صفوي ګرجستان

د جورجيا ولايت (فارسي: ولايت ګرجستان) د صفوي سترواکۍ ولايت و، چې د نني ګرجستان سيمه کې پروت و. د ولايت سيمه په اصل کې د کارتلي (فارسي: کارتيل) او کاکيتي (فارسي: کاخت) له دوه تر لاس لاندې لويديځو ګرجستاني پاچاهيو او لږ غوندې د سمتسخي پاچاهۍ “Principality of Samtskhe” له ځينو برخو څخه جوړه شوې وه.د تېفليس ښا (ننی تبيليسي) يې اداري مرکز، ولايت کې د صفوي واک بنست او د کارتيل د واکمنانو د ناستې ځای و، چې د صفويانو د سکې وهلو مهم چار ځای هم دې سيمه کې و.

صفوي حکومت په اصل د باګراشني کورنۍ “Bagrationi dynasty” د ګرجستاني شاهانه تصويب يا ګومارنې له لارې پلی کېده، چې د وخت په تېرېدلو سره د واليانو يا خانانو يه توګه شيعه اسلام ته واوښت. لويديځې ګرجستانۍ پاچاهۍ د ۱۶ پېړۍ په لومړيو کې تر لاسه لاندې شوې وې او واکمنانو يې په عام عقيدوي ډول بدلون ونه کړ. تېفلیس د لومړي اسماعيل د پاچاهۍ په لومړيو کې د ايراني ځواک له لورې لښکرکوټ شوی و، مګر صفويانو او ګرجستانيانو تر منځ اړيکو هغه وخت زياتره د دوديز مرييتوب يا تابعيت بڼې وزېږولې. يوولسم ډاوېد (داود خان) لومړنی ټاکل شوی صفوي واکمن و، چې په ۱۵۶۲ زکا کې يې د ګدۍ ځای پر ځای کېدنې د ايرانيانو له لورې د لويديځ ګرجستان د نږدې دوه نيمو پېړيو د واک پيل په نښه کړ. د همدې دورې پر مهال ايراني کلتور اغېز پر لويديځ ګرجستان باندې واکمني وکړه.

د لومړي تاهماسپ له دورې (۱۵۲۴ – ۱۵۷۶ز) څخه راپدېخوا ياد ولايت د ستر ستراتيژيک اهميت څښتن و. زياتره توکمي ګرجستانيان چې په عمومي ډول له کاتيل او کاخت څخه وو، صفوي دولت کې د امتياز تر کچې پورته شول. يادو اشخاصو په ملکي او فوځي اداره کې خورا لوړ دندې وساتلې او زياتې ښځې د واکمنې پرګنې حرمسرای ته ننوتې. د صفوي دورې په وروستيو کې ګرجستانيانو د صفوي فوځ تکيه ځای هم جوړ کړی و. ايران کې د پراخه ګرجستانۍ ټولنې د رامنځته کېدنې نېټه ګرجستان کې د صفوي ملوک الطوايفې يا خانۍ دورې ته ورګرځي. دا چې ولايت يو سرحدي وجود و، د ګرجستان ولايت د صفوي سترواکۍ د نورو ولایتونو په پرتله يو څه زياته خپلواکي درلوده؛ دا ولايت د همدې له امله د سترواکۍ په سويل لويديځ کې له عربستان ولايت (نني قزاقستان ولايت) سره پرتله کېدلی شو. د جورجيا يا ګرجستان ولايت د صفويانو د څلورو ادري سيمو له ډلې هغه يوازينۍ سيمه وه، چې واليانو ته په کې په ټينګار سره د والي وړ نوم ورکول کېده.

تاريخچه

۱۶ پېړۍ

لومړني صفوي پاچا (شاه) لومړی اسماعيل (۱۵۰۱ – ۱۵۲۴ز) د ۱۵۱۰ ز لسيزې لومړيو کې تر لاس لاندې سيمه کې د کارتيل او کاخت دوه پاچاهۍ جوړې کړې. که څه هم ايران کې د رامنځته کېدونکي ځواک د دندې له مخې وهڅول شو، مګر نوموړي پر ګرجستان باندې يې خپل حاکميت ټينګ نه کړل. نوموړي ګرجستان باندې ضرور څو ځله بريد کړی دی، چې د ۱۵۱۸ او ۱۵۲۲ ز کالونو بريدونه يې د يادونې ور دي؛ لومړني بريد د رعيت په توګه د نوموړي دريځ بيا تاييد کړ او دويم بريد د دې لامل شو، چې د پراخه صفوي فوځ په واسطه لښکرکوټ شو، مګر يوازې د نوموړي د زوی او ځايناستي لومړي تاهماسپ (۱۵۲۴ – ۱‍۵۷۶ز) تر واکمنۍ لاندې د صفوي ګومارل شويو واکمنانو په درلودلو سره يو رښتيني ولايت بڼه غوره کول [رامنځته کېدل] پيل کړل.

لومړي تاهماسپ په صفوي قلمرو کې د ګرجستان کې د يو ځای کولو په موخه فعال ګامونه پورته کړل. د کاتيل د لومړي لوارساب “Luarsab I of Kartli” (۱۵۴۰ – ۱۵۴۱، ۱۵۴۶-۱۵۴۷ او ۱۵۵۳-۱۵۵۴ز) پر وړاندې يې څلور مبارزو د کاتيل د بيا نيونې يا اشغال پايله درلوده او هم په ۱۵۵۱ ز کال تيفليس کې يو صفوي ځواک په تل پاتې ډول تم شو. د دې هلو ځلو کليدي وتنۍ دا وه، چې دوی ايران ته د جګړې په پراخ شمېر ګرجستاني بنديان راوړل. د دې تر شا د پاو وړ ګرجستانيانو زامن په پرله پسې ډول له صفويانو سره د دوی د کومکي اړيکې د برخې په توګه د شا محکمې ته راوړل شوي وو. ګرجستانيان به له صفوي ټولنې سره په ستر ډول مرسته کوي او په ملکي او فوځي اداره کې به يې ستره ونډه لوبوي، چې د مرستې دا لړۍ د لومړي تاهماسپ په واکمنۍ سره پيل شوې وه. صفوي دولت کې دا نوی ورپېژندل شوی توکميز عنصر به وروسته په تاريخ لي:نه کې د صفوي دولت د دوه بنسټ جوړونکو عناصرو فارسيانو او ترکمنانو تر څنګ د درېيم ځواک په توګه وپېژندل شي.

په ۱۵۵۱ز کال کې صفويانو د سامتسخي شاهزادګۍ لويديځه برخه ونيوله. په ۱۵۵۵ ز کال کې د لومړي تاهماسپ د پاچاهۍ پر مهال له ګاونډۍ عثماني سترواکۍ سره د اماسيا سوله “Peace of Amasya” په نوم تړون لاسليک شو. د تړون د اصولو له مخې ختيځ ګرجستان د ختيځ سامتسخي په ګډون د ايرانيانو تر واک لاندې پاتې شو، په داسې حال کې چې لويديځ ګرجستان د لويديځ سامتسخي په ګډون د ترکانو لاسونو ته پرېوت. سترواکۍ کې د يو ځای کېدنې بهير د چټکوالي په موخه لومړي تاهماسپ يو شمېر ايراني سياسي او ټولنيز بنسټونه لکه د ګرجستاني او فارسي دواړو ژبو فرمانونه تحميل کړل، چې نښه يې د صفوي ګرجستان د رسمي اداري ژبې په توګه د فارسي رامنځته کول وه. د شاهي کورنۍ لومړنی ګرجستاني غړی، چې اسلام ته په اوښتلو سره يې نوم داود خان شو (۱۵۶۹ -۱۵۷۸ز)، د نوموړي د پاچاهۍ پر مهال تيفليس کې پر لاسپوڅې ګدۍ يا واکمنۍ باندې کېنول شوی و. دې پېښو د ختيځ ګرجستان پر سر د يو څو لنډو دمو يا ځنډونو په درلودلو سره، د نږدې ۲۵۰ کالونو ايرانۍ سياسي واکمنۍ پيل په نښه کړ.

په ۱۵۵۹ ز کال کې لومړنی ولايتي وزير اذربايجان ولايت ته وګومارل شو، چې پر ګرجستان ولايت او همدا راز د شاکي “Shakki” په ګډون شيروان باندې يې واک درلود. دې ولايتي وزيرانو چې د شاهي وزيرانو په نوم هم يادېږي، د وزير کل وړ نوم وساته او د ځايي والي پر ځای يې شاهي پلازمېنه کې له پروت مرکزي حکومت څخه لارښوونې تر لاسه کولې. د ختيځ قفقاز د صفوي ملکيت په ننګولو سره عثمانيانو په ۱۵۷۸ز کال په يوه بريالۍ مبارزه کې ګرجستاني حکومت باندې بريد وکړ. د بريد په پايله کې صفويانو د ګرجستان سرکښ واکمن شاهنواز خان (د کاتيل لومړی سايمون) له بنديتوبه خوشې کړ او له دې کاره يې موخه د عثمانيانو پر وړاندې جګړې سره د نوموړي يو ځای کول وه. که څه هم سايمون په کارتيل کې د پام وړ بريا تر لاسه کړه، مګر په پای کې د عثماني سرتېرو له لورې ونيول شو او قسطنطنيه کې د بنديتوب په حال کې مړ شو. د ۱۵۸۰-۱۵۸۱ ز کالونو دوره کې صفوي حکومت ګرجستان ته د توپچي باشي مراد خان په ملتيا يو فوځ واستوه، چې يو شمېر توپ جوړونکي او د توپ قالب کولو لپاره اړين توکي هم ورسره وو. په ۱۵۸۲ ز کال کې عثمانيان د سامتسخي د ختيځ صفوي برخې تر لاس لاندې وو. د سامتسخي دويم مانوچر جاقيلي چې د عثماني بريد پر وړاندې يې د مقاومت وړتيا درلوده، ايرانۍ باداري يې هم ومنله او صفوي محکمې ته لاړه، چې تر خپلې مړينې (۱۶۱۴زکال) پورې يې هملته ژوند وکړ. ۱۵۹۰ ز کال کې د قسطنطيې د تړون “Treaty of Constantinople” له مخې صفويانو پر ګرجستان باندې خپل واک ځکه له لاسه ورکړ، چې دوی اړ و چې ټول ولايت د عصماني ملکيت په توګه وپېژني.