قیاسي استدلال

قیاسي استدلال، د استدلال یوه لاره  ده چې په هغه کې د مشاهدو یوه ډله ترکیب کېږي، ترڅو یو عمومي واقعیت لاس ته راشي. قیاسي استدلال، له استقرايي یا څېړنیز استدلال نه توپير لري.

که لومړيتوبونه يـې سم وي، د استقرایي (له کل نه جز ته) دلیل پایله یقیني ده، په مقابل کې د ورکړل شوو شواهدو پربنسټ، د استدلال د پایلې حقیقت احتمال لري .

ډولونه

عمومي کول

عمومي کول (په دقیق ډول یوه قیاسي بڼه عمومي کول) د بڼې په اړه، له یوه بنسټ نه د نفوسو په اړه پایلې ته رسي چې  د دې بڼې نه ترلاسه شوې کتنه، په پراخ نفوس کې اټکل کېږي.

احصائیوي عمومي کول

د احصائيې عمومي کول، یو ډول استنتاجي بڼه ده چېپه کې د نفوس په اړه پایله د احصائیوي استازولۍ بڼې په کارولوسره اټکل کیږي.

حکايتي، روایتي عمومي کول

یوه کیسه یا روايت عمومي کول یو ډول استدلال کوونکي دلیل دی چې په هغه کې د نفوس په اړه پایله د غیر احصائیوي بڼې په کارولو سره اټکل کیږي. عمومي کول، د افسانوي شواهدو پر بنسټ ولاړ دی .

وړاند وینه

قیاسي وړاندوینه، د تېرې او اوسنۍ بڼې نه د راتلونکې بېلګې په اړه پایله راباسي.  لکه د قیاسي استدلال عمومي کولو په څېر، یوه قیاسي وړاندوینه په عمومي توګه د معلوماتو پر ګروپ پورې ولاړه ده چې د پېښې ځانګړي مثالونه لري، مګر د دې پرځای چې له عمومي بیان سره پای ته ورسېږي، د احتمالي وړاندوینې د احتمال په اړه د ځانګړي بیان سره پای ته رسېږي چې د راتلونکي مثال په شتون یا نه شتون کې د پخوانیو او اوسنیو مثالونو له خوا شریک شوی (یا نه دی شریک شوی) ولري.

د تېرو پېښو پر بنسټ استنباط کول    

پېښې په دې کې له وړاندوینو سره ورته دي، یو څوک له اوسنۍ او تېرې بڼې نه د تېرې بېلګې په اړه نتیجه ورکوي. د یوې قیاسي بڼې عمومي کولو په څېر، د تېرو پېښو په اړه یوه انتفاعي انګېرنه د معلوماتو ګروپ باندې تکیه کوي چې د پېښې ځانګړي مثالونه لري.

د اوسنیو پېښو پر بنسټ استنباط کول

د اوسنیو پېښو په اړه یوه انګیزه د تېرو پېښو په اړه انګېرنې ته ورته ده، چی د اوسنیو او تېرو بڼو نه د اوسني مثال په اړه نتیجه ترلاسه کېږي. د یوې قیاسي بڼې عمومي کولو په څېر، د اوسنیو پېښو په اړه یوه استخراجي انګیرنه د معلوماتو د ګروپ پر بنسټ ولاړه  ده  ،چې د پېښې ځانګړې نمونې لري.

احصائیوي منطق

احصایوي منطق، د یوې ډلې یا ټولګې په اړه له عمومي کولو نه وروسته د یوه کس یا یوې فردي مسئلې په اړه نتېجې ته رسېږي . د نفوسو د پېژندل شوو مثالونو پر بنسټ، په هغه تناسب چې Q د A صفت لري. انفرادي I د P بل غړی دی. له همدې امله د Q سره ورته احتمال شته چې زه  A لرم.

لامل لرونکی استنتاج

د علت یا لامل پېژندنې د اغېزې د رامنځته کېدو د شرایطو پر بنسټ د علت اړیکې په اړه نتیجې ته رسېږي. د دوو شیانو د اړیکو په اړه بنسټونه کولی شي، د دوی ترمنځ د علت اړیکه په ګوته کړي، مګر اضافي عوامل باید تایید شي، ترڅو د علت د اړیکو دقیق شکل رامینځته کړي.

مېتودونه

دوه اصلي مېتودونه (څېړندودونه) چې څېړنېزو پایلو ته د رسیدو لپاره کارول کېږي، هغه حسابي قیاس او له مینځه وړل (حذفي) قیاس دي.

حسابي استدلال

حسابي قیاس، یو استخراجي مېتود دی، چې په هغه کې پایله د هغو نمونود شمېر پربنسټ رامینځته کېږي، چې ملاتړ یې کوي. هرڅومره یې چې ملاتړ کوونکي مثالونه زیات وي ، پایله یې پياوړې وي.

د حسابي قیاس د شاملولو تر ټولو اساسي بڼه، له ځانګړو مواردو نه  ټولو مواردو ته قیاس کېږي او په دې توګه یو غیر محدود عمومي کول دي. که یو څوک ۱۰۰ (کوتان) وويني او ټول ۱۰۰دانې سپین وي ، کولای شو چې، د ممکن قیاس په نتیجه کې  د یوې نړیوالې ډلبندۍ وړاندیز وکړو چې ټول (کوتان) سپين دي.

له منځه وړل یا حذفي استنتاج

له منځه وړلو قیاس، چې د متغیر قیاس په نوم هم یادېږي، یواستنتاجي مېتود دی، چې په کې یې پایله، د مختلفو مثالونو پربنسټجوړېږي، چې د هغې ملاتړ کوي  .

د حسابي قیاس پر خلاف ، د مختلفو مثالونو پر بنسټ د لرې کولو دلیلونه چې د پایلې ملاتر کوي، نه د هغو بڼو شمېر چې د هغې ملاتړ کوي. لکه څرنګه چې د مثالونو ډولونه زیاتېږي، د دې مثالونو پر بنسټ ډېری احتمالي پایلې د نامناسبو پایلو په توګه پېژندل کیدای شي او له مینځه وړل کېږي. دا يې په بدل کې د هرې پایلې ځواک زیاتوي، چې له مختلفو مثالونو سره سمون لري. دا ډول قیاس امکان لري چې، مختلف مېتودونه وکاروي، لکه: نیمه آزموینه (شبه قیاس)، کوم چې د سیال فرضیه آزمایي او چیرې چې امکان ولري، د سیال فرضیه له منځه وړي، چې د مختلفو شواهدو آزموینې، ممکن د ګنګس کوونکو احتمالاتو له مینځه وړلو لپاره هم کار واخیستل شي.

تاریخچه

لرغونې فلسفه

ارستو ۳۰۰ کاله وړاندې له ميلاد نه له ځانګړيتوب نه نړیوال ډګرته د حرکت لپاره د یوناني کلیمه epagogé  وکاروله ، چې بیا  سیسرو دغې لاتیني کلمې inductio  ته وژباړله. د ارستو وروستۍ تحلیلونه په طبیعي فلسفې او ټولنیزو علومو کې د استنتاجي ثبوت مېتودونه تر پوښښ لاندې راولي.

پیرهونیزم یا د شک گرایي مکتب

پخواني شک گرایان لومړني غربي فیلسوفان وه چې د قیاس یا اټکل ستونزه یې په نښه کړه، چی : قیاس نشي کولی د نړیوالو بیاناتو منل د ریښتیا په توګه څرګند کړي.

لرغونی طب

د پخواني یوناني طب سترواکۍ مکتب ایپیولوجیزم (تاریخ د عمومي کولو پرته او د علت ادعا کولو پایلو په پام کې نیولو) سره د استنتاج مېتود کارولی دی. ایپیولوجیزم یوه له تیوري نه پرته طریقه ده، چې تاریخ ته د حقایقو د راټولولو له لارې، پرته له  ډېر عام کولو نه ګوري او د علت د ادعا کولو پایلې په پام کې نیولو سره ایپیولوجیزم یوه داسې انګیرنه ده ،چې په بشپړه توګه د  څرګندو څېزونو په ساحه کې حرکت کوي، یعنی هڅه کوي چی مبهم استناد ونکړي.

لومړنۍ عصري فلسفه

په ۱۶۲۰ ز کال کې، لومړی عصري فلیسوف فرانسس بیکن، چې په یوازې توګه د حسابي څېړنې ارزښت رد کړ. د هغه حسابي څېړنېزه طریقه، دقیقې او ډېرو بېلابېلو لیدنو ته اړتیا لري چې د طبیعي نړۍ جوړښت او لامل اړیکې يې کشف کړې، تر څو د تجربې د اوسنۍ ساحې د هغې خوا د پوهې تر لاسه کولو لپاره د حسابي څېړنې له شاملولو سره یوځای شي. له همدې امله حسابي څېړنه، د يوې برخې په توګه د حساب شاملولو ته اړتیا لري .

ډیویډهیوم

تجربه لرونکي ډیویډ هیوم په ۱۷۴۰ زکال درېځ کې د محاسبې هڅونه وموندل شوه چې، هېڅ عقلاني منطق نه لري، یوازې د منطقي بنسټ په بدل کې، د ذهن دود او د ژوند کولو ورځنۍ اړتیا شاملول و. په داسې حال کې چې کتنې، لکه: د لمر حرکت، د طبیعت د یووالي له اصولو سره یوځای کېدای شي، ترڅو داسې پایلې رامینځته کړي چې، داسې وبرېښي چې باوري ښکاري، د حسابي څېړنې ستونزه، له دې حقیقت نه رامنځته شوه چې، د طبیعت یووالی، په منطقي توګه معتبر اصول نه دي.

ایمانول کانت

کانت د هیوم د اثر د الماني ژباړې په واسطه  "د تعصبي خوب" نه راویښ شو، کانټ هڅه وکړه چې د  میتافیزیک یا مابعدالطبیعاتو امکان تشرېح کړي. په ۱۷۸۱ زکې، کانت د خالص استدلال  یا عقل پلوي په نیوکې سره، عقل پلوي د پوهې پر لورد یوې لارې په توګه معرفي کړ، چې له تجربو نه توپیر لري.