فرانسوي هند او چين
هند او چين (چې مخکې د فرانسوي هند او چين په توګه لیکل کېدل)، په رسمي ډول د هند او چین اتحادیه چې له ۱۹۴۷ کال وروسته د هند او چين د فېدراسیون په نوم پېژندل کېده، د اسیا په سویل ختيځ کې په ۱۹۵۴ کال کې د فرانسوي استعمار تر لهمنځ تللو د یاد استعمار یوه ډله مستعمرې وې. چې کمبوجیا لاووس (له ۱۸۹۹ کال څخه)، ګوانګژووان چينايي خاوره (۱۸۹۸ څخه تر ۱۹۴۵ کال پورې) او په شمال کې د تونکېن ويتنامي سیمي، په مرکز کې انام او په سويل کې کوچینچینا پهکې شاملېدل. پلازمېنه يې د تاریخ په ډېره برخه کې د هانیو ښار(۱۹۰۲-۴۵) و؛ او د سانګیو ښار له ۱۸۸۷ کال څخه تر ۱۹۰۲ کال پورې او بیاځلي له ۱۹۴۵- ۱۹۵۴ کال پورې پلازمېنه و.
د فرانسې دویمې امپراتورۍ کوچېنچینا خپله ضمیمه کړه او په ترتیب سره په ۱۹۶۲ او ۱۹۶۳ کلونو کې په کامبوجيا کې تحت الحمایه هېواد اعلان شو. وروسته له دې چې د فرانسې دویمه امپراتوري د تونکين د مبارزاتو له طریقه د ويتنام پر شمال واکمنه شوه، بېلابېل تحتالحمایه هېوادونه په ۱۸۸۷ کال کې په یوه اتحادیه کې سره یوځای شول. د لاوس تحتالحمایه او کوانګژووان چیني خاوره په اتحادیه کې دوه نور بنسټونه و چې سره یوځای شول. فرانسویانو د خپلې حکومتولۍ په بهیر کې د سیمې له شته سرچينو څخه ګټه واخیسته، خو په سیمه کې يې د زدهکړو او روغتیايي سیستم په رغولو کې هم مرسته وکړه. له دې سره د استعمارګرانو او لرغونو اوسېدونکو تر منځ ژوره فاصله شته وه چې د لرغونیانو لهخوا د خورو ورو بغاوتونو لامل شوه. د دويمې نړیوالې جګړې په بهیر کې د فرانسې تر نسکورېدو وروسته دا مستعمره د ویشي دولت لهخوا اداره کېده او د ۱۹۴۵ کال تر مارچ پورې کله چې جاپانیانو استعماري رژيم نسکور کړو د جاپان تر اشغال لاندې وه. د جاپان تر تسلیم کېدو وروسته ويتمېن د هوچيمېن په مشرۍ د ويتنام د خپلواکۍ د اعلام یو کمونیستي سازمان رامنځته کړ. خو فرانسې په پرلپسې ډول د هند او چين کنترول بېرته تر لاسه کړ. د ۱۹۴۶ کال په وروستیو کې د هر اړخيز استقلال یوه جګړه چې د هند او چين د لومړۍ جګړې په نوم پېژندل کېږي د ويتمېن او فرانسوي ځواکونو تر منځ پيل شوه.
له ویتمېن سره د مخالفت لپاره په ۱۹۴۹ کال کې د پخواني امپراتورباوډي په مشرۍ د ويتنام ایالت اعلان شو، له ويتنام سره د بیاځلي اتحاد لپاره د فرانسې هڅه نابریالۍ وه. د ۱۹۵۳ کال د اکتوبر په ۹مه او د نوامبر په ۲۲ د لاووس پاچاهۍ او د کامبوج پاچاهۍ خپله خپلواکي اعلان کړه. په ۱۹۵۴ کال کې د جینوا تر تړون وروسته فرانسویان له ویتنام څخه چې په دوه هېوادونو وېشل شوی و (تر ۱۹۷۶ کال) په زور ووېستل شول او فرانسوي هند او چين نور نهشته و.
تاريخ سمول
د فرانسې لومړني لاسوهنې/مداخلې سمول
د فرانسې او ویتنام اړیکې د ۱۷مې پېړۍ په لومړیو کې د عیسوي مبلغ الکساندر ډي روډز له ننه کېدو سره پيل شوې. ويتنام نږدې په دې وخت «د سویل لور ته خپل فشار» - « Nam Tiến» نوی پيل کړی و. د مکونګ دېلتا په نوم تر یوې کچې د چمپا پاچاهۍ او د خومر امپراتوۍ د یوې برخې اشغال د دوی په لاس کې و چې په ۱۴۷۱ کال کې يې ماته وخوړه. [۱]
په وينتام کې د اروپا ګډون د ۱۸مې پېړۍ په بهیر کې پر سوداګرۍ محدود شو، ځکه د عیسوي تبلیغیانو ډېر بریالي کار دوام وکړ. یو فرانسوي کاتولیک کشیش پېیر پينو ډي بهین په ۱۷۸۷ کال کې د فرانسې له دولت څخه غوښتنه وکړه او فرانسوي پوځي داوطلبان يې د خپلې کورنۍ د ځمکو د بېرته اخیستلو لپاره چې کورنۍ يې تا سون ته بایللې وې د نېګویان انې د مرستې لپاره تنظیم کړل. پېنګو په ویتنام کې ومړ خو پوځیانو يې تر ۱۸۰۲ کال پورې د فرانسې د مرستې لپاره د نګویان انې سره وجنګېدل.
نولسمه پېړۍ سمول
د فرانسې استعماري امپراتوري په نولسمه پېړۍ کې په شدید ډول په ویتنام کې ښکېله وه. په دې هېواد کې د فرانسې لاسوهنه تر ډېره د پاریس د بهرنیو ماموریتونو ټولنې د کارونو د خوندیتوب په موخه وه. د نېکویانو کرړې پهخپل وار سره کاتولیک تبلیغیانو ته د مخ پر زیاتېدو سیاسي ګواښ په سترګه کتل؛ د مثال په ډول کورتېزانس (د اروپا په فیوډالي ټولنه کې د حکومت د مرکز درباریان، ژباړن) چې په سلسلهيي نظام کې یو بانفوذه لوری و، د داسې یوې ټولنې تر اغېز لاندې له خپل وضعیت څخه وېرېدل چې پر یوښځمنۍ يې ټینګار کاوه. [۲]
په ۱۸۵۸ کال کې د نېګویانو د کرړې د اتحاد یوه لنډمهالې دوره پر ټوران (اوسنی ډا نانګ) د درېیم ناپيلون په امر د فرانسې د سمندري ځواک مشر چارلېز ريګولټ ډي جينیولي له برید سره پای ته ورسېد. تر برید مخکې د یوې سولهییزې حللارې لپاره د فرانسوي ديپلومات چارلز ډي مونتوګوني هڅې له ماتې سره مخ وې. فرانسې چې بله چاره نه لرله، د ويتنام زور زیاتي د پای ته رسولو او د کاتولیک تبلیغیانو د تبعید لپاره يې جينیولي د پوځي هڅې لپاره ولېږه. [۳]
څورالس توپلرونکو بېړیو ۳۰۰۰ نارینه سرتېرو چې ۳۰۰ يې د اسپانویانو لهخوا چمتو شوي فلیپيني سرتېري و، د ټوران پر بندر برید وکړ چې د پاموړ زیانونه يې پېښ او ښار يې اشغال کړ. له ويتناميانو سره تر درې مياشتنۍ جګړې وروسته په خاروه کې د ډېر پرمختګ نه وړتیا ډي جینیولي پر سایګون د یو بل ځای ناستي برید په لټه کړ او د هغې تاييدي يې ترلاسه کړه. [۴][۵]
ډي جینیولي د ویتنام د سویل لور ته په حرکت کولو سره د سایګون ښار چې له کمزوري دفاعي سیستم څخه برخمند و د ۱۸۵۹ کال د فېبرورۍ په ۱۷مه ولکه کړ. په دې توګه جینیوالي او پوځ يې یو ځل بیا وکولی شوی چې د ښار له دفاعي محدودې څخه بهر خاوره قبضه کړي. ډي جينیولي د خپلو اقداماتو له امله له نیوکو سره مخ شو او د پوځي بېړيو مشر پېج يې د ۱۸۵۹ کال په نوامبر کې په ویتنام کې د کاتولیکانو د ايمان د خونديتوب تړون او په ورته حال کې د خاورې لاستهراوړنو ته د لاسرسي د مخنیوي پر بنسټ ځایناستی وټاکل شو. [۶][۷]
د سولې مذاکرات نابریالي وو او په سایګون کې جګړې دوام وکړ. په پای کې فرانسویانو په ۱۸۶۱ کال کې د سایګون لښکرلېږد ته ډېر پوځیان راوستل، چې له ښار څخه بهر يې پرمختګ وکړ او په ډېلتا مکونګ کې يې د ګڼ شمېر ښارونو په ولکه کولو پيل وکړ. ويتنامیانو د ۱۸۶۲ کال د جون په ۵مه د سایګون تړون ومانه او لاسلیک يې کړ، چې پر بنسټ يې د کاتولیک مذهب ازادۍ له قانوني کولو سره هوکړه وکړه؛ تر څو په دلتا مکونګ کې د سوداګرۍ او د ويتنام په شمال کې د سره سیند په خوله کې درې بندرونو پرانيزي؛ له بین هووا، ګېا ډېن او ډېن ټونګ سربېره د فرانسې د پاولو کانډور او ټاپو څخه تېر شي او د یو مليون ډالرو په برابر د خسارې جبران ورکړي. [۸][۹][۱۰]
په ۱۸۶۴ کال کې درې پورته یاد شوي ولایتونه فرانسې ته ورکړل شول، چې په رسمي ډول د فرانسې د کوچینچینا مستعمرې نوم ورکړل شو. وروسته په ۱۸۶۷ کال کې د فرانسې د سمندري بېړیو مشر پېيري ډي لا ګرنډایر ويتنامیان دې ته اړ کړل چې د چاوډاک، هاتين او وېن لانګ په نوم درې نور فرعي ولایتونه هم هغوی ته تسلیم کړي. له یادو درېیو الحاقاتو سره د ویتنام ټول سویل او دېلتامکونګ د فرانسې تر کنترول لاندې شول. [۱۱]
په ۱۸۶۳ کال کې د کمبوجیا پاچا پهخپل هېواد کې فرانسې ته د یو تحتالحمایه د رامنځته کولو غوښتنه کړې وه. په ۱۸۶۷ کال کې سیام (اوسنی ټایلنډ) په کمبوجیا کې ملکالطوایفي پرېښوده او د باتامبانګ او سیم ريپ د کنترول په بدل کې چې په رسمي ډول د ټایلنډ برخه وو، په کامبوج کې يې د فرانسې د ۱۸۶۳ کال تحتالحمایه په رسمیت وپېژندله. (دا ولایتونه په ۱۹۰۶ کال کې د فرانسې او سیام تر منځ د پولو د وېش د یو تړون په ترڅ کې بېرته کمبوجیا ته ورکړل شول.)