي تیارسي ته په کتو بې معنا یاده کړه او المان هم د تیارسی حالت خپل کړ. د اګست په لومړۍ نېټه المان روسیې ته نهايي وړاندیز ولېږه، له هغه ځایه چې روسیه او المان دواړه د عمومي تیارسي په حالت کې وو د دواړو هېوادونو تر منځ د جګړې اغېزمن حالت موجود و.  د هم‌هغې ورځې په پای کې د روسیې متحدې فرانسې هم عمومي تیارسی اعلام کړ.  

د ۱۹۱۴ ز کال په اګست کې جرمني د روسیې پر ضد جګړه پيل کړه، چې د روسي پوځ پر تيارسي تکیه و او په ځواب کې د المان د عمومي تیارسي لامل شو.

وروسته له دې چې جرمني د روسیې پر وړاندې د جګړې اعلام وکړ، فرانسې له روسیې سره د اتحاد له امله د جګړې په تمه یو عمومي تیارسی چمتو کړ. جرمني د ۱۹۱۴ ز کال د اګست په درېیمه د فرانسې دا ګام د جګړې پر اعلام ځواب کړ. المان چې له یوې دوه جبهه‌ییزې جګړې سره مخ و، پر هغه څه يې عمل وکړ چې د شفلین په طرحه کې راغلي و د یادې طرحې له مخې د المان وسله‌وال پوځ باید د بلژیک له لارې د فرانسې سویل لور ته د فرانسې پایتخت پاریس ته حرکت وکړي. تمه کېده چې یاد پلان به زر تر زره د فرانسې پر وړاندې بریالی شي او جرمني ځواکونو ته به اجازه ورکړي چې پر ختیځه جبهه تمرکز وکړي. بلجیم یو بې طرفه هېواد و او ښايي له خپلې خاورې څخه يې د جرمني ځواکونو تېرېدل نه وی منلي. جرمني د بلجیم بې پرېتوب په پام کې ونه نيوه او پر فرانسې د برید په تکل يې پر بلجیم هم یرغل وکړ. دا د دې لامل شو چې د لویې بریتانیا امپراتوري د المان پر وړاندې د جګړې اعلام وکړي، ځکه دا چاره د لندن له تړون څخه چې دواړو هېوادونو په ۱۸۳۹ ز کال کې د هر هېواد د انکار په حالت کې د بلجیم د بې طرفۍ او له پاچاهۍ څخه د دفاع د تضمین په موخه لاسلیک کړی و سرغړونه وه.  

ورپسې د ۱۹۱۴ ز کال د اګست په وروستیو کې څو هېوادونو له المان سره د جګړې اعلان وکړ، ايټالیا په ۱۹۱۵ ز کال کې په اطریش- هنګري او د ۱۹۱۶ ز کال د اګست په ۲۷ په المان کې د جګړې اعلان وکړ، متحده ایالاتو د ۱۹۱۷ ز کال د اپرېل په ۶ او یونان د ۱۹۱۷ ز کال په جولای کې له المان سره د جګړې اعلان وکړ. 

مستعمرې او انحصار

اروپا

په ۱۸۷۱ ز کال کې د هغې له رامنځته کېدو سره سم د جرمني امپراتورۍ د فرانسې او پروس تر جګړې وروسته الزاس-لورن «د امپراتورۍ د خاورې» په توګه د فرانسې تر ولکې لاندې راوستله. دا د جرمني د خپلواکې خاورې د يوې برخې په توګه ساتل کېده.  

افریقا

جرمني د لومړۍ نړیوالې جګړې پر مهال څو افریقايي مستعمرې لرلې. د جګړې په بهیر کې د المان ټولې مستعمرې د متفقینو د ځواکوانو له یرغل او اشغال سره مخ شوې.

کامرون، د جرمني ختیځه افریقا او سویل لویدیځه افریقا په افریقا کې د جرمني مستعمرې وې. ټوګولنډ په افریقا کې د جرمني تحت الحمایه هېواد و.

اسیا

د کیاوتشو خليج اجاره‌يي خاوره د اسیا په ختيځ کې د جرمني تر لاس لاندې وه، چې په ۱۸۹۸ ز کال کې له چين څخه اجاره کړل شوې وه. جاپاني پوځیانو د تسیګتائو (Tsingtao) تر محصارې ورسته یاده خاوره اشغال کړه.

ارام سمندر

نوې ګېنه په ارام سمندر کې د جرمني تحت الحمایه وه. چې په ۱۹۱۴ ز کال کې د استرالیايي پوځیانو له خوا اشغال شوه.

سامو جرمن د یو درې ګوني کنواسیون له مخې د المان تر تحت الحمایې لاندې وه. چې په ۱۹۱۴ ز کال کې د نيوزیلنډ د اکتشافي پوځیانو له خوا اشغال شوه.

اطریش-هنګري

د جګړې روښانتیا

اطریش – هنګري د ارشېدوک فرانتس فرديناند ترور د صربستان په مرسته سازمان شوی باله. یاد هېواد دا ترور د هېواد په سویلي برخه کې د بغاوت لپاره د اسلاوي نفوس د هڅولو لپاره خطرناکه مخینه یاده کړه او په څو ملتونو یې د هېواد د تجزیې ګواښ وباله. اتریش –هنګري صربستان ته په رسمي ډول وروستی وړانديز ولېږه او په ترور کې يې د صربستان د دولت د ښکېلتیا په اړه په لویه پیمانه د بشپړو څېړنو غوښتنه وکړه او د اتریش – هنګري له خوا د غوښتل شویو شرایطو په اړوند يې له دوی سره د موافقې او بشپړ اطاعت غوښتنه وکړه. صربستان یې ډېری غوښتنو ته تسلیم شو. له دې سره اطریش – هنګري دا ناکافي بلل او په بشپړ ډول د نه رعایت کولو پر وړاندې يې په پوځي لاسوهنې لاس پورې کړ. دغو غوښتنو ته د صربستان پر وړاندې د ديپلوماتیک پوښښ د حتمي جګړې د اعلام په سترګه کتل کېږي.

روسیې اطریش- هنګري ته خبرداری ورکړی و چې روسیه به پر صربستان د اطریش-هنګري د یرغل زغم ونه لري. له دې سره د اطریش-هنګري دولت هيله‌من و چې د اطریش-هنګري له اقداماتو څخه د جرمني له ملاتړ سره به ښايي روسیه لاسوهنه ونه کړي او له صربستان سره نښته به همداسې یوه سیمه‌ییزه نښته وي. 

پر صربستان د اطریش-هنګري یرغل له دې هېواد سره د روسیې د جګړې د اعلان لامل شو او جرمني هم په خپل وار سره روسیې ته د جنګ اعلان وکړ او دا د اتحادونو تر منځ د نښتو پیل و چې د نړيوالې جګړې لامل شو.