لویه کډوالي (افریقایي امریکایان)

لویه کډوالي چې ځینې وختونه د شمال پر لور لویه کډوالي یا د تورپوستو د کډوالي په نوم یادېږي، د سویلي متحده ایالاتو له کلیوالي سیمو څخه شمال ختیځ، منځني لوېدیځ او لوېدیځو ښاري سیمو ته د شپږ مېلیونو افریقایي امریکایانو کډه کېدل وو، چې د ۱۹۱۶ او ۱۹۷۰ ز کلونو ترمنځ پېښه شوه. اصلي لامل یې په سویلي ایالتونو کې خراب اقتصادي شرایط او هم د جیم کرو د قوانینو د پلي کېدو له امله رایج توکمیز بېلتون او تبعیض و. د کډوالۍ له امله راغلی تاریخي بدلون ډېر پراخ شو، ځکه چې کډوالو په عمومي توګه د متحده ایالاتو د هغه وخت لویو ښارونو (نیویارک ښار، شیکاګو، دیټرویټ، لاس انجلس، فلادیلفیا، پیټسبورګ، کلیولنډ، بالتیمور، او واشنګټن ډي سي) ته لاړل، چې په هغه وخت کې دغو ښارونو په متحده ایالاتو کې کلتوري، ټولنیز، سیاسي او اقتصادي مرکزي نفوذ درلود. هلته افریقایي امریکایانو خپل ځان ته اغېزمنې ټولنې جوړې کړې. د ایزابل ویلکرسون په وینا: کډوال او د کډوالو اولاده د جیم کرو د محدودونکې آیډیالوژۍ او محرومیت په وړاندې مبارزې ته اړ شول. سره له دې چې د ډېرو کسانو لپاره د سویل پرېښودل لوی غم او ټول خنډونه چې کډوال په خپلو نویو کورونو کې ور سره مخامخ شول، کډوالي د انفرادي او ډله ییز عامل یو ګام و، چې د امریکا د تاریخ لاره یې بدله کړه، چې د دوی د کړنو پر بنسټ په حقیقت کې "د خپلواکۍ اعلامیه" " ولیکل شوه. 

له ۱۷۸۰ز کال څخه تر ۱۹۱۰ ز کال پورې د متحده ایالاتو د نفوسو لومړنۍ احصایه ښيي چې:  د افریقايي - امریکایانو له ۹۰٪ څخه ډېر نفوس د امریکا په سویل کې استوګن و، چې په درېیو سویلي ایالتونو کې یې د نفوس زیاتره برخه جوړوله، یعنې لوئېزیانا (تقریباً تر ۱۸۹۰ ز کال پورې)، سویلي کارولینا (تر ۱۹۲۰ ز کلونو پورې) او مسیسیپي (تر ۱۹۳۰ ز کلونو پورې). خو د لویې کډوالي په پای کې، د افریقایي - امریکایانو له نیمایي څخه لږ ډېر نفوس په سویل کې استوګن و، په داسې حال کې چې د نیمایي څخه لږ کم په شمال او لوېدیځ کې اوسېدل. د دې تر څنګ، د افريقايي-امريکايانو نفوس په لوړه کچه ښاري شوی و. په ۱۹۰۰ز کال کې، په سویل کې د افريقايي امریکایانو یوازې پنځمه برخه په ښاري سیمو کې اوسېدل. تر ۱۹۶۰ ز کال پورې، په سویل کې نیمایي افریقایي امریکایانو په ښاري سیمو کې ژوند کاوه او تر ۱۹۷۰ ز کال پورې، په ټول هېواد کې له ۸۰٪ څخه ډېر افریقایي امریکایانو په ښارونو کې ژوند کاوه. په ۱۹۹۱ ز کال کې نیکولاس لیمن لیکلي:

لویه کډوالي په تاریخ کې ترټولو لویې او ګړندۍ ډله ییزې کورنۍ کډې وې – ښايي داسې ترټولو لوی خوځښت وي چې د اعدام یا لوږې د مستقیم ګواښ له امله نه و رامنځته شوی.  خالصې شمېرې ښيي چې: دا کډوالي متحده ایالاتو ته د هرې بلې قومي ډلې - اېټالویانو یا آیرلنډیانو یا یهودانو یا قطبيانو له کډوالۍ څخه زیاته وه. تور پوستو خلکو ته کډوالي په دې معنا وه چې په امریکا کې خپله دایمي اقتصادي او ټولنیزه اډه خوشې کړي او یوه نوې اډه ولټوي. 

یو شمېر تاریخپوهان د دوو کډواليونو ترمنځ توپیر کوي، لومړي لویه کډوالي (۱۹۱۶-۱۹۴۰ز) چې د سویل اساساً کلیوالي سیمو څخه شاوخوا ‍۱،۶ میلیونه خلک شمالي صنعتي ښارونو ته کډه شول او دویم لویه کډوالي (۱۹۴۰-۱۹۷۰ز) چې له ستر ناورین وروسته پیل شوه او لږ تر لږه ۵ مېلیونه خلک یې، چې په ښاري وړتیاوو سمبال، ډېر ښاري خلک هم په کې شامل وو، شمال او لوېدیځ ته کډه کړل.

دا بهیر د مدني حقونو له غورځنګ وروسته برعکس شو او ډېرو افريقايي-امریکایانو، که څه هم ډېر سوکه، سویل ته کډه وکړه. دا کډې چې د نوي لویې کډوالي نوم وړکړل شوی، په عمومي توګه د متحده ایالاتو په شمال ختیځ او منځني لوېدیځ کې د ښارونو اقتصادي ستونزو، په "نوي سویل" کې د دندو د ودې او د ژوند د ټیټ لګښت، د کورنۍ او خپلوانو د اړیکو او د سپین پوستو خلکو له لوري د تبعیض د کمولو له امله وپارول شول.

لاملونه

بېلتون، قراردادي غلامي، د بندیانو اجاره کول، د توکمپالنې د آیدیالوژۍ په خپرېدو کې زیاتوالی، له محکمې پرته اعدام (د ۱۸۸۲ او ۱۹۶۸ ز کلونو ترمنځ نږدې ۳۵۰۰ افریقایي امریکایان پرته له محکمې اعدام شول) او د ټولنیزو او اقتصادي فرصتونو نشتوالی، د سویل افریقایي امریکایانو تر منځ د کډوالي لومړني لاملونه وو. ځینو لاملونو کډوال شمال ته جلب کړل، لکه:  په شمالي فابریکو کې د کار کمښت چې د لومړۍ نړیوالې جګړې له وجهې رامنځته شو او له امله یې د پولادو په کارخونو، د اورګاډي پټلۍ، د غوښې بسته بندی په کارخونو او د موټرو په صنعت کې زرګونه دندې رامنځته شوې. په شمال کې د کار استازو د هڅو له امله چې د شمالي سوداګرو له خوا د سویلي کارکوونکو د ګومارنې لپاره استول شوي وو، د دندو جلب پیاوړی شو. شمالي شرکتونو د وړیا ترانسپورت او د ټیټ لګښته کور په ګډون، ځانګړې هڅونې وړاندیز کړې، چې  تورپوستي کارکوونکي ګډه کولو ته وهڅوي.

اروپايي کډوال، د لومړۍ نړیوالې جګړې په اوږدو کې کم شول، چې دا د دې لامل شو چې د شمالي کارخونې د کاري ځواک د عرضې د کموالي اغېزه حس کړي. شاوخوا ۱،۲ میلیونه اروپايي کډوال په ۱۹۱۴ز کال کې راغلل، په داسې حال کې چې یوازې ۳۰۰۰۰۰ تنه په راتلونکي کال کې راغلل. په پوځ کې د کارکوونکو نوم لیکنې هم د کاري ځواک په عرضه اغېزه کړې وه. دې کار په شمال کې د افریقایي امریکایانو لپاره د جګړې د وخت موکه رامنځته کړ، ځکه چې په سویل کې شمالي صنعت، د کاري ځواک د نوې عرضې په لټه کې و.

د سویلي دندو په پرتله د شمالي دندو لپاره ډېرې ګټې وې، لکه: معاشونه چې ښایي دوه برابره یا ډېر وو. اجاره یي کرنه، کرهنیز ناورین، د غوزو ګونګټو پراخ یرغل او سېل هم افريقایي امریکایان وهڅول، چې شمالي ښارونو ته کډه وکړي. د جیم کرو قوانینو له وجهې د ټولنیزو فرصتونو نشتوالي هم افریقایي امریکایان وهڅول چې شمالي برخو ته کډه شي.

لومړی لویه کډوالي (۱۹۱۰-۱۹۴۰ ز کلونه)   

کله چې د مرییانو د آزادۍ اعلامیه په ۱۸۶۳ ز کال کې لاسلیک شوه، د افريقايي - امریکایانو له اته سلنې څخه لږ نفوس د متحده ایالاتو په شمال ختیځ یا منځني لوېدیځ کې اوسېدل. دې په راتلونکې لسیزه کې بدلون وموند، کنزاس ته تر ۱۸۸۰ ز کال پورې کډوال روان و. د متحده ایالاتو سنا په دې اړه د څېړنو امر صادر کړ. نږدې ۹۰ سلنه تورپوستو امریکایانو، په ۱۹۰۰ ز کال کې لاهم په سویلي ایالتونو کې ژوند کاوه.    

د ۱۹۱۰ او ۱۹۳۰ ز کلونو ترمنځ، په شمالي ایالتونو کې د کډوالۍ له امله د افريقايي-امریکایانو نفوس زیاتره په لویو ښارونو کې نږدې څلوېښت سلنه زیات شو. د فلادلفیا، دیترویټ، شیکاګو، کلیولنډ، بالتیمور او نیویارک سیټي ښارونو د شلمې پېړۍ په لومړیو کې یو څه تر ټولو ډېر زیاتوالی درلود. په لسګونو زره تورپوستي کارکوونکي په صنعتي دندو کې، لکه: د پنسلوانیا د ریل پټلۍ د پراختیا په اړوند دندو کې وګومارل شول، ځکه چې بدلونونه په ښارونو کې متمرکز وو، چې په مېلیونونو نوي یا وروستي اروپایي کډوال یې هم جذب کړي وو، د دندو او کم پيدا کورونو لپاره د خلکو د سیالۍ له امله کړکېچونه زیات شول. زیاتره د توکمیز آیرلندیانو، چې د خپلو وروستیو ترلاسه شوو موقفونو او ولکې څخه یې دفاع کوله، د وروستيو کډوالو او تورپوستو خلکو تر منځ کړکېچونه ډېر سخت وو.