قومي ډله (قومیت)
قومي ډله او یا هم قومیت د خلکو هغې ډل بندي ته ویل کېږي چې د یو شمېر مشترکو ځانګړنو له مخې چې له نورو سره یې توپیر رامنځته کوي؛ یوبل پېژني. په دغو ځانګړنو کې کېدلای شي، د دودونو ګډې ټولګې، اجداد، ژبه، تاریخ، ټولنه، کلتور، ملت، دین او یا هم د هغو د استوګنې په سیمه کې د دوی ټولنیز چلن شامل شي. ځینې وختونه په ځانګړې توګه د قومي ملت پالنې پر مهال قومیت او ملت د یو بل پر ځای کارول کېږي، په داسې حال کې چې د نژادي مفهوم له مخې له یوبل څخه توپیر لري. [۱][۲][۳]
قومیت کېدلای شي، د یوه میراثي جوړښت او یا هم د تحمیلي ټولنیز جوړښت په توګه تعبیر شي. قومي غړیتوب معمولاً د ګډ کلتوري میراث، اصل او نسب، اصلي افسانې، تاریخ، وطن، ژبې یا خبرې کولو، سمبولیکو سیسټمونو، لکه: دین، افسانو او رواجونو، آشپزۍ، کالیو اغوستلو ډول، هنر او فزیکي څرنګوالي له مخې تعریف کېږي. قومي ډلې کېدای شي ،له یو بل سره پراخ یا محدود جنیټیکي اصل او نسب ولري چې د هرې ډلې هویت ته اړوندېږي، ډېرې ډلې ګډ او مختلط جنیټیکي نسب لري. قومي ډلې تر ډېره یو بل ته په اړوندو ژبو خبرې کوي.[۴][۵][۶]
دا امکان هم شته چې د ژبې د بدلون، کلتور منلو او د دین په منلو او بدلون سره وګړي یا یوه ډله له یوې قومي ډلې څخه بلې ته واوړي. قومي ډلې کېدای شي، په فرعي ډلو او قبیلو ووېشل شي چې د وخت په تېرېدو سره له یوبل څخه د ودونو په کولو او له خپلو والدینو څخه په فزیکي اګوښه والي سره جلا قومي ډلې رامنځته کړي. برعکس پخوانۍ یو له بله جلا قومي ډلې هم کېدای شي، له یوبل سره یوځای شي او یو قوم رامنځته کړي او یا هم په یو واحد قوم کې ادغام شي. د یو جلا قومي هویت رامنځته کېدلو ته، که هغه د وېش او یا د ادغام له مخې وي قومي زېږون (ethnogenesis) ویل کېږي.[۷][۸][۹]
قومیت او ملیت
سمولپه ځینو برخوکې په ځانګړې توګه په فراملي کډوالۍ او استعماري پراختیا کې، قومیت له ملیت سره تړلی دی. انسان پوهان او تاریخ لیکونکي، له قومیت څخه د ارنست ګیلنر او بینډیکټ اندرسون له خوا د وړاندې شوي مفهوم څخه په پیروي د ملیت او ملت پالنې وده په ۱۷ مه پېړۍ کې د معاصر دولتي سیسټم له څرګندېدو سره اړونده بولي. دغه مفاهیم د «ملي دولتونو» په رامنځته کېدو سره چې په هغو کې د ملیت فرضي پولې د دولت له پولو سره منطبقې (په ایدیال توګه منطبقې) وې، خپل اوج ته ورسېدل. له همدې امله په لویدیځ کې د قومیت مفهوم لکه د نژاد او ملیت په څېر د اروپا د استعماري پراختیا په اډانه کې وده وکړه، هغه مهال چې مرکانټلېزم او کپیټلېزم د وګړو نړیوال خوځښتونه ترویج کول او ورته مهال د دولتونو پولې په واضحه او ښکاره ډول ټاکل کېدلې.[۱۰][۱۱]
په ۱۹ مه پېړۍ کې معاصر دولتونه له ملتونو څخه د استازولۍ په ادعا د مشروعیت په لټه کې و. په داسې حال کې چې په ملي دولتونو کې تل هغو وګړو ځای لرلی چې د یو شمېر لاملونو له مخې له ملي ژوند ګوښه ساتل شوي. په پایله کې د ویستل شوو ډلو غړي یا د برابرۍ پر بنسټ د ونډې غوښتنه کوي او یا هم د خپلواکۍ په لټه کې کېږي، آن یو شمېر مهال په خپلو ملي دولتونو کې د بشپړ سیاسي جلاوالي لامل ګرځي. د دغو شرایطو له مخې کله چې له یو هېواد څخه بل هېواد ته وګړي ځي او یا هم د خپل هېواد له پولو څخه هاخوا یوبله سیمه تر خپل اشغال لاندې راولي – قومي ډلې د هغو کسانو له خوا رامنځته کېږي چې له ملیتي پلوه یو شان دي خو په بل هېواد کې یې ژوند کاوه.[۱۲][۱۳][۱۴]
د لویو وچو له مخې قومي ډلې
سمولافریقا
سمولپه افریقا کې د قومي ډلو شمېر ۱۰۰ ته رسېږي، چې هره یوه یې په عمومي ډول خپله ژبه (یا د یوې ژبې ګړدود) او کلتور لري.
آسیا
سمولپه ټوله آسیا کې د اقلیمي زونونو سره په همغږي چې کېدای شي، شمالي قطبي، نیمه قطبي، معتدل، نیمه ګرمسیر او یا هم استوايي وي، ګڼ شمېر قومي ډلې شتون لري. قومي ډلې له غرونو، دښتو، شنو سیمو او ځنګلونو سره تړلې دي.
د آسیا په سواحلو کې قومي ډلې د تولیداتو د راغونډولو او ټرانسپورت په برخو کې له ګڼ شمېر لارو چارو کار اخلي. یو شمېر ډلې تر ډېره ښکاري- راغونډونکې دي، یو شمېر یې د رمه لرونکو (کوچیانو) په ډول ژوند کوي، یو شمېر له زرګونو کلونو راهیسې کروندګراو کلیوالي وګړي او نور هم صنعتي او ښاري شوي دي. د آسیا یو شمېر ډلې هېوادونه په بشپړ ډول ښاري دي، لکه: هانګ کانګ، شنګهای او سنګاپور. په آسیا کې استعمار، د خپلواکۍ او خپل برخلیک ټاکلو لپاره د ملي انګیزې پر بنسټ په ۲۰ مه پېړۍ کې پای ته ورسېد.
یوازې په اندونیزیا کې د دولت له خوا په رسمیت پېژندل شوې، له ۱۳۰۰۰ زیاتې قومي ډلې شتون لري چې د اندونیزیا د مجموع الجزایر په ۱۷۰۰۰ ټاپو ګانې کې موقعیت لري.
په روسیه کې د اته سلنه روسي قومیت لرونکو په خوا کې له ۱۸۵ زیاتې په رسمیت پېژندل شوې قومي ډلې شتون لري. تر ټولو لویه قومي ډله یې تارتاریان دي چې د دغه هېواد د وګړو ۳.۸ سلنه جوړوي. سربېره پر دې یو شمېر نورې کوچنۍ قومي ډلې د روسیې په آسیایي برخه کې هم شتون لري.
اروپا
سمولپه اروپا کې ګڼ شمېر قومي ډلې شتون لري، پان او پیفیل (۲۰۰۴) د اروپايي وګړو ۸۷ بېلابېلې ډلې شمېرلي، چې له هغو ۳۳ یې لږ تر لږه په یوه خپلواک هېواد کې د وګړو اکثریت جوړوي، په داسې حال کې چې پاتې ۵۴ نورې په هغو سیمو کې چې ژوند کوي، د هغو سیمو قومي لږه کۍ ډلې جوړوي (په ورته مهال کېدای شي، دوی د فرعي ملي بنسټونو په داخل کې محلي اکثریت رامنځته کړي). په اروپا کې د ملي لږه کیو وګړو ټولیز شمېر ۱۰۵ میلیونه اټکل شوی چې د ۷۷۰ میلیونه اروپايي وګړو ۱۴ سلنه جوړوي.[۱۵]
د فرانسې او سویس په ګډون یو شمېر اروپايي هېوادونه، د خپلو وګړو د قومي جوړښتونو اړوند معلومات نه غونډوي. [۱۶]
په اروپا کې د رمه لرونکي قوم یوه بېلګه رومايي قوم دی چې په تحقیر کوونکي ډول د Gypsies په نوم هم پېژندل کېږي. د دوی رېښه هندي ده او په روماني ژبه خبره کوي.
د صربیا، وجودینا ولایت د ګڼ شمېر قومونو او کلتوري هویتونو د لرلو له امله پام وړدی. په دغه ولایت کې نږدې ۲۶ قومي ډلې شتون لري او په ولایتي اداره کې یې له ۶ ژبو څخه د رسمي ژبو په توګه ګټنه کېږي.[۱۷][۱۸][۱۹][۲۰]
شمالي امریکا
سمولد شمالي امریکا اصلي وګړي بومي امریکایان دي. د اروپايي استعمار پر مهال اروپایان شمالي امریکا ته ورسېدل. بومي امریکایان د هسپانوي او نورو اروپايي ناروغیو،لکه: چیچک له امله د اروپايي استعمار پر مهال مړه شول. په متحده ایالاتو کې تر ټولو لویه قومي ډله سپین امریکایان دي. هسپانوي او لاتیني امریکایان (په ځانګړې توګه مکسیکویي امریکایان) او آسیایي امریکایان په وروستیو کې متحده ایالاتو ته کډه شوي. په مکسیکو کې ډېری مکسیکويي وګړي میستیزو دي چې د هسپانویانو او بومي امریکايانو ترکیب دی.
له ۱۶ مې پېړۍ څخه تر ۱۹ مې پېړۍ پورې افریقايي غلامان شمالي امریکا ته راوړل شول. په متحده ایالاتو کې د دوی لمسیانواولادې ته افریقايي امریکایان ویل کېږي.
سویلي امریکا
سمولپه سویلي امریکا کې، ډېری وګړي له مختلطو نژادونو(تر ډېره د مولاتو او میستیزو)، بومي امریکایان او اروپایان (په ځانګړې توګه هسپانوي او پرتګالي نسب لري) دي.
اقیانوسیه
سمولاسترالیا
سموللومړۍ معلومه قومي ډله، چې په استرالیا کې یې ژوند کاوه، بومي اسټرالیایان وو، هغه ډله وګړي چې د تورس تنګي د ټاپو مېشتو وګړو په توګه په پام کې نیول کېدل. په ۱۷۷۰ ز کال کې اروپایان په ځانګړې توګه بریتانویان د لومړي ځل لپاره دغې سیمې ته ورسېدل.
د ۲۰۱۶ ز کال سرشمېرنه ښيي چې انګلنډ او نیوزلنډ له اسټرالیا وروسته د زېږون لوړه کچه لري، له ۲۰۱۱ ز کال وروسته په چین او هند کې د زېږون کچه لوړه شوې (په نوبت سره، له ۶ سلنه څخه ۸.۳ سلنه ته او له ۵.۶ سلنه څخه ۷.۴ سلنه ته).
د هغو وګړو شمېر چې د تورس تنګي د تاپو میشتو وګړو په توګه پېژندل کېږي، په ۲۰۱۱ ز کال کې د اسټرالیا د ټولو وګړو له ۲.۵ سلنه څخه په ۲۰۱۶ ز کال کې ۲.۸ سلنې ته لوړ شوی دی.
سرچینې
سمول- ↑ Chandra, Kanchan (2012). Constructivist theories of ethnic politics. Oxford University Press. pp. 69–70. ISBN 978-0-19-989315-7. OCLC 829678440.
- ↑ "ethnicity: definition of ethnicity". Oxford Dictionaries. Oxford University Press. بياځلي په 28 December 2013.
{{cite web}}: CS1 errors: archive-url (link) CS1 errors: unsupported parameter (link) - ↑ People, James; Bailey, Garrick (2010). Humanity: An Introduction to Cultural Anthropology (9th ed.). Wadsworth Cengage learning. p. 389.
In essence, an ethnic group is a named social category of people based on perceptions of shared social experience or one's ancestors' experiences. Members of the ethnic group see themselves as sharing cultural traditions and history that distinguish them from other groups. Ethnic group identity has a strong psychological or emotional component that divides the people of the world into opposing categories of 'us' and 'them'. In contrast to social stratification, which divides and unifies people along a series of horizontal axes based on socioeconomic factors, ethnic identities divide and unify people along a series of vertical axes. Thus, ethnic groups, at least theoretically, cut across socioeconomic class differences, drawing members from all strata of the population.
- ↑ "Insight into Ethnic Differences". National Institutes of Health (NIH) (in انګليسي). 2015-05-25. بياځلي په 2021-08-02.
- ↑ Banda, Yambazi; Kvale, Mark N.; Hoffmann, Thomas J.; Hesselson, Stephanie E.; Ranatunga, Dilrini; Tang, Hua; Sabatti, Chiara; Croen, Lisa A.; Dispensa, Brad P.; Henderson, Mary; Iribarren, Carlos (2015-08-01). "Characterizing Race/Ethnicity and Genetic Ancestry for 100,000 Subjects in the Genetic Epidemiology Research on Adult Health and Aging (GERA) Cohort". Genetics (in انګليسي). 200 (4): 1285–1295. doi:10.1534/genetics.115.178616. ISSN 0016-6731. PMC 4574246. PMID 26092716.
- ↑ Salter, Frank; Harpending, Henry (2013-07-01). "J.P. Rushton's theory of ethnic nepotism". Personality and Individual Differences (in انګليسي). 55 (3): 256–260. doi:10.1016/j.paid.2012.11.014. ISSN 0191-8869.
- ↑ Bayar, Murat (2009-10-14). "Reconsidering primordialism: an alternative approach to the study of ethnicity". Ethnic and Racial Studies (in انګليسي). 32 (9): 1639–1657. doi:10.1080/01419870902763878. S2CID 143391013.
- ↑ Angela Onwuachi-Willig (6 September 2016). "Race and Racial Identity Are Social Constructs". The New York Times.
- ↑ Chandra Ford; Nina T Harawa (29 April 2010). "A new conceptualization of ethnicity for social epidemiologic and health equity research". Soc Sci Med. 71 (2): 251–258. doi:10.1016/j.socscimed.2010.04.008. PMC 2908006. PMID 20488602.
- ↑ Gellner 2006 Nations and Nationalism Blackwell Publishing
- ↑ Anderson 2006 Imagined Communities Version
- ↑ Walter Pohl, "Conceptions of Ethnicity in Early Medieval Studies", Debating the Middle Ages: Issues and Readings, ed. Lester K. Little and Barbara H. Rosenwein, (Blackwell), 1998, pp 13–24, notes that historians have projected the 19th-century conceptions of the nation-state backward in time, employing biological metaphors of birth and growth: "that the peoples in the Migration Period had little to do with those heroic (or sometimes brutish) clichés is now generally accepted among historians," he remarked. Early medieval peoples were far less homogeneous than often thought, and Pohl follows Reinhard Wenskus, Stammesbildung und Verfassung. (Cologne and Graz) 1961, whose researches into the "ethnogenesis" of the German peoples convinced him that the idea of common origin, as expressed by Isidore of Seville Gens est multitudo ab uno principio orta ("a people is a multitude stemming from one origin") which continues in the original Etymologiae IX.2.i) "sive ab Alia national Secundum program collection distinct ("or distinguished from another people by its properties") was a myth.
- ↑ Aihway Ong 1996 "Cultural Citizenship in the Making" in Current Anthropology 37(5)
- ↑ Nira Yuval-Davis, "Gender & Nation" (London: SAGE Publications Ltd, 1997)
- ↑ Christoph Pan, Beate Sibylle Pfeil, Minderheitenrechte in Europa. Handbuch der europäischen Volksgruppen (2002)., English translation 2004.
- ↑ (په فرانسوي) article 8 de la loi Informatique et libertés, 1978: "Il est interdit de collecter ou de traiter des données à caractère personnel qui font apparaître, directement ou indirectement, les origines raciales ou ethniques, les opinions politiques, philosophiques ou religieuses ou l'appartenance syndicale des personnes, ou qui sont relatives à la santé ou à la vie sexuelle de celles-ci."
- ↑ Lux, Gábor; Horváth, Gyula (2017). The Routledge Handbook to Regional Development in Central and Eastern Europe. Taylor & Francis. p. 190.
- ↑ Filep, Béla (2016). The Politics of Good Neighbourhood: State, civil society and the enhancement of cultural capital in East Central Europe. Taylor & Francis. p. 71.
- ↑ "Serbian Government – Official Presentation". serbia.gov.rs. بياځلي په 26 March 2018.
- ↑ "Beogradski centar za ljudska prava – Belgrade Centre for Human Rights". bgcentar.org.rs. 29 March 2015. بياځلي په 26 March 2018.