زده کړه (پوهه)

زده کړه هغه بهیر دی چي په بنسټ یې نوې ځیرکتیا، پوهه، چلند، وړتیا، ارزښتونه، درېځ او غوره والی ترلاسه کېږي. د زده کړې وړتیا په انسانانو، ژوو او ځینو ماشینونو کې شته ده.همدارنګه په ځینو نباتاتو کې هم د یو ډول زده کړې شواهد لیدل شوي دي. ځینې ​​زده کړې سملاسي بڼه لري، چې د یوې پېښې په رامنځ ته کېدو سره ترلاسه کېږي (د بېلګې په توګه: په ګرمه بخارۍ سوځېدل)، خو ډېری وړتیاوې او پوهه د تکرار تجربونه لاسته راځي. هغه بدلونونه چې د زده کړې پر بنسټ را منځ ته کېږي، ډېری د ټول عمر لپاره پاتې کېږي او دا ستونزمنه ده چې د زده کړې د هغو توکو تر منځ توپیر وکړو چې کېدای شي "له لاسه ورکړل شي" له هغه څه نه چې نه شو کولای بېرته یې وړاندې کړو.    

د انسان زده کړه له زېږون نه پیل کیږي (کېدای شي ان مخکې له هغه پیل شي) او د وګړو او چاپېریال ترمنځ د پرله پسې راکړې ورکړې په پایله کې تر مړینې پورې دوام کوي. په زده کړه کې ښکېل طبیعت او بهیر په ډېرو علمي برخو، لکه:  ښوونیزه ارواپوهنه، عصبي ارواپوهنه، تجربوي ارواپوهنه او تدریس کې تر څېړنې لاندې نیول کېږي. په دې برخو کې څیړنې د زده کړې د بېلابېلو ډولونو د تشخیص لامل شوې دي. د نمونې په توګه: کیدای شي زده کړه، د عادت اخستلو، یا کلاسیکي شرطي کولو، فعال شرطي کولو یا د ډېرو پېچلو کړنو په پایله کې را منځ ته شي، لکه لوبې چې یوازې په یوڅه هوښیارو ژوو کې تر سترګو کېږي. زده کړه کېدای شي په ارداې بڼه یا له ارادې پوهې پرته را منځ ته شي. هغه زده کړه چې د یوې ناوړه پېښې د مخې نه نیول کېدو یا د تېښتي د نه شتون له امله را منځ ته شي، د زده شوې بې وسۍ په نوم یادېږي. داسې شواهد شته چې له زېږون نه دمخه انسان د چلند زده کړه کوي، چې د باردارۍ په وخت کې په ۳۲ لومړیو اونیوکې د عادت اخستل لیدل شوي دي، په دې معنا چې مرکزي عصبي سیستم په کافي اندازه وده کړې او د زده کړې او حافظې لپاره چې د ودې په لومړیو کې را منځ ته کېږي، چمتو شوی دی.  

د ډېری تیوریستانو له خوا لوبه د زده کړې د یوې بڼې په توګه په نظر کې نیول شوې ده. ماشومان له خپلې نړۍ سره تجربه کوي، قواعد زده کوي، او د لوبې له لارې راکړه ورکړه زده کوي. لیو ویګوسکي دا مني چې، لوبې د ماشومانو د پرمختګ لپاره اړینې دي، ځکه چې دوی د ښوونیزو لوبو پر بنسټ د خپل چاپېریال نه مفهوم ترلاسه کوي، خو د ویګوسکي نظر: لوبې د ژبې او اړیکو د زده کړې لومړۍ بڼه ده او دا هغه پړاو دی چې، ماشوم په کې قواعد او سمبولونه زده کوي. دا د دې لامل شوی، چې په ژوندیو موجوداتو کې زده کړه تل له فعل او انفعال سره اړیکه لري.

ډولونه

نااړونده زده کړه

نااړونده زده کړه "د یوه ځانګړي پاروونګي  په وړاندې، چې په تکرارې بڼه را منځ ته کېږي، د غبرګون په ځواک کې یو څه دایمي بدلون دی." دا تعریف، له هغو بدلونونه نه مستثنی دی چې د حسي توافق، ستړیا یا ټپي کېدو له امله رامنځ ته کېږي.

نااړونده زدکړه په دوو برخو: عادت اخستنه او حساس کېدنه وېشل کېږي.

عادت اخستنه

عادت اخستنه د نااړوندې زده کړې یوه بېلګه ده چې په کې د پاروونکي لپاره د طبیعي غبرګون یوه یا څو برخې (د نمونې په توګه: د غبرګون احتمال، د غبرګون دوام) د پاروونکي په تکرار سره کمېږي. له دې امله، باید د عادت اخستلو او کمېدو تر منځ توپیر وشي، چي یو نااړوند بهیر دی. د مثال په توګه: په فعاله کمېدو کې، یو غبرګون کمېږي ،ځکه چې د هغه لپاره نوره اړتیا نه لیدل کېږي.  د عادت اخستلو یوه بېلګه، په کوچنیو الوتونکو کې لیدل کېدای شي - که چېرې یو مصنوعي کونګ (یا ورته ښکاري) په قفس کې کېښودل شي، مرغۍ په پیل کې د یوه ریښتیني ښکاري په توګه ورته غبرګون ښیې. له لږ مودې وروسته، مرغۍ لږ غبرګون ښیي، چې دا د عادت ښکارندویي کوي. که یو بل مصنوعي کونګ کېښودل شي، (یا پخوانی لرې شي او بېرته کېښودل شي)، مرغۍ بیا هم په داسې ډول غبرګون ښیې، چې ممکن دا یو ښکاري وي، دا حالت ښیي چې دا یوازې یو ځانګړې پاروونکی دی، چې د عادت په توګه اخستل شوې دی (یعنې یو ځانګړی بې حرکته کونګ په یو ځای کې). د عادت اخستلو بهیر د هغو پاروونکو لپاره چې په لوړه کچه پېښېږي، د هغو په پرتله چې په ټیټه کچه پېښېږي، ګړندی دی او همدارنګه په ترتیب سره دا د کمزورو او ځواکمنو پاروونکو لپاره هم صدق کوي. عادت اخستل په خپل ذات کې د حیواناتو په هره نوعه او همدارنګه د  میموسا پوډیکا په حساس ګل او لوی پروتوزوا ستینتور کویرلیوس کې لیدل کېږي. دا نظر، له حساس کېدلو سره په مستقیم مخالفت کې راځي.

حساس کېدنه

حساس کېدل د نااړوندې زده کړې یوه بېلګه ده چې په کې د غبرګون پر له پسې پراختیا د پاروونکي تکراري بڼه تعقیبوي. دا د هغه اند پر بنسټ ولاړ دی چې د پاروونکي لپاره دفاعي غبرګون لکه څرنګه چې شاتګ یا تېښته د بل زیان رسونکي یا ګواښونکي پاروونکي سره د مخامخ کېدو وروسته پیاوړی کېږي. د دې میکانیزم یوه ورځنۍ بېلګه، د جنبي عصبي سیستم تکراري ځواکمن غبرګون دی، چې هغه وخت پېښېږي ،چې یو څوک خپل مټ په پر له پسې توګه وموښي. یو څه وروسته، دا پاروونکی یو ګرم احساس رامنځ ته کوي چې په پای کې په درد بدلېږي. دا درد د جنبي اعصابو د غبرګون پایله ده چي داسې  خبرداری لېږدوي چې پاروونکی زیانمن دی. داسې انګېرل کېږي چې حساس کېدل په یوه ژوندې موجود کې د زده کړې هم توافقي هم غیر توافقي بهیر له ځانه سره ولري.

فعاله زده کړه

فعاله زده کړه هغه وخت رامنځ ته کېږي، چې یو کس د خپلې زده د کړې تجربې کنټرول په لاس کې واخلي. له هغه ځایه چې په  معلوماتو پوهېدل د زده کړې بنسټیز اړخ ګڼل کېږي، نو د زده کونکو لپاره اړینه ده چې تشخیص کړي، چې په کوم شي پوهېږي او په کوم شي نه پوهېږي. د دې کار په ترسره کولو سره، دوی کولای شي چې د مضامینو په اړه خپلې وړتیاوې تر څار لاندې ونیسي. فعاله زده کړه زده کوونکي یو داخلي ډیالوګ ته هڅوي چې د هغه پر بنسټ دوی خپله پوهه بیانوي. دا او نور ځان پېژندونکې ستراتیژۍ کېدای شي، د وخت په تېرېدو سره ماشوم ته تدریس شي. د ځان پېژندنې په اړه مطالعاتو په فعاله زده کړې کې د هغه ارزښت ثابت کړی، چې ادعا کوي د دې په پایله کې زده کړه معمولاً په پیاوړې کچه کې را منځ ته کېږي. له دې سره، زده کوونکي د زده کړې لپاره، کله چې هغو نه یوازې د خپلې زده کړې د څرنګوالي په اړه، بلکې د خپلې زده کړې په اړه کنترول ولري، ډېر هڅول کېږي. فعاله زده کړه په شاګرد محوره زده کړه کې یوه بنسټيزه ځانګړتیا ده. برعکس، غیر فعاله زده کړه او مستقیمې لارښوونې د استاد محوره زده کړې (یا دودیزې زده کړې) ځانګړتیاوې دي.

اړونده زده کړه

اړونده زده کړه هغه بهیر دی چې په بنسټ یې یو شخص یا ژوی د دوو پاروونکو یا پېښو ترمنځ اړیکه زده کوي. په کلاسیک شرطي کېدو کې، یو پخوانی خنثي پاروونکی په پرله پسې توګه له غبرګون ښودونکي پاروونکي سره یوځای کېږي، تر هغه چې په پای کې خنثي پاروونکی په خپله غبرګون پیدا کړي. په فعال شرطي کېدو کې، یو چلند چې د پاروونکي په شتون کې پیاوړی او مجازات کېږي، د دې پاروونکي په شتون کې په لږ یا ډېر احتمال سره د پېښیدو امکان لري.