د ۱۹۶۳ ز کال د سوريې کودتا

د ۱۹۶۳ زکال د سوريې کودتا چې د سوريې د حکومت له لورې د مارچ ۸ اوښتون (عربي: ثورة الثامن من آذار) په نوم يادېږي، د عرب سوسياليست بعث ګوند د سوريې د سيمه ييزې څانګې “Syrian Regional Branch” د فوځي کمېټې له لورې سوريه کې د واک بريالۍ نيونه وه. د کودتا پلان او افشا کېدونکې دسيسې د عراق د سيمه ييزې څانګې له بريالۍ فوځي کودتا څخه انګېزه اخېستې وه.

کودتا د بعث ګوند د ملي مشرۍ په پرتله د فوځي کمېټې له لورې پلان شوې وه، مګر د ګوند مشر ميشل افلاق “Michel Aflaq” له دسيسې سره خوښي څرګنده کړه. د پلان جوړولو د بهير په اوږدو او د واک تر لاسه کولو څخه سمدستي وروسته د فوځي کمېټې د مشرۍ غړي محمد عمران، صلاح جديد او حفيظ الاسد وو. کمېټې د دوه مرستندويانو “Nasserists” رشيد القطاني او محمد الصوفي نومونه او د خپلواک زيد الحرير نومونه هم لښتليک کړل. ياده کودتا په اصل کې د مارچ د ۷ لپاره پلان شوې وه، مګر وروسته له هغې يوه ورځ وځنډول شوه، چې حکومت وموندله چې د دسيس جوړونکي د پلان جوړولو په موخه چېرته سره راټولېږي.

شاليد

هغه پېښې چې کودتا ته لاره هواروي

معاصره سوريه په لومړي ځل ۱۹۲۰ ز کال کې د لومړي فيصل تر پاچاهۍ لاندې د سوريې عربي پاچاهۍ “Arab Kingdom of Syria” په توګه رامنځته شوه. پلان داسې و چې دا دولت به يوازې سوريايي نه، مګر يوه نوې عربي پاچاهي وي او د عرب ملتپالنې او ټول (پان) اسلامي تګلارو ننګه يې وکړه. که څه هم برتانويانو چې له لومړۍ نړيوالې جګړې څخه وروسته يې د ياد دولت په رامنځته کولو کې مرسته کړې وه، له فرانسې سره د سايکس-پيکوټ تړون په نوم پټ تړون وکړ او سوريې او لبنان لپاره يې قيموميت رامنځته کړ. دې سيمې د همدې له امله د فرانسې د مستعمرې سيمې په توګه دنده تر سره کړه او نوي رامنځته شوي حکومت ته زياتره سوريايانو د ناخوښۍ په سرتګه کتل، چې زياتو وګړو يې د اروپايي امپرياليزم د مريي يا تر ملاتړ لاندې سيمې په توګه ګڼه. په دې پړاو کې ځينو خوځښتونو د سوريايي پېژندنې يا هويت رامنځته کولو هڅه وکړه، چې خورا د يادونې وړ يې د سوريې ټولنيز ملتپال ګوند “Syrian Social Nationalist Party” و يا دا چې د کمونېزم او اسلامېزم ګټندويان (مدافعين) شول. ډېره کيو سوريايانو د سوريايانو په پرتله ځانونه عربان ګڼل او دې ګڼلو ته يې دوام ورکړ.

تر څار يا قيمومت لاندې سيمه د ځانګړتيا له مخې فيوډالي وه او په نيمه ليبرال اوليګارشي ټولنيز يا سوسيال بنسټ باندې پاتې شوه. دا نظام د عرب متحده جمهوريت “United Arab Republic (UAR)” تر رامنځته کېدنې پورې په خپل حال پاتې شو او يوه طبقاتي ټولنه يې رامنځته کړه، چې د ښاري او کليوالي ژوند نمونو ته يې غبرګون ورکاوه. د اټکل له مخې درې زره کورنۍ سوريه کې د نيمايي ځمکې څښتنانې وې. منځني پوړ له کوچني تر منځنۍ کچې ملکيتونو ډېری برخه درلودل. څه ناڅه دوه پر درې برخې بزګرانو ځمکې نه درلودې. کرنيز عايدات خورا ټيټ وو، د نفوس دوه غوره سلنې د عايد ۵۰ سلنه تر لاسه کاوه، په داسې حال کې چې منځني پوړ (سوداګرو يا منځنيو ځمکوالو ډلو) چې د نفوس ۱۸ سلنه وه، د کرنيزو عوايدو ۲۵ سلنه تر لاسه کړل. د ټولنې ښکته ۸۰ سلنه پوړ پاتې عايد تر لاسه کړ. د ځمکوال او بزګرانو اتحاد د ټولګي يا پوړ د يو بل تر منځ د توپيرونو او ټولنيز مخالفت پر بنسټ و، چې دا ښايي د ځمکوالو پرېوتنې يا ماتې ته لاره هواره کړي.

ياد قيموميت په ۱۹۴۶ز کال کې فرانسې ته د انګليستان د وروستي شرط له امله له منځه لاړ (منحل شو) او سوريه د ۱۹۴۶ زکال د اپرېل په ۱۷ نېټه يو خپلواک هېواد شو. ورته ممتازه پرګنه چې د قيموميت پر مهال يې سوريه باندې حکومت کړی و، واک کې پاتې شو او د تېر په څېر واکمني يې وکړه. د عرب او اسرئيل تر منځ د ۱۹۴۸ ز کال جګړه “1948 Arab-Israel War” کې پاتې والی د دوديز ممتاز پرګنې د ماتې او سياست کې د فوځ د راپورته کېدلو لامل شو. حسنی الضعيم “Husni al-Za’im” په ۱۹۴۹ ز کال کې د سوريې لومړنی فوځي زورواکی يا دکتاتور شو، مګر په ۱۹۵۰ ز کال کې فوځي لوړ رتبه مامور ادېب شېخاکلي “Adib Shikhakli” د پردو تر شا واک تر لاسه کړ او په ۱۹۵۳ ز کال کې يې يو بل فوځي استبداد يا زورواکي رامنځته کړې وه. د سوريې سياسي پردې ته د فوځ ورپېژندنې هغه اوليګارشي ړنګه کړه، چې منځني پوړ ته يې په سوريايي سياست کې د ګډون وړتيا ورکوله. که څه هم په داسې حال کې چې واکونه يې کمزوري شوي وو، مګر دوديز ممتازې ډلې توليد شوې ډېری شتمني تر لاسه کړه.

د بعث پلوۍ نظريه په همدې چاپيريال کې رامنځته شوه. ۱۹۴۰ ز لسيزه کې د ميشل افلاق او صالح الدين البطر له لورې د عرب بعث خوځښت “Arab Ba’ath Movement” رامنځته شو، چې بعث پلوي خوځښت لومړيو پړاونو کې د يادونې وړ نور لوبغاړي ذکی الارسوزي، واهب الغنيم او جلال السيد وو. اکرم الحوراني ۱۹۵۳ ز کال کې عرب سوسياليست ګوند “Arab Socialist Party (ASP)” جوړ کړ، چې د بعث ګوند په اصل کې د همدې ګوند او عرب بعث ګوند په يو ځای کېدنه يا اتحاد کې رامنځته شوی و. په ۱۹۴۷ ز کال کې د عرب بعث ګوند د رامنځته کېدنې ډلې يا غونډې ته د ۱۵۰ استازو له ډلې ډېره کي يې د منځني پوړ ممتاز مسلکي وګړي يا روڼ اندي وو. په ۱۹۵۰ ز لسيزه کې ياد ګوند وکولی شول د ښاري منځني پوړ بنسټ تر لاسه کړي. که څه هم د بعث ګوند سوچه د منځني پوړ ګوند نه و او له خورا لومړيو وختونو څخه يې د نويو غړيو د استخدامولو او د ګوند د نوي، سازمانونو د جوړولو په موخه کليوالي سيمو ته د ګوند کادر غړي واستول. بعث ګوند په ۱۹۵۶ ز کال کې د سوريې په تاريخ کې د کارګرو لومړني لاريون جوړ کړ. په داسې حال کې چې بعث ګوند پياوړی و، له سراسر ټولنې څخه د غړو د ګومارنې پرېکړه يې د ګوند دننه قوم پلوۍ “tribalism” او پيرو پلوۍ “clientelism” لامل شوه. د ګوند مشرانو بيا په ديموکراتيکو معيارونو او کړنلارو باندې سترګې پټې کړې.

بعث ګوند له يو مهم دوه اړخيز حالت سره مخامخ شو، چې يا بايد د سيالو ټاکنو او يا بايد د زورواکۍ له لارې واک تر لاسه کړي. ان دا چې لېبرال او ديموکراسۍ ته متمايل بنسټ اېښودونکي مشران هم د زورواکۍ له لارې د واک تر لاسه کولو پلوي وو او د فاسد ټاکنيز بهير يادونه يې کوله. بعث ګوند د واک له تر لاسه کولو څخه وړاندې سلا وکړه، چې د عرب متحده جمهوريت کې ګمال عبدالناصر سره د واک شريکولو ته به اجازه ورکړل شي. د عرب متحده جمهوريت “UAR” به د مصر تر واک لاندې اوسېدل ثابتوي او بعث ګوند اړ د ځان منحل کولو ته اړ و، مګر “UAR” په ۱۹۶۱ ز کال کې سوريه کې د فوځي کودتا له امله ړنګ شو. د عرب متحده جمهوريت رامنځته کېدنه او ړنګېدل د بعث ګوند لپاره ځکه يو ناورين و، چې هغو خلکو په منځ کې يې بېلتون رامنځته کړ، چې د ياد جمهوريت پلوي يې کوله، هغوی چې مخالفت يې کاوه او هغوی چې سد ګوند د دوديزو مشرانو ملاتړ يا مخالفت يې کاوه. په ۱۹۶۲ ز کال کې افلاق د بعث ګوند کانګرس جوړ او ګوند يې يو ځل بيا رامنځته کړ. د UAR پر مهال بېلابېلو څانګو امرونه نه وو څارلي او منحل شوي نه وو او پر ځای يې په ژور ډول د پان يا ټول عربپال فکر دښمنان شوي او د پرځای يې راډيکال سوسيالېستان شوي وو. فوځي کمېټې چې د مارچ د ۸ اوښتون يې تر سره کاوه، خپل ډېری نظريات شريک کړل.