روغتیا په افغانستان کې

په افغانستان کې روغتیايي وضعیت لا هم په ښه حالت کې نه دی، خو بیا هم د ودې پر لور روان دی. په دغه هېواد کې روغتیايي وضعیت د ۱۹۷۸ زکال راهیسې د چاپېریالي مسایلو او همدارنګه لسیزو جګړې تر اغېز لاندې دی. د دغه هېواد د عامې روغتیا وزارت وګړو ته له اړوندو روغتیايي مواردو سره سروکار لري.

په ټولیزه توګه افغانستان یو بې وزله او لږ پرمختللی هېواد ګڼل کېږي. له ۲۰۰۱ زکال څخه تر ۲۰۲۱ زکال پورې له ۵۶ کلونو څخه ۶۴ کلونو ته د ژوندانه د تمې په زیاتوالي روغتیايي وضعیت هم مخکې تګ تجربه کړ. ورته مهال د مور او ماشوم د مړینې کچې نیمايي ته راکښته شوه چې په ۲۰۲۱ زکال کې په هرو ۱۰۰ زرو ژوندیو زیږونونو کې د میندو د مړینې کچې ۶۳۸ مورده او په هرو ۱۰۰۰ زیږونونو کې د نویو زیږېدلو ماشومانو د مړینې کچه ۱۰۶ مورده اټکل شوه. ورته مهال د دغه هېواد په ښارونو کې د استوګنو وګړو ۸۹ سلنه یې د څښاک پاکو اوبو ته لاسرسی لري په داسې حال کې چې په ۲۰۰۱ زکال کې دغه کچه ۱۶ سلنه وه. افغانستان د نړۍ له هغو دوو هېوادونو څخه یو دی چې لا هم په کې د ماشومانو د فلج ناروغي په بشپړه توګه له منځه نه ده تللې. سربېره پر دې په دغه هېواد کې هر کال ۱۵۰۰۰ تنه د بېلابېلو سرطانونو له امله خپل ژوند له لاسه ورکوي. شاوخوا ۱۰۰۰ تنه په کال کې د ترافیکي پېښو له امله وژل کېږي. همدارنګه هر کال نږدې ۳۸۰ ماشومان د شري د ناروغۍ له امله مري.

لنډه کتنه

افغانستان د ۱۹۴۸ زکال د اپرېل په ۱۹مه د نړیوال روغتیايي سازمان غړی شو. د دغه هېواد د وګړو شمېر د وروستي اټکل له مخې ۳۸ میلیونه، ۳۶۴ زره او ۷۲۰ تنه ښوول شوی. له دغو څخه ۳۲.۹ میلیونه یې په هېواد کې دننه او پاتې پنځه میلیونه نور په پاکستان، ایران او د نړۍ په نورو هېوادونو کې ژوند کوي. په ۲۰۱۶ زکال کې افغانستان د ختیځې مدیترانې په سیمه کې د کم شمېر روغتیايي کارکوونکو لرونکی دویم هېواد وبلل شو چې د هرو ۱۰۰۰۰ تنو لپاره ۴.۶ تنه ډاکټران، نرسان او قابلې لري؛ په داسې حال کې چې دغه کچه په تر ټولو بحراني وضعیت کې د ۱۰۰۰۰ تنو لپاره د ۲۳ روغتیايي کارکوونکو د شتون له کچې څخه په پام وړ توګه کمه ده.

په افغانستان کې د روغتیايي کارکوونکو د شمېر کمښت؛ له ۱۹۷۸ زکال راهیسې د جګړې او همدارنګه په دغه برخه کې د زده کړو په موخه د ډېرې لږ پانګونې، کډوالۍ، د زېربناوو او تجهیزاتو د کمښت او همدارنګه روغتیايي کارکوونکو ته د لږ معاش د ورکړې له امله دی. د دغې موضوع په وړاندې په نورو ننګونو کې د کاري پرمختګ په موخه د فرصتونو نشتوالی، د کارکوونکو غیابت، ګرځند توب او کمزوری مدیریت شاملېږي. ورته مهال کلتوري او ټولنیزو- اقتصادي موانعو او همدارنګه د جنسیتي او جغرافیايي تعادل نشتوالي په ټولیزه توګه د روغتیايي کاري قوې په کمښت کې مرسته کړې. د یوې نړیوالې نمونې پر بنسټ، ډیری روغتیايي کارکوونکي (په ځانګړې توګه متخصصین او ښځینه ډاکټرانې) غوره بولي چې د ژوندانه حد اقل غوره معیارونو ته د لاسرسي په موخه په کابل او یا هم نورو لویو ښارونو کې کار وکړي. ورته مهال د هېواد په یو شمېر برخو کې د نجونو د زده کړو محدودونکې پالیسۍ هم د روغتیايي کارې قوې پر تولید اغېز لري؛ آن تر دې چې نن ورځ په ټول افغانستان کې د نجونو په زده کړو بندیزونه لګېدلي دي.

معمولې ناروغۍ

سرطان

هر کال شاوخوا ۱۵۰۰۰ افغان وګړي د سرطان ناروغۍ د بېلابېلو ډولونو له امله مري.

د زړه سوری والی

ویل کېږي چې د ۲۰۲۳ زکال تر لومړیو پورې شاوخوا ۱۱۰۰۰ افغان ماشومان د زړه د مادرزادي نیمګړتیا له ناروغۍ سره مخ شوي، دغې ناروغۍ ته په معمول ډول د زړه سوری والی ویل کېږي.

ژیړی

په افغانستان کې د حفظ الصحې په برخه کې نیمګړتیاوې لامل ګرځي چې ډیری افغان وګړي د ژیړي (هیپټایټس اې) له ناروغۍ سره مخ شي؛ دغه ناروغي له ناپاکه خوړو او د څښاک له ناپاکه اوبو څخه سرچینه اخلي چې د کنالیزاسیون د سیسټم د نشتوالي له امله د فاضله موادو په واسطه ککړېږي. دغه ناروغي د صفرا د کڅوړې کارکړنه زیانمنوي. په نښو کې یې د رنګ ژېړوالی، ستړیا او د اشتها له لاسه ورکول شاملېږي، په داسې حال کې چې یو شمېر کسان یې له امله په اسهال هم اخته کېږي. دغه علایم د انسان وجود ته د هیپټایټس اې وایرس له ننوتو وروسته له ۲ تر ۶ اونیو پورې مالومېږي.

تور ژېړی

د تور ژېړي (هیپټایټس سي) وایرس د وینې پر مټ لېږدېدونکی وایرس دی چې له امله یې ګڼ شمېر نورې ناروغۍ رامنځته کېږي او ډیری مهال د ناروغ د مړینې لامل هم ګرځي. د دغې ناروغۍ وضعیت د افغانستان په ګډون د منځني ختیځ په ډیری هېوادونو کې په سمه توګه څرګند نه دی. په دغه هېواد کې د لسیزو لپاره سیاسي نارامۍ او وسله والې شخړې او همدارنګه د نشه یي توکو مخ پر ودې صنعت لامل ګرځېدلی څو د تور ژېړي په ګډون د وینې له لارې د لېږدېدونکو ګڼ شمېر نورو ناروغیو څخه د خلکو د زیانمنېدو کچه لوړه شي. داسې ښکاري چې د افغانستان شاوخوا یو فیصد وګړي د تور ژیړي وایرس په خپله وینه کې لري. تور ژیړی تر ډېره پورې د هغو کسانو ترمنځ شتون لري چې په تزریقي بڼه مخدره توکي کاروي. له همدې امله له دغې ناروغۍ څخه د مخنیوي هڅې باید تر ډېره په نشه یي توکو باندې د روږدو کسانو او بندیانو ترمنځ د روغتیايي خدمتونو په پراختیا تمرکز ومومي. ورته مهال د یو ځل کارېدونکو پیچکاریو د ګټنې اړوند د روغتیا د نړیوال سازمان د لارښوونو پلي کول کولای شي د تور ژیړي او همدارنګه د وینې پر مټ د لېږدېدونکو نورو وایرسونو په کمښت کې پام وړ ونډه ولري.

ایډز

په افغانستان کې د اېډز د ناروغۍ د شتون کچه ۰.۰۴ سلنه ده. په افغانستان کې د ایډز ناروغۍ د کنټرول د ملي پروګرام پر بنسټ په ۲۰۰۸ زکال کې د ایډز ناروغۍ ۵۰۴ پېښې ثبت شوې. دغه شمېره د ۲۰۱۲ زکال تر پایه پورې ۱۳۲۷ تنو ته ورسېده. د افغانستان د عامې روغتیا وزارت اعلان وکړ چې ډیری دغه ناروغان د تزریقي نشه یي توکو کاروونکي دي چې ۷۰ سلنه یې نارینه، ۲۵ سلنه یې ښځې او ۵ سلنه نور یې ماشومان دي. دغه ناروغان په کابل، کندهار او هرات ولایتونو کې و چې د نورو ولایتونو په پرتله له دغه ولایتونو څخه ډیری کسان ګاونډیو هېوادونو او نورو بهرنیو هېوادونو ته سفرونه کوي. په ۲۰۱۲ زکال کې په قندهار ولایت کې د دغې ناروغۍ د ۲۲ پېښو راپور ورکړل شو. د ایډز له ناروغۍ څخه د مخنیوي د مرکز مشر ډاکټر همایون رحمن وویل چې دوی د وینې د ۱۳۲۰ نمونو په ازموینه کې د دغې ناروغۍ ۲۱ مثبت موارد لرلي دي. له دغو ۲۱ ناروغانو څخه ۱۸ تنه یې نارینه او ۳ یې هم ښځې وې چې له خپلو مېړونو څخه په دغې ناروغۍ اخته شوې وې. هغه څرګنده کړه چې د څلورو ناروغانو وضعیت په تر ټولو بد حالت کې دی چې بیا یې درې تنو خپل ژوند له لاسه ورکړ. د دغې ناروغۍ تر ټولو اصلي منبع هغه پیچکارۍ وبلل شوې چې په نشه یې توکو اخته کسانو به ترې ګټنه کوله. په دغه هېواد کې په نشه یي توکو روږدي ۲۳۰۰۰ کسان نشه یي توکي د پیچکارۍ پر مټ خپل وجود ته تزریق کوي. په ۲۰۱۵ زکال کې په افغانستان کې د ایډز په ناروغۍ د اخته کسانو شمېر ۶۹۰۰ تنو ته ورسېد چې له امله یې ۳۰۰ تنو خپل ژوند هم له لاسه ورکړ.

د مور او ماشوم مړینه

افغانستان یو له هغو هېوادونو څخه دی چې له ډېر مهال راهیسې د مور او ماشوم د مړینې له ستونزې سره لاس اوګرېوان دی. په پیل کې دغه هېواد په پرېمانه کچه د مور او ماشوم له مړینې سره مخ و، په داسې توګه چې په ۱۹۸۰ زکال کې په هرو ۱۰۰۰۰۰ ژوندیو زیږونونو کې ۱۶۴۰ موارد یې د مړینې موارد و، خو دغه شمېره په ۲۰۱۳ زکال کې ۴۰۰ ته راښکته شوه.

شری

د ۲۰۲۲ زکال پر مهال په ټول افغانستان کې د شري د ناروغۍ له امله د ۳۸۰ ماشومانو د مړینې راپور ورکړل شوی. ورته مهال شاوخوا ۷۵۰۰۰ نور ماشومان په همدغې ناروغۍ اخته دي چې له امله یې د دغې ناروغۍ له خپرېدو څخه د مخنیوي په موخه د واکسیناسیون پروګرام دوام لري.

سل

سل (توبرکولوز) په افغانستان کې یو له بومي ناروغیو څخه ده چې هر کال د ۷۶۰۰۰ څخه زیات کسان په دغې ناروغۍ اخته کېږي.

دغه ناروغي په افغانستان کې د عامې روغتیا پر وړاندې لویه ستونزه بلل کېږي. په ۲۰۰۷ زکال کې ۸۲۰۰ تنو د دغې ناروغۍ له امله خپل ژوند له لاسه ورکړ؛ په ۲۰۰۹ زکال کې د توبرکلوز د کنټرول په برخه کې د روغتیا د نړیوال سازمان راپور پخلی وکړ چې هر کال په افغانستان کې۴۶۰۰۰ کسان په دغې ناروغۍ اخته کېږي. په دې ترتیب سره افغانستان له سل ناروغۍ څخه د زیاتو اغېزمنو هېوادونو په کتار کې ۲۲م ځایګی خپل کړ.