شتمني

شتمني د ارزښتناکو مالي پانګو يا فزيکي ملکيتونو ډېرښت دی، چې د راکړې ورکړې وړ بڼې ته بدلېدلی شي. دا لکه څرنګه چې د رامنځته کېدونکې پخواني انګليسي ويي (weal) کې په پام کې نيول شوی دی، مرکزي معنا رانغاړي چې رېښه يې د هند و اروپايي ويې څخه ده. د شتمنۍ معاصر مفهوم د اقتصاد په ټولو برخو کې اغېزناکتوب دی او په روښانه ډول د ودې اقتصاد او پرمختګ اقتصاد لپاره تر اوسه د شتمنۍ معنا په خپلې برخې پورې تړلې ده. هغه شخص چې بنسټيز سوچه ثروت ولري، شتمن ورته وايي. سوچه شتمني يا ثروت د يوه شخص د پانګو د لږو پورونو د شته ارزښت په توګه راپېژندل شوی دی (د باور دلايلو کې د اصل په اېستلو سره).

په تر ټولو عمومي کچه کې اقتصادپوهان کېدای شي، شتمني د هر ارزښت لرونکي څيز په توګه راوپېژني، چې د يادې نظريې موضوعي مزاج او هغه نظريه دواړه رانغاړي چې شتمني يو ثابت يا بې حرکته مفهوم نه دی. د شتمنۍ بېلابېلې پېژندنې او مفهومونه د بېلابېلو اشخاصو له لوري او په بېلابېلو برخو کې بيان شوې دي. د شتمنۍ ورپېژندل په راز راز اخلاقي لاسته راوړنو سره يو معياري يا قانوني پړاو اوسېدلی شي، ځکه چې ډېری وختونه د شتمنۍ ډېرښت د يوې موخې په توګه په نظر کې نيول کېږي يا دا چې فکر کېږي، شتمني په خپله يو معياري اصل دی. هغه ټولنه، سيمه يا هېواد چې د عامه ښه والي په ګټه دا ډول پرېمانه ملکيتونه يا سرچينې لري، د شتمنې ټولنې، سيمې يا هېواد په توګه پېژندل کېږي.

د شامل شتمنۍ (inclusive wealth) په اړه ملګرو ملتونو پېژندنه هغه پولي اندازه يا معيار دی، چې د طبيعي، انساني او فزيکي پانګو ټول ټال رانغاړي. په طبيعي پانګه کې ځمکه، ځنګلونه، د انرژي سرچينې او منرالونه شاملېږي. انساني پانګه د وګړو زده کړې او مهارتونه دي. فزيکي يا جوړې شوې پانګې، لکه: د ماشين الاتو، ودانيو او بنسټونو ته ورته شيانو ته وايي.

تاريخچه

Adam Smith د ملتونو شتمني په نوم کتاب په ليکلو سره په خپل لومړني کار کې شتمني «د ځمکې او د ټولنې د کارکوونکي لاسي توليدول» په توګه تشرېح کړه. دا «توليدول» په خپلې تر ټولو ساده بڼه کې دي، چې د انساني هوساينې اړتياوې او غوښتنې پوره کوي.

په عمومي کارونه کې شتمني د شيانو د اقتصادي ارزښت د يوې پرېمانۍ يا د دې ډول شيانو د اداره کولو يا لرلو حالت په توګه روښانه کېدلی شي، چې په عادي ډول د پيسو، ريښتيني شتو يا دولت او شخصي شتمنۍ په بڼه وي. هغه شخص چې شتمن، موړ يا بډای په پام کې نيول کېږي، هغه څوک دی چې د نورو په پرتله په خپله ټولنه يا ورګرځېدونکې ډله کې متراکمه (راټوله کړې) بنسټيزه شتمني لري.

کله چې د خپلو پانګو له ارزښت څخه د وخت په يو مهال کې اخيستل شوي پورونه منفي کړل شي، په اقتصاد کې ورته شتمني وايي. شتمني په درېيو سترو ډولونو باندې ډلبندي کېدلی شي: لومړی د کورونو او موټرانو په ګډون شخصي شتمني، دويم پولي پس انداز لکه د تېر عايد تراکم يا راټولېدنه او درېيم د ګټې يا عايد توليدونکو پانګو بنسټيزه شتمني، لکه : ريښتينې شتمني، ونډې، اسهام او سوداګرۍ. دا ټول تشرېحات شتمني د ټولنيزې ډلبندۍ په ځانګړي ډول يوه اړينه برخه جوړوي. شتمني د بېکارۍ يا نورو بېړنيو پېښو کې د يو شخص د ژوند کولو معيار کې د نا اټکل شوي کمښت پر واندې د شخصي خونديتوب يو ډول برابروي او د کور لرلو، سوداګرۍ لرلو يا ان زده کړو ته بدلون کولی شي.

شتمني په عرضه يا چمتو کولو کې د محدودو شيانو د يوې ټولګې په توګه هم راپېژندل شوې ده، چې د لېږد وړ ده او د انساني هيلو په خوښولو کې ګټوره ده. کمښت د شتمنۍ لپاره يو بنسټيز عامل دی. کله چې د تمې يا ارزښت وړ يو جنس (د لېږد وړ توکی يا مهارت) په پراخه ډول هر چا ته د لاسرسي وړ وي، نو د جنس څښتن به د شتمنۍ لپاره هيڅ ځواک ونه لري. کله چې يو د غوښتنې او ارزښت وړ يو جنس په لږه عرضه کې وي، نو د جنس مالک به د شتمنۍ ستر ځواک ولري.

شتمني د سرچينو (سوچه پانګې ارزښت) يو څه راټولېدنې ته وايي، که پرېمانه وي او که نه. مړښت د دې ډول سرچينو (عايد يا بهير) پرېمانۍ ته وايي. يو شتمن شخص، ټولنه يا ملت پر همدې بنسټ د بېوزله په پرتله زياتې متراکمې سرچينې (پانګه) لري. د شتمنۍ خلاف غريبي ده او د مړښت خلاف نيستي ده.

ياده اصطلاح، له هغو شيانو سره په اړيکه کې د مالکيت رامنځته کولو او ساتلو لپاره يو ټولنيز تړون پلی کوي، چې د څښتن يا مالک په برخه کې په لږې يا هيڅ هڅې او لګښت سره مرستندويه کېدلی شي. د شتمنۍ مفهوم اړوند دی او نه يوازې د ټولنو تر منځ توپير کوي، مګر په ورته ټولنه کې د بېلابېلو برخو او سيمو تر منځ هم توپير کوي. د متحده ايالتونو په زياتره برخو کې د ۱۰۰۰۰ امريکايي ډالرو سوچه شخصي پانګه به جوته ده چې شخص د هغې ځای د تر ټولو شتمنو وګړو په ليکه کې کې ځای نه کړي. که څه هم دا اندازه به په غريبو مخ پر وده هېوادونو کې د شتمنۍ غير عادي اندازه جوړه کړي.

د شتمنۍ مفهوم د وخت له مخې هم توپير کوي. د ستونزمن پس اندازمعاصر نوښتونه او د پوهو پرمختګ په معاصرو ټولنو کې ان د تر ټولو غريبو خلکو لپاره د ژوند کولو معيار ته په پراخ ډول وده ورکړې ده. د وخت له مخې دا پرتليزه شتمني د راتلونکي په اړه هم د پلي کولو وړ ده. د انساني پرمختګ دې ورکړل شوی ميلان سره شوني ده، چې د ژوند کولو هغه معيار چې نن ورځ يې تر ټولو شتمن خلک خوند اخلي، د راتلونکو نسلونو له لورې به د بې ځواکه شوې په توګه په پام کې ونيول شي.

صنعتي کېدنې د تيکنالوژۍ پر ونډه باندې ټينګار وکړ. زياتې دندې خپل چارې وې. ماشينونو د ځينو کارکوونکو ځای ونيو، په داسې حال کې چې ځيني نور کارکوونکي يو څه زيات تخصصي شول. د کارکوونکو تخصص د اقتصادي بريا لپاره ګواښوونکی شو. که څه هم فزيکي پانګه، لکه څرنګه چې وپېژندل شوه، د طبيعي او بنسټيزو پانګو په لرلو سره د شتمنۍ د شننې د تمرکز ټکی شو.

Adam Smith د شتمنۍ رامنځته کېدنې ته په داسې يوه لاره د توکو، کارکوونکو، ځمکې او ټيکنالوژي د ترکيب په توګه وکتل، چې يوه ګټه تر لاسه کړي (د توليد له بيې څخه پورته). د David Richardo، John Locke او John Stuart Mill نظرياتو په ۱۸ او ۱۹ پېړيو کې د شتمنۍ په اړه د هغو نظرياتو بنسټ کېښود، چې موږ يې نن ورځ کلاسيک يا لرغونی اقتصاد بولو.

مارکسیستي اقتصاد په Grundrisse کې مادي او انساني شتمني سره بېلوي، چې انساني شتمني «په انساني اړيکه کې شتمنۍ» په توګه راپېژني او ځمکه او کارکوونکی په کې د ټولې مادي شتمنۍ سرچينې وې. د المان کلتوري تاريخپوه Silvio Vietta شتمني او بېوزلي له هوښيارۍ سره پيوستوي. د عقلي پوهو په پرمختګ کې د مخکښ دريخ يا مقام لرل په نوې ټيکنالوژيو او اقتصادي توليد کې شتمنۍ ته لاره هواروي، په داسې حال کې چې سرچپه يې په بې وزلې پورې تړلی دی.

د شتمنۍ پيدايښت

د بېليونونو پانګې څښتنان، لکه: Bill Gates، Jeff Bezos، Warren Buffett، Elon Musk، Charlie Munger او نور د شتمنۍ پيدايښت راتلونکوې اصول وړاندې کوي:

1. پوهه او د پوهې کړنلاره يا مېتود.
2. اقتصاد او د ټول عمر پرله پسې زده کړه.
3. لوستنه او زده کړه.
4. له شتمنو خلکو لکه بېليونرانو او ميليونرانو څخه زده کول.

په نړۍ کې د شتمنۍ کچه

په ۲۰۱۷ ز کې د کورڅښتنانو د شتمنۍ کچه تر ۲۸۰ ترېليون امريکايي ډالرو پورې وه. د نړيوالې شتمنې راپور د اتمې نسخې له مخې د ۲۰۱۷ ز کال په نيمايي کې ټوله نړيواله شتمني د 6.4% په اندازه لوړه شوه، چې دا له ۲۰۱۲ ز کال راهيسې تر ټولو چټک ګام و او د ۱۶،۷ ترېليون امريکايي ډالرو په تر لاسه کولو سره ۲۸۰ ترېليون امريکايي ډالرو ته ورسېده. دې د عدل بازارانو کې غير مالي پانګو کې د ورته راپورته کېدنو سره په پرتلنې پراخه لاسته راوړنې منعکس کړې، چې په دې کال کې له کړکېچ څخه د مخکې کال د ۲۰۰۷ ز کال کچې څخه پورته لاړ. د شتمنۍ ودې له ودې څخه هم مخکې تللې، نو د نړيواله منځنۍ شتمني د يو بالغ په نسبت تر ٪۴،۹ پورې وده وکړه او د يو رسېدلي ځوان [بالغ] لپاره د ۵۶۵۴۰ امريکايي ډالرو نوي لوړ ثبت ته ورسېده. Tim Harford استدلال کړی دی، چې يو کوچنی ماشوم په ترکيب شوې نړۍ کې د ۲ بيليون تر ټولو غريبو وګړو په پرتله ځکه زياته شتمني لري، چې کوچنی ماشوم هيڅ پور نه لري.

تر ټولو شتمن ښارونه

په ۲۰۱۷ ز کال کې د نړۍ تر ټولو شتمن ۱۵ ښارونه:

شتمني	ښار
۳ ترېليون امريکايي ډالر	نيويارک ښار
۲،۷ ترېليون امريکايي ډالر	لندن
۲،۵ ترېليون امريکايي ډالر	توکيو
۲،۳ ترېليون امريکايي ډالر	د سن فرانسسکو خليج سيمه
۲،۲ ترېليون امريکايي ډالر	بيجنګ
۲ ترېليون امريکايي ډالر	شانګهای
۱،۴ ترېليون امريکايي ډالر	لاس انجلس
۱،۳ ترېليون امريکايي ډالر	هانګ کانګ
۱ ترېليون امريکايي ډالر	سډني
۱ ترېليون امريکايي ډالر	سينګاپور
۰،۹۸ ترېليون امريکايي ډالر	شيکاګو
۰،۹۴ ترېليون امريکايي ډالر	ممبی
۰،۹۴ ترېليون امريکايي ډالر	ټورانټو
۰،۹۱ ترېليون امريکايي ډالر	فرانکفورت
۰،۸ ترېليون امريکايي ډالر	پاريس