شاهرخ

شاهرخ یا شاهرخ میرزا (د ۱۳۷۷ کال د اګست له ۲۰ څخه– د ۱۴۴۷ کال د مارچ تر ۱۳ نېټې پورې)، د ۱۴۰۵ او ۱۴۴۷ کلونو تر منځ د تېموریانو د سترواکۍ حاکم و.

نوموړی د منځنۍ آسیا د فاتح، تیمور (تیمرلین) زوی و، چې په ۱۳۷۰ کال کې یې د تېموریانو د واکمنۍ بنسټ کېښود. خو شاهرخ یوازې د خپل پلار په لاس د تاسیس شوې سترواکۍ په ختیځه برخه واکمني وکړه چې د پارس او ماوراءالنهر لویه برخه يې تر پوښښ لاندې وه. د سترواکۍ لوېدیځې برخې د تېمور له مړینې وروسته ځینو یرغلګرو لاس ته ولوېدې. د دې سربېره، د شاهرخ سترواکي د نوموړي د واکمنۍ په اوږدو کې ډېره منسجمه پراخه سیمه پاتې شوه، او همدارنګه په آسیا کې یو برلاسی ځواک و.

شاهرخ د اسیا او اروپا تر منځ عمده سوداګریزې لارې، د ورېښمو د افسانوي لارې په ګډون، تر کنټرول لاندې درلودې او په پایله کې خورا شتمن شو. نوموړي غوره وګڼله چې د خپلې پلازمېنې، سمرقند، پرځای هرات پلازمېنه وټاکي. دا ښار د تیموریانو د سترواکۍ سیاسي مرکز او د نوموړي د اصلي ځایناستو د استوګنې ځای و. خو دواړه ښارونو د شاهرخ د دربار له شتمنیو او امتیازاتو څخه ګټه پورته کوله.

شاهرخ د هنر او ساینس لوی ملاتړی و، چې د نوموړي تر واکمنۍ لاندې یې وده وکړه. هغه خپله واکمني د خپلې خاورې په ثبات او همدارنګه د ګاونډیو سلطنتونو سره د سیاسي او اقتصادي اړیکو په ساتلو کې تېره کړه. د تاریخ پوهانو توماس ډبلیو لینټز او ګلین ډي لوري له نظره، " شاهرخ د خپل پلار برعکس، ترک-مغل جنګجو-فاتح په بڼه د تېموریانو په سترواکۍ واکمني و نه کړه، بلکه د یو اسلامي سلطان په توګه یې حکومت وکړ. د کورنۍ په تاریخ کې نوموړی دي سترې تقوا، ډیپلوماسۍ او حیا انسان ګڼل شوی. هغه د یو نمونه اسلامي واکمن په بڼه لیدل کېږي چې د خپل پلار په لاس پراخ فزیکي او رواني زیانونه  یې ترمیم کړل."

لومړی ژوند

شاهرخ د ۱۳۷۷ کال د اګست په ۲۰ نېټه نړۍ ته سترګې پرانیستې او د تیمور د څلورو زامنو له ډلې تر ټولو کوچنی و. په فارسي کې، د هغه د نوم برخي څو معناوې لري: شاه د پاچا، حاکم یا واکمن معنی لري. [په ځانګړې توګه]، شاه، په فارس کې د واکمن لقب دی، او په سطرنج کې هم کارول کېږي. همدارنګه، دا کلمه د مختاړي (پېشوند) په توګه د بهترین، عالي، یا غوره په معنی ده، د بېلګې په توګه، شاهکار، یا شاه د "زوم" په معنی هم دی (چې داماد یې مترادف دی). همدارنګه، رخ د مخ یا څېرې یا قیافې په معنا دی. په سطرنج کې  د کلا یا جنګي بګۍ په معنی دی. په همدې ډول، روک یو په زړه پورې الوتونکی هم دی؛ چې ښایي کجیر وي. په فارسي کې دا په سطرنج کې د یو حرکت، "کلا ته ننوتل"، لپاره هم کارول کېږي. د ابن عربشاه  له قوله، تېمور چې د سطرنج یو تکړه لوبغاړی و، د لوبې پر مهال کله چې د شاهرخ له زیږون خبر شو، د سطرنج دا حرکت یې د نوي  زېږېدلي ماشوم د نوم په توګه انتخاب کړ.

ځینې سرچینې وایي چې مور یې ملکه سارا ملک خانم وه، چې پخوا د چغتای شهزادګۍ او د تېمور مشره مېرمن وه؛ نوموړې د شاهرخ له زېږېدو څو کاله مخکې د امیر حسین قره یونس له حرمسرای څخه د تیمور له خوا نیول شوې وه. خو د ۱۵ پېړۍ تاریخ لیکونکی خواندمیر وایي چې د شاهرخ مور په حقیقت کې د قره ختای تغی ترخان آغا وه، چې د تېمور تاجکه وینځه وه. خواندمیر د دې ادعا لپاره د شاهرخ د واکمنۍ پرمهال لیکل شوي نسبي سوابق کارولی دي. خو د هغه د مور د نسب له بحث هاخوا، شهزاده په شخصي توګه د تېمور د لمسي خلیل سلطان سره یوځای د سارای ملک له لوري لوی شو.

د تېمور واکمني

ویل کېږي چې تېمور د شاهرخ سره په ځانګړې توګه نږدې اړیکې نه درلودې، سره له دې چې نوموړی یې هېڅکله نه و ناراضه کړې. شاهرخ په ۱۳۹۷ کال کې د خپل پلار له خوا د خراسان والي وټاکل شو او د هغه د واکمنۍ پلازمېنه هرات و. که څه هم دا یوه مهمه سیمه وه، خو دا د هغې چوکۍ په کچه وه چې د شاهرخ ۱۳ کلن ورور میرانشاه ته هغه مهال ورکړل شوې وه. شاهرخ د خپل پلار په ژوند کې هېڅ کله هم له دې مقام څخه ترفیع و نه کړه. د دې تر څنګ، چین ته د تېمور د خوځښت پر مهال د شاهرخ ځوانو زامنو په دې خوځښت کې دا ویاړ ترلاسه کړ، په داسې حال کې چې په خپله په پام کې و نه نیول شو.  

د دوی د اړیکو په اړه تاریخي سرچینو هېڅ توضېح نه ده ورکړې، خو ځینې شواهد وایي چې د شاهرخ نسب د تیمور په نه لېوالتیا یې اغېزه کړې وه، ځکه چې هغه د یوې آزادې مېرمنې په پرتله د یوې وینځې زوی و. له بل اړخه، داسې روایتونه شته چې تېمور فکر کاوه چې شاهرخ د واکمنۍ لپاره اړینې شخصي ځانګړتیاوې نه لري؛ او تر دې حده شهزاده د زیاتې حیاء او شخصي تقوا له امله شهرت پیدا کړی و. ښايي همدا اسلامي پیروي او د چنګیز خان د قوانینو سرغړونه هم وي، چې تل یې د تېمور له خوا زیات درناوی کېده، او له پلار څخه د شاهرخ د واټن لامل شوي وي.  

د شاهي کورنۍ د ډېری غړو تر څنګ، د عثماني سترواکۍ په وړاندې  په خوځښت کې شاهرخ د تیمور سره لویدېځ ته لاړ، چې په ۱۴۰۲ کال کې د انقرې د جګړې لامل شو. شاهرخ د پوځ د کیڼ اړخ مشري کوله، میرانشاه ښی اړخ په غاړه درلود  او تیمور پخپله په منځ کې و.د لښکر سر د شاهرخ  دې دوه ورېرونو له خوا رهبري کېده. دا جګړه د تېموریانو د بریا او همدارنګه د عثماني سلطان لومړي بایزید د نیولو او اطاعت سبب شوه.