مرسته شوې کډوالي

مرسته شوې کډوالي (په انګریزي: Assisted migration) «د تاریخي محدودې له پولو هاخوا د اقلیمي بدلون په یوه دوره کې د یوې نوعې د نفوسو یا میټا نفوسو عمدي ځای پر ځای کولو ته ویل کېږي څو هغوی د ژوندانه لپاره مناسب استوګن ځایونه ومومي...». له همدې امله دا د طبیعت ساتنې یوه کړنلار ده چې پر مټ یې بوټي او حیوانات په قصدي بڼه د اقلیمي اغېزو د تحمل په موخه داسې مناسبو ځایونه ته لېږدول کېږي چې د هغوی د ژوندانه راتلونکې اړتیاوې پوره کولای شي – دغه چاره له دې امله ترسره کېږي ځکه چې دوی په خپله مناسبو سیمو ته د کډوالۍ یا تګ وړتیا نه لري.

دغه اصطلاح د لومړي ځل لپاره په ۲۰۰۴ زکال کې د خوندیتوب د بیالوژي څانګې ته په اړوندو لیکنو کې را څرګنده شوه. دا د نوعو د ځای پر ځای کولو د هغه ډول څرګندويي کوي چې موخه یې د اقلیمي بدلون له امله د نوعو د تلفاتو کمښت دی. د انقراض له حالت سره د مخ نوعو د مدیریت په برخه کې مرسته شوی استعمار (۲۰۰۷ زکال) او پلان شوې ځای پر ځای کېدنه (۲۰۰۹ زکال) ډیر ژر د هغو د مترادفو اصطلاحاتو په توګه وړاندې شول – دویمه اصطلاح یې د دواړو څانګو د ۲۲ مشترکو لیکوالانو په لیکنو کې کارول شوې.

په ځنګل پوهنې او د هغو په مدیریت کې، مرسته شوې کډوالي دغې څانګې ته په اړوندو علمي مجلو کې د خوندیتوب د بیالوژي پوهانو له خوا د بېلابېلو نظریاتو پر مټ تر بحث لاندې نیول شوې. دا تر ډېره بریده له دې امله ده چې لرغوني چاپېریال پوهان له دې وړاندې دې پایلې ته رسېدلي و چې د یخبندان د عصر څخه په زرګونو کاله وروسته هم شمالي امریکا ته د ځنګلي پوښ کوونکو ونو (canopy trees) په حرکت کې پام وړ ځنډ شتون لرلی. په ۱۹۹۰مه لسیزه کې د ځنګل ساتنې څېړونکو د ونو د نوعو د توزیع د موډلونو اړوند هڅو کې د اقلیمي بدلون د اغېزو څخه په کار اخیستو پیل وکړ چې د هغو په پایلو کې د احتمالي فاصلو په راتلونکې کچه کې توپیرونو پام ځانته جلب کړ. ورته مهال د ځای پر ځای کولو ترمینولوژي د ځنګل دارۍ په برخه کې د څېړونکو ترمنځ بحث پارونکې نه وه، ځکه چې کډوالي هغه معیاري اصطلاح وه چې لرغونې چاپېریال پوهنې ته په اړوندو جیولوژیکي سوابقو کې د ونو د ثبت شوو نوعو د طبیعي حرکتونو په موخه کارول شوې وه. د ځنګل دارۍ د لارو چارو او د خوندیتوب د بیالوژي ترمنځ یو بل کلیدي توپیر دا دی چې لومړنی یې لزوما «د تخمي انتقال د کړنلارې» په واسطه هدایت شوی، هغه مهال چې د لرګیو یا د کاغذ د موادو راغونډونه د ځنګلونو د بېرته کرلو پر مټ رامنځته شوه. په کاناډا کې د بریتېش کلمبیا ایالتي اداره لومړنی بنسټ و چې په دغه برخه کې یې خپلې کړنلارې «د اقلیم پر بنسټ د تخم د لېږد» تر نامه لاندې تازه یا اپډېټ کړې.

په ټولیزه توګه د ځنګلدارۍ په چارو کې د مرسته شوې کډوالۍ د اخلاقو اړوند بحث لنډ مهالی او تر ډېره چپ و، په داسې حال کې چې د خوندیتوب په بیالوژي کې غالب بحث و. له همدې امله د ویکیپیډیا پوهنغونډ هم په شمالي امریکا کې د ځنګلونو د مرسته شوې کډوالۍ تر عنوان لاندې یوه جلا مقاله په ۲۰۲۱ زکال کې خپره کړه چې له اقلیم سره د سازښت او د ځنګل دارۍ په مسلک کې د پرېکړه کولو په برخه کې په یوې لارښودې وسیلې واوښته.

له همدې امله د دغې مقالې پاتې برخه د خوندیتابه د بیولوژي په اډانه کې د مرسته شوې کډوالۍ پر موضوع او په ځانګړې توګه د ګواښ سره د مخ نوعو د مدیریت په برخه کې پر کړنلارو راڅرخي.

مخینه

اټکل کېږي چې اقلیمي بدلون به ډیری نوعې له خپلې اوسنۍ محدودې بهر او همدارنګه به ورته په نورو ځایونو کې د مناسبو برخو د جوړولو لامل وګرځي. د نوعو د نفوسو د کمښت او انقراض څخه د مخنیوي په موخه اړتیا ده څو هغه سازښت او یا هم د نویو سیمو استعمار ته مخه کړي. د موډل سازۍ له یوې خاصې کړنلارې څخه په ګټنې پوهانو وړاندوینه کړې چې په دغه پېړۍ کې به د منځنۍ کچې اقلیمي بدلون سره نه سازښت او یا هم د هغو په خاطر د نه کډوالۍ له امله د نړۍ د ټولو نوعو یو پر څلورمه برخه له مړینې سره مخ شي. د نړۍ په ډېرو برخو کې د ډیری نوعو د تیتوالي کچه په استوګنځایونو کې د وړاندوینه شوو بدلونونو سره د همغږي کېدو له کچې څخه په پام وړ کچه لږ ده.

له تاریخ وړاندې اقلیمي بدلونونه د لویو نړیوالو انقراضونو لامل ګرځېدلي، همدارنګه په نږدې راتلونکي کې د اټکل شوې تودوخې چټکتیا د تېرو۱۰۰۰۰ کلونو د بدلونونو د چټکتیا په پرتله څو چنده زیاته ده. د انساني فعالیتونو له امله د رامنځته شوي اقلیمي بدلون سره د غبرګون په موخه د کډوالۍ په برخه کې د نوعو ناتواني لامل ګرځېدلې چې یو شمېر پوهان او د ځمکو مدیران مرسته شوې کډوالي د نوعو له انقراض څخه د مخه نیونکې وسیلې په توګه په پام کې ونیسي. ورته مهال په ۲۰۲۳ زکال کې د مرسته شوې کډوالۍ ډېرې لږ نمونې د اجرا په حالت کې دي: یوه بیا کتونکې مقاله څرګندوي، «مرسته شوې کډوالي د بوټو (په ځانګړې توګه د ونو) په برخه کې دود وه، له هغو وروسته الوتونکو مرغانو ځای درلود او ډیر لږ د نورو نوعو اړوند اجرا کېده».

حکومتي پالیسۍ

د نړیوال خوندیتوب پالیسي

په ۱۹۸۹ زکال کې د ساینس په نامه ژورنال کې، « انتقال د نوعو د خوندیتوب وسیله: وضعیت او ستراتیژي» تر عنوان لاندې خپرې شوې مقالې له ۱۹۷۳ زکال څخه تر ۱۹۸۹ زکال پورې په متحده ایالاتو، هاوايي، کاناډا، اسټرالیا او نیوزلنډ کې د کمیابو نوعو (الوتونکو او تي لرونکو) د ځای پر ځای کولو موارد توضېح کړي و. د استوګنځایونو تخریب، د استوګنځایونو بشپړ له منځه تګ او ښکار په دغه مقاله کې د نوعو د کمښت له اصلي لاملونو څخه ګڼل شوي و. دغې مقالې اقلیمي بدلون د اندېښنې وړ لامل په توګه نه و یاد کړی.

درې لسیزې وروسته د طبیعت څخه د خوندیتوب نړیوالې اتحادیې (IUCN) راپور خپور کړ چې «اوس مهال اقلیمي بدلون د دغه اتحادیې په سره لېست کې تر ګواښ لاندې ۱۰۹۶۷ نوعې تر اغېز لاندې راولي». په ۲۰۲۱ زکال کې د دغې اتحادیې بل راپور څرګنده کړه چې اقلیمي بدلون د خوندي انتقال د تخصصي سازمان په ۳۵۵ پاڼیز راپور کې ۲۰ ځله یاد شوی دی؛ خو «مرسته شوی استعمار» په کې یوځل د یو انطباقي غبرګون په توګه یاد شوی دی.

په ۲۰۲۲ زکال کې د بیولوژیکي تنوع اړوند د ملګرو ملتونو کنوانسیون، «اقلیمي بدلون» د ژوندیو موجوداتو د نړیوالې تنوع پر وړاندې د دریم لوی ګواښ په توګه په رسمیت وپېژنده. په دغه کنوانسیون کې «د ځمکې او سمندر څخه په ګټنه کې بدلونونه» د «ارګانېزمونو له مستقیم استثمار» سره یوځای د لویو ګواښونو په توګه یاد شوي وو. له دې امله چې دغه هوکړه د «موخو» او «اهدافو» په کچه وه، د خوندیتوب لارو چارو لکه ځای پر ځای کولو او له اقلیم سره د سازښت (مرسته شوې کډوالي) هېڅ مورد ته په کې اشاره نه وه شوې.

په متحده ایالاتو کې له ګواښ سره د مخ نوعو قانون

د ۲۰۲۲ زکال په جون میاشت کې د متحده ایالاتو د کبانو او وحشي حیواناتو بنسټ په فدرال ریجسټر نومي ورځپاڼه کې د یو قانون وړاندیز خپور کړ چې د ګواښ سره د مخ نوعو د قانون د ۱۰مې (جې) برخې مقررات یې په کې اصلاح کړي و، څو مرسته وکړي چې د دوی له خوا ثبت شوې نوعې د هغوی د ژوندانه له تاریخي محدودې بهر مناسبو استوګنځایونو ته ولېږدول شي. دغه وړاندیز شوي بدلون په راتلونکو لسیزو کې مرسته کوله چې د ګواښ سره د مخ نوعو د قانون له خوا د نوملړ شوو نوعو خوندیتوب زیات او د هغو په شمېر کې وده رامنځته شي. ځکه چې مخ پر زیاتوالي اقلیمي بدلونونه او پر هغو برید کوونکې نوعې لامل ګرځي هغوی خپلې تاریخي محدودې ته اړوند استوګنځایونه بدل کړي او د هغوی د استوګنې لپاره شرایط نامناسب شي». د دغه وړاندیز اړوند د نظر ورکولو دوره د ۲۰۲۲ زکال په اګست میاشت کې پای ته ورسېده او اړوند یې ۵۰۰ موافق یا مخالف نظریات په انلاین بڼه ترلاسه شول.

د متحده ایالاتو د کورنیو چارو وزارت د ۲۰۲۳ زکال په جون میاشت کې د یاد قانون د ۱۰مې برخې د اصلاح په موخه خپله پرېکړه اعلان کړه چې په هغو کې یې د یو پارامتر په توګه «تاریخي محدودې» ته ارجاع لغو او د «ازمایښتي نفوسو» د ځای یې وویل چېرې چې د نوعو د ځای پر ځای کولو اجازه شتون لري. دغې پرېکړې په موثره بڼه د ګواښ سره مخ بوټو او حیواناتو د کډوالۍ اجازه ورکړه.