د ژان ژاک اجتماعي تړون دريمه برخه

وى د خپلې ارادې زېږنده وي، هغه خلک ازاد دي.

له دې لامله د قوانينو د طرح قدرت او صلاحيت يوازې په خلکو پورې اړه لري او د بل هيچا واک نه دى. له بلې خوا هغه قدرت چې قوانين تر اجرااتو لاندې ونيسي، په کليت پورې (يعنې په ټولو خلکو پورې) اړه درلوداى نه شي، ځکه چې داسې يو قدرت بېخي د داسې ټاکلو اعمالو سره سروکار لري چې د قانون ايښودو له چوکاټ څخه بهر پېښېږي. په دې توګه هره سياسي ټولنه يوه عامل ته اړه لريچې د عمومي ارادې لاندې کار وکړي او داسې يو وسيله به وي چې ((خلک)) د دولت په توګه او ((خلک)) د حکمران په توګه يو له بل سره وتړي.

حکومت څه ته وايو؟ خلک هم تبعه او رعايا دي او خلک هم حاکمه هيئت دی. د دې دواړو په منځ کې حکومت يو وسطي تشکيل دى چې وظيفه يې د دواړو په منځ کې د متقابلې اړيکې ټينګول دي. د قوانينو تطبيق دى او د ازادۍ ساتل دي. حکام د خلکو مامورين دي او د خلکو له خوا هغوى ته واک او اقتدار ورکړ شوى دى او خلک کولاى شي دا ورکړ شوى اقتدار څنګه چې يې وغواړي، محدود کړي، تغيیر ورکړي او يا يې بيرته واخلي.

روسو وايي: اړ و دوړ او بې نظمي چې کله ترې استبدادي رژيم راوځي او کله ترې راپېدا کېږي، هله څرګندېږي چې قانون ګذار هيئت حکومت وکړي او حکومت وغواړي قانون ګذاري وکړي او يا د دولت اتباع له اطاعت څخه غاړه وغړوي. د حکومت وظيفه يوازې او يوازې د قوانينو تطبيق دى.

د حکومت ستر اشکال دا لاندې دى: ديموکراسي، اريستو کراسي او مونارشي. له دې شکلونو څخه د حکومت ښه غوره شکل کوم دى؟ روسو وايي: يو هم په مطلق ډول ښه بايد نه وي، په ځینو برخو کې يوه بڼه ښه، په ځينو شرايطو کې بله بڼه.

ديموکراسي: د حکومت هغه بڼه ده چې په هغه کې حاکمه ډله، يعنې خلک وکړاى شي چې حکومت ټولو افرادو يا د هغوى اکثريت ته وسپاري. په نتيجه کې به د حکامو او روسا ويمر تر انفرادي رعاياو او سرو سينو څخه زيات وي. په واقعيت کې په دې بڼه حکومت هېڅکله نه دى پېدا شوى او نه پېدا کېداى شي، ځکه چې هېڅکله داسې نه شي کېداى، ټول خلک همېشه راغونډ شي او خپل ټول وخت اجتماعي او سياسي چارو ته وبخښي، د داسې حکومت د ټولو شرايطو راغځول ناشونى دى. تر ټولو نه ستر شرايط او مشکلات يې د روسو په نظر دا لاندې دى:

لومړى: بايد دولت ډېر کوچنى وي، لکه ښاري دولت د پخواني اتن په شان تر څو چې ټول خلک په اسانۍ سره راټول شي.

دویم: په کړو وړو کې سادګي پکار ده، تر څو چې په مسايلو کې کړکېچ را پېدا نشي.

دريم: بايد د افرادو په منځ کې د اجتماعي موقف او شتمنۍ له پلوه مساوات موجود وي، ځکه چې که داسې مساوات نه وي، په حقوق او اقتدار کې مساوات زيات پايښت نه کوي.

څلورم: له تجمل څخه بايد پرهېز وشي، ځکه چې تجمل له شتمنۍ څخه راپېدا کېږي يا د شتمنۍ لاس ته راوړل لازمي او ضروري کوي.

د حکومت په دې بڼه کې بل مشکل دا دى چې هر څومره زيات شمېر خلک د اداري چارو مسئوليت ولري. په هغه اندازه د اجرااتو ګړنديتوب او قدرت کمېږي. خبرې اترې او مشورې دومره زياتېږي چې اصلي موضوع له منځه ځي او يا يې د اجراوړ فرصت تېرېږي.

د روسو په فکر په هېڅ رژيم کې د کورنۍ جنګونو او داخلي شخړو دومره خطر نشته، لکه چې په ديموکراسۍ کې راپېدا کېږي. د ټولو رژيمو څخه ډيموکراسي زياته متمايله ده چې په بل يوه رژيم تبديله شي. ديموکراسي د حکومت داسې يوه بڼه ده چې ډېرې زياتې څارنې پاملرنې او زغم ته اړه ده او وايي ((که انسانان ټول خدايان واى، نو د دوى د حکومت بڼه به ډيموکراسي واى، د حکومت داسې بشپړه بڼه د ناقصو انسانانو دپاره نه ده)).

اريستو کراسي:

د حکومت هغه شکل دى چې په هغې کې خلک (يعنې حاکمه هيئت) د حکومت واګي د محدود اشخاصو په لاس سپاري. په دې راز د مرو سينو شمېر د روساو (حکامو) هڅه ډېره زياته وي. اريستوکراسي درې ډوله ده: طبيعي، انتخابي يا موروثي.

د روسو په فکر طبيعي اريستوکراسي د ډېر ساده او ابتدايي خلکو دپاره ده. انتخابي اريستوکراسي د حکومت ډېر غوره شکل دى او موروثي اريستوکراسي د حکومت ډېر بد شکل دى. ځکه چې په انتخابي اريستوکراسي کې اشخاص د هغوى د پوهې استعداد او لوړو صفاتو له کبله د حکومت دپاره ټاکل کېږي او په موروثي اريستوکراسي کې اشخاص حکومت خپل ارثي حق ګڼي، که څه هم د حکومت کولو دپاره پوهه، لياقت او استعداد ونه لري.

د اريستوکراتيکې بڼې عمومي خصوصيت دا دى چې زياته فعاله وي او اجراءات يې زيات اغېزمن، غونډې پکې ژر دايرېدى شي، زر تصميم نيولى شي. په ملک کې دننه د چارو په مخکې بيولو کې د نظم او دسپلين په جاري ساتلو کې موفق وي او د هېواد نه بهر زيات او يا دوامه اعتبار لاس ته راوړاى شي. د روسو په فکر د حکومت دا بڼه ډېره اقتصادي ده، ځکه چې هغه کار چې شل زره کسه په غاړه اخلي، سل ښه انتخاب شوي اشخاص يې ډېر ښه او ډېر ژر سر ته رسوي.

مونارشي:

د حکومت هغه بڼه ده چې په هغې کې خلک (يعنې حاکمه هيئت) د حکومت اقتدار يوه شخص ته سپاري او بيا نور له دې شخص څخه قدرت او صلاحيت لاس ت