سونامې

سونامې (په اصل کې جاپاني ريښه لري، چې د «بندر څپې» معنی لري) د اوبو په جسم کې د څپو يو لړۍ ده، چې په عمومي ډول يو سمندر يا لوی جهيل کې د اوبو د لويې کچې د بې ځايه کېدلو له امله رامنځته کېږي. تر اوبو لاندې يا پرې له پاسه د چاودنو، ځمکې ښوييدنو، د کنګل کيندنو، د اسماني کاڼو او نورو نابرابريو په ګډون زلزلې، اور غورځونکې خوټېدنې ټول د سونامې رامنځته کولو ځواک لري. د عادي سمندري څپو په خلاف، چې د باد يا څپې په واسطه او د سپوږمۍ او لمر د جاذبې قوې د راښکون له مخې تولېدېږي، سونامي د يوې لويې پېښې له امله د اوبو د بې ځايه کېدنې له مخې رامنځته کېږي.

د سونامې څپې تر سمندرګي لاندې د عادي بهيرونو يا سمندرګيزو څپو سره ځکه ورته والی نه لري، چې د دوی د څپې اوږدوالی خورا اوږد دی. د يوې ماتونکې څپې په توګه د ښکاره کېدلو پر ځای سونامې ښايي په لومړيو کې په چټک ډول له يوې راپورته کېدونکې څپې سره ورته وي. د همدې له امله سونامې ته زياتره وختونه څپه ييزه څپه وايي، که څه هم دا کارونه د پوهنيزې ټولنې د خوښې وړ ځکه نه ده، چې کېدای شي د څپو او سونامې تر منځ د سببي اړيکې ناسم فکر وړاندې کړي. سونامې په عمومي ډول د څپو له يوې لړۍ څخه جوړه شوې ده، چې د ترتيب له مخې له دقيقو څخه تر ساعتونو پورې دورې لري او يوازې د نوم په ډول د «څپې اورګاډي» کې رارسېږي. په لسګونو مترو د څپې لوړوالي د لويو پېښو په واسطه رامنځته کېدلی شي. که څه هم د سونامې اغېز د ساحلي سيمو تر بريده دی، مګر وېجاړونکی ځواک يې له دې څخه لوی هم اوسېدلی شي او د سمندر ټولې کاسې اغېزمنولی شي. د هند سمندر د ۲۰۰۴ ز کال سونامې د انسان په تاریخ کې د تر ټولو مرګونو طبيعي ناورينونو څخه و، چې د هند له سمندر سره په پوله لرونکو ۱۴ هېوادونو کې يې ۲۳۰۰۰۰ ووژل او يا ورک کړل.

د لرغون يونان تاريخپوه توساډايډس “Thucydides” له ميلاد څخه مخکې ۵ پېړۍ کې د پلوپونز جګړې تاريخ “History of the Peloponnesian War” تر سرليک لاندې خپل کتاب کې وړانديز وکړ، چې سونامې تر سمندر لاندې زلزلو پورې تړاو درلود، مګر د سونامې درک يا پوهېدنه تر ۲۰ پېړۍ پورې نيمګړې او زياتره نامعلومه پاتې شوه. د شته څېړنې لويې برخې دا معلومول رانغاړي، چې ولې ځينې لويې زلزلې سونامې نه رامنځته کوي، په داسې حال کې چې نورې کوچنۍ زلزلې بيا د سونامې لامل کېږي. دا روانه څېړنه د دې لپاره پلان شوې ده، چې د سمندرونو په اوږدو کې د سونامې د تېرېدلو لار او له ساحلي ليکو سره د سونامې څپو د غبرګون څرنګوالی  په کره ډول اټکل کړي.

اصطلاحات

سونامې

د «سونامې:tsunami» اصطلاح له جاپاني (tsunami 津波) څخه اخېستل کېږي، چې د بندر يا پناه ګاه څپې معنی لري. د جمعې حالت لپاره يو څوک کولی شي عمومي انګليسي لاره هم وڅاري او يو “s” زيات يا يې جاپانۍ نه بدلېدونکې بڼه وکاروي. د انګليسي ژبې ځينې ويونکي د ويي لومړني دوه توري “ts” بدلوي او “t” ورڅخه ځکه لرې کوي، چې انګليسي په اصل کې د ويوکو په پيل کې د “ts” ترکيب ته اجازه نه ورکوي، که څه هم اصلي جاپانی تلفظ “ts” دی.

څپه ييزه څپه

سونامې ته ځينې وختونه څپه ييزه څپې ويل کېږي. دا يو وخت نامتو اصطلاح د سونامې له خورا عامې ښکارېدنې څخه اخېستل کېږي، چې له په حيرانونکي ډول له يوې لوړې څپه ييزې کيندلو يا سوري کولو له ډلې څخه ده. سونامې او څپې دواړه د اوبو هغه څپې توليدوي، چې دننه حرکت کوي، مګر د سونامې په حالت کې ښايي د اوبو دننی حرکت خورا زيات وي، چې د نه باور لوړې او پياوړې څپې اغېز وړاندې کوي. په وروستيو کالونو کې د «څپه ييزه څپه» اصطلاح په ځانګړي ډول پوهنيزه ټولنه کې له پامه ځکه غورځول شوې ده، چې د سونامې لاملونه د څپو له لاملونو سره هيڅ اړيکه نه لري او د اوبو د بې ځايه کېدنې په پرتله د لمر او سپوږمۍ د جاذبي راښکون په واسطه رامنځته کېږي. که څه هم د څپه ييز معناګانې له څپو سره ورته والي او يا د يې بڼه يا ځانګړتيا لري، مګر د څپه ييزې څپې اصطلاح کارونه د جيولوژي پوهانو او د سمندر نقشه کښونکو له لورې ښه نه ده ګڼل شوې.

د “Hawaii Five-O” په نوم تلويزيوني جرمي نندارې د ۱۹۶۹ ز کال تر «څلوېښت فوټه لوړ ده او وژل کوي» سرليک يوې برخې د سونامې او څپه ييزې څپې اصطلاحګانې د يو بل پر ځای وکارولې.

د زلزليز سمندرګي څپه

د زلزليز سمندرګي څپه “seismic sea wave” اصطلاح هم همدې ښکارندې ته ځکه ويل کېږي، چې څپې زياتره وختونه د زلزلو په شان زلزليز فعاليت له امله رامنځته کېږي. انګليسي ژبه کې د سونامې اصطلاح د کارونې له پيل څخه وړاندې پوهانو په عمومي ډول د څپه ييزې څپې پر ځای د زلزليز سمندرګي اصطلاح کارول غوره ګڼل. که څه هم د زلزليز سمندرګي څپه د سونامې په شان په بشپړ ډول يوه کره اصطلاح ځکه نه ده، چې د زلزلو په پرتله د زلزلو (تر ځمکې لاندې اوبو د ځمکې ښوېيدنې، اورغورځونکو خوټېدنو، تر اوبو لاندې چاودنو، سمندر کې د ځکې يا يخ غورځېدلو، د اسماني کاڼو د اغېزو او په خورا چټک ډول د اتموسفيري فشار د بدلونونو پر مهال د هوا د حالت په ګډون نور ځواکونه هم د اوبو د بې ځايه کولو په واسطه دا ډول څپې تولېدولی شي.

تاريخچه

په داسې حال کې چې جاپان ښايي د سونامې تر ټولو اوږد تاريخ ثبت کړی وي، مګر د هند سمندر د ۲۰۰۴ ز کال د زلزلې او سونامې پېښې له امله يوازې ويجاړي په ګوته کوي، چې دا په معاصرو وختونو کې د خپل ډول تر ټولو ويجاړونکې پېښه وه، چې نږدې ۲۳۰۰۰۰ تنه يې ووژل. د سوماتران “Sumatran” سيمه هم په سونامې روږدې ده، چې د ټاپو له ساحل څخه لرې په منظم ډول د توپيري پراخوالي په درلودلو سره په کې زلزلې کېږي.

سونامې د مديترانې سمندرګي او د اروپا ځينو برخو کې خورا اټکل کېدونکی ګواښ دی. د ګواښ انګېرنو ته په پام سره د تاريخي او شته ارزښت له مخې سونامې د ۱۷۵۵ ز کال د ليسبون زلزله او سونامې (چې د “Azores-Gibraltar Transform Fault” له مله پېښه شوه) [په افريقايي يوريشيا کې د Azores او Strait of Gibraltar تر منځ د زلزلې ستره سيمه ده، چې “fault zone” هم ورته وايي]، د ۱۷۸۳ ز کال کاليبري زلزلې چې هره يوه يې د لس ګونو زرو مړينې لامل شوه او د ۱۹۰۸ ز کال د مسينا زلزله او سونامې د يادونې وړ دي. سونامې په سيسلي او کاليبري کې له ۱۲۳۰۰۰ تنو څخه د زياتو خلکو ژوند واخېست او په معاصره اروپا کې د تر ټولو خورا مرګونو طبيعي ناورينونو له ډلې څخه ده. په ناروې سمندرګي کې د “Storegga Slide” او د سونامې نورې بېلګې چې برتانوي کوچنی ټاپو باندې اغېز کوي، په ځانګړي ډول ځمکې ښوئيدنې او “meteotsunamis” [meteorological tsunami يا ميټرولوژيکي سونامې] ته او په لږه کچه د زلزلې هڅونکو څپو ته ويل کېږي.

له ميلاد څخه مخې د ۴۲۶ کال په لومړيو کې يوناني تاريخپوه توسايډاډس “Thucydides” د “History of the Peloponnesian War” تر سرليک لاندې خپل کتاب کې د سونامې د لاملونو په اړه څېړنه وکړه او لومړنی کتاب و، چې استدلال يې وکړ چې سمندري زلزلې بايد د سونامې لامل وي. د سونامې د تر ټولو لرغوني انساني ثبت نېټې د پوټايډا “Potidaea” په يوناني مستعمره کې له ميلاد څخه مخکې ۴۷۹ کال ته ورګرځې، چې فکر کېږي د زلزلې له امله رامنځته شوی دی. سونامې ښايي ياده مستعمره د ارکايمينيد سترواکۍ “Archaemenid Empire” له بريد څخه ژغورلې وي.

زما په اند د دې ښکارندې لامل بايد په زلزله کې ولټول شي. په هغه ټکي کې چې د زلزلې ټکان تر ټولو زورور وي، سمندرګی په شا ځي او ناڅاپه له دوه برابره ځواک سره بېرته راګرځي او د ډوبولو لامل کېږي. له زلزلې څخه پرته زه د دې ډول پېښو تر سره کېدل نه وينم.

رومي تاريخپوه اميانس مارسيلينس “Ammianus Marcellinus” (Res Gestae 26.10.15–19) د لومړنۍ زلزلې، د سمندرګي ناڅاپه راګرځېدنې او راتلونکې لويې څپې په ګډون وروسته له هغې د يوې سونامې نمونه يي لړۍ تشرېح کړه، چې د ۳۶۵ ز کال سونامې اسکندريه ويجاړه کړه.