د هندوچین لومړۍ جګړه

د هندوچین لومړۍ جګړه (په عمومي توګه په فرانسه کې د اندوچینا جګړې په نامه پېژندل کېږي او په ویتنام کې د فرانسې-ضد مقاومتي جګړې په نامه پېژندل کېږي) د ۱۹۴۶ ز کال د ډسمبر میاشتې په ۱۹مه نېټه د فرانسې په هندوچین کې پیل شوه او د ۱۹۵۴ ز کال د جولای میاشتې تر ۲۰مې نیټې پورې یې دوام وکړ. په جنوبي برخه کې د فرانسوي ځواکونو او د دوی د ویتنامي مخالفینو تر منځ جګړه د ۱۹۴۵ ز کال په سپتمبر میاشت کې وه. دې جګړې کې ګڼ شمېر ځواکونه یو بل سره اخته شوو، چې له هغې ډلې د فرانسوي اتحادیې اړوند د فرانسې د لرې شرقي برخې ځواکونه، چې د فرانسې حکومت له خوا ورته لارښوونه کېده او دغه راز د ویتنام پخواني سترواک باسو دای په وسیله یې ملاتړ کېده، د ویتنام ملي ځواکونه د ویتنام د خلقي ځواکونو پر وړاندې ودرول. ویتنام او Việt Minh (د کمونست ګوند یوه برخه)، د Võ Nguyên Giáp او Hồ Chí Minh له خوا یې مشري کېده. ډېری جګړې د شمالي ویتنام په تونکین کې ترسره شوې، خو بیا هم دې جګړې ټول هېواد او دغه راز د فرانسوي هندوچین ملاتړ لرونکو سیمو یعنې لائوس او کامبوج ته هم پراختیا ومونده.

د ۱۹۴۵ ز کال په جولای میاشت کې د پوتسدام په کنفرانس کې د ګډو ځواکونو مشرانو پریکړه وکړه، چې هندوچین باید د ۱۶ درجو شمالي عرض البلد جنوبي برخې پورې او د بریټانیایي سمندریزو قواوو مشر یا ادمیرل مانت باتن په مشرۍ د سویل ختیځې اسیا په اداره کې شامل شي. د هغې کرښې په جنوبي برخه کې موجوده جاپاني ځواکونه ټول یې ده ته او همدا راز جنرال الیسیمو چیانګ کای شیک ته تسلیم شوو. د ۱۹۴۵ ز کال په سپټمبر میاشت کې چینيايي ځواکونه تونکین ښار ته ننوتل او د عملیاتو اړوند یوه کوچنۍ بریتانیایي ډله د سایګون په ښار (د کوچینچینا پلازمېنې) کې ځای پر ځای شوه. چینایانو د هاچي مېن په مشرۍ د ویتنام دولت په رسمیت وپېژانده، چې هغه وخت په هانوی (د تونکین پلازمینه) کې په واک کې و. بریتټانویانو په سایګون کې د دې کار له ترسره کولو نه ډډه وکړه او له همغه اوله په هغه ځای کې د امریکا د OSS استازو په وسیله د ویت مېن چارواکو د ظاهري ملاتړ پر ضد له فرانسویانو سره یوځای شوو. د سپټمبر میاشتې په دویمه د V-J په ورځ Hồ Chi Minh په هانوی کې د ویتنام د ډیموکراټیک جمهوریت (DRV) رامنځته کولو اعلان وکړ. د ویتنام ډیموکراټیک جمهوریت (DRV) په ټول ویتنام کې د شاوخوا ۲۰ ورځو لپاره، د یوازیني مدني دولت په توګه د سترواک باو دای له ګوښه کېدو وروسته، چې د جاپان تر واکمنۍ لاندې یې حکومت کاوه، حکومت وکړ. د ۱۹۴۵ ز کال د سپټمبر میاشتې په ۲۳مه نېټه په سایګون کې د بریټانوي قومندان په خبرتیا سره فرانسوي ځواکونو د ویتنام ډیموکراټیک جمهوریت DRV سیمه ییز حکومت رانسکور کړ او په کوچینچینا کې یې د فرانسې واک او اقتدار بیا راژوندی کړ. چې له دې سره د سایګون په شاوخوا کې چریکي جګړه پیل شوه؛ خو فرانسویانو په تدریجي ډول د هندوچین د جنوبي او شمالي برخو کنترول په خپل لاس کې ونیو. هوچي من په دې توګه د ویتنام د راتلونکي په هکله د مذاکرې کولو سره موافقه وکړه؛ خو هغه مذاکرات چې په فرانسه کې ترسره شوو، هیڅ ډول حل لاره یې پیدا نه کړه. د څه باندې یو کال پټې او چریکي جګړې نه وروسته د ۱۹۴۶ ز کال په ډسمبر میاشت کې د فرانسوي ځواکونو او ویت مېن ځواکونو تر منځ یوه هر اړخیزه جګړه پیل شوه، چې هوچي مېن او دولت یې پټ شوو. فرانسویانو هڅه وکړه، چې هندوچین په بیا تنظیمولو سره د اړوندو هېوادونو د فدراسیون په توګه ثابت کړي. په ۱۹۴۹ ز کال کې هغوی پخوانی سترواک باو دای د ویتنام د نوي تاسیس شوي ایالت د واکمن په توګه بېرته واک ته راوګرځو.

د جګړې په لومړيو څو کلونو کې د فرانسويانو پر وړاندې د ټیټې کچې کلیوالي قیام او پاڅون وشو. په ۱۹۴۹ ز کال کې د امریکا، چین او شوروي اتحاد په وسیله په عصري وسلو سمبال د دوو پوځونو تر منځ جګړه په دودیزې جګړې بدله شوه. د فرانسوي اتحادیې په ځواکونو کې د دوی د استعماري سترواکۍ استعماري سرتیري شامل وو، چې د مراکش، الجزایر، د تونس اعراب/ بربریان؛ لاوتیان، د کمبودیا او ویتنام توکمیز اقلیتونه؛ تور افریقایان، فرانسوي مسلکي سرتیري، اروپایي رضاکاران او د بهرنیو ځواکونو واحدونه شامل وو. په لویو ښارونو کې د ګومارل شویو پوځیانو نه ګټه اخیستنه د حکومت له خوا منع شو، ترڅو په هېواد کې دننه د دې جګړې د لا پراخېدو مخه ونیول شي. دا جګړه په فرانسې کې د کیڼ اړخو له خوا «ناپاکه جګړه یا la sale guerre» وبلل شوه.

د ځنګل په چاپېریال کې د زغره والو ټانکونو د محدوده کارولو، د هوايي پوښښ او د ځمکې بمبارولو لپاره د پیاوړي هوايي ځواک نشتوالی او د فرانسې اړوند نورو مستعمرو (په ځانګړې توګه د الجزایر، مراکش او ان له ویتنام نه) د بهرنیو ځواکونو د کار اخیستو په برخه کې د فرانسې هڅې نورې هم ستونزمنې شوې؛ خو Võ Nguyên Giáp، له یو شمېر ګټورو او مناسبو تخنیکونو نه کار اخیسته، لکه د مستقیمو اورونو توپخانه، د کاروانونو لپاره کمین نیول، د برید کولو او د الوتکو ضد ټوپکو له نويو تاکتیکونو نه کار اخیستل، ترڅو د ځمکنیو او هوایي اکمالاتو د رسولو مخه ونیسي او دغه راز په یوې منظمې تګلارې سره یې د پام وړ ځواکونه چمتو کړه، او د باور وړ جنګي موادو کارول پیل شوو، دا ترکیب د اډو د دفاع لپاره ناکامه ثابت شو او د Dien Bien Phu په جګړې کې فرانسه په قاطعانه ډول له ماتې سره مخ شوه.

د ۱۹۵۴ ز کال د جولای میاشتې په ۲۱مه نېټه د جنیوا په نړیوال کنفرانس کې د فرانسې نوي سوسیالیست حکومت او ویت مین داسې یو هوکړه لیک امضا کړ، چې په عملي توګه د شمالي ویتنام کنترول یې له ۱۷مې موازي نه پورته وینت مېن ته ورکړ او جنوبي برخه د Bảo Đại تر واکمنۍ لاندې پاتې شوه. دا تړون د ویتنام او متحده ایالاتو له خوا وغندل شو. یو کال وروسته، باودای Bảo Đại د خپل لومړي وزیر نګودیندیم  Ngô Đình   په وسیله ګوښه شو او د ویتنام جمهوریت «جنوبي ویتنام» یې رامنځته کړ. ډیر ژر د دیم د حکومت پر وړاندې یو پاڅون رامنځته شو، چې د شمال له خوا یې ملاتړ کیده. دا پاڅون او شخړې په تدریجي ډول د ویتنام په جګړې (۱۹۷۵ - ۱۹۵۵) بدلې شوې.

مخینه

ویتنام د ۱۸۵۸ او ۱۸۸۷ ز کلونو په لړ کې د فرانسې په هندوچین کې جذب شو. د ویتنام ملتپالنې تر دویمې نړیوالې جګړې پورې وده وکړه او د فرانسې د کنټرول په برخه کې د خڼد لامل شو. د ویتنام لومړنی مقاومت د Phan Bội Châu په نامه روڼ اندي باندې متمرکز و. چاو جاپان ولید، چې ډېر عصري شوی و، چې دا یو له هغو محدودو اسیایي هیوادونو له ډلې و، چې په بریالیتوب سره یې د اروپايي استعمار پر وړاندې مقاومت وکړ. چاو له شهزاده Cường Để سره په جاپان کې دوه سازمانونه رامنځته کړه، چې Duy Tân Hội یا (مدرنیستي ټولنه Modernistic Association) او د ویتنام کانګ هین هوی Vietnam Cong Hien Hoi و.

د فرانسې د فشار له امله جاپان Phan Bội Châu چین ته تبعید کړ. چاو چې د سن یات سین د شینیانو د انقلاب شاهد و، د هغو په لیدو سره یې دا الهام واخیست، چې په ګوانګژو کې د ویتنام کوانګ فکفوي غورځنګ پیل کړي. له ۱۹۱۴ نه تر ۱۹۱۷ ز کاله پورې هغه د یوان شیکای انقلاب ضد حکومت په وسیله زنداني شو. په ۱۹۲۵ ز کال کې په شانګهای کې د فرانسوي مامورینو په وسیله ونیول شو او ویتنام ته ولېږدول شو. چاو د خپل ډېر محبوبیت له امله له اعدام نه وژغورل شو او د خپل مرګ تر وخته یعنې ۱۹۴۰ ز کاله پورې په خپل کور کې نظربند پاتې شو.

د ۱۹۴۰ ز کال په سپټمبر میاشت کې د Phan Bội Chau له مړینې لږ وخت وروسته د جاپان سترواکۍ په فرانسوي هندوچین باندې خپل یرغل پیل کړ، چې د المان په وسیله د فرانسې د لوی ښار یا پلازمېنې د فتح کولو ښکارندویي یې کوله. جاپانیانو د فرانسې استعماري دولت په ساتلو سره د پردې تر شا له ویشي فرانسې سره په موازي توګه حکومت وکړ. تر کومه ځایه چې د ویتنامي ملتپالو پورې اړوند و ، دا د دوو لورو له خوا راوستل شوی لاسپوڅی دولت و. د Bảo Đại په نامه سترواک د فرانسویانو په څېر له جاپانیانو سره مرسته وکړه او دا ډاډ یې ترلاسه کړ، چې د هغه د ژوند طریقه به دوام ومومي.