ويکيپېډيا

د جنتیک انجنیري


د جنتیک انجنیري (په انګلیسي: Genetic Engineering)، چې د جنتیک سمون یا د جنتیک لاس‌وهنې په توګه هم پېژندل کېږي، د ټکنالوجي په کارولو او لاس‌وهنې سره د یوه ژوندي موجود د جېنونو سمون یا تنظیمول دي. دغه انجنیري د یو لړ ټکنالوجیکي تخنیکونو ټولګه ده چې، د پرمختللو یا نویو اورګانیزمونو د تولید په موخه د نوعو ترمنځ او د هغو د پولو په اوږدو کې د نویو جېنونو د لېږدولو په شمول، د حجرو په جنتیکي جوړښت کې د بدلون راوستلو په موخه کارول کېږي. نوې DNA د بیاترکیب شوې DNA مېتودونو په کارولو سره یا د DNA مصنوعي سنتیز کولو په واسطه، د ټاکلې جنتیکي مادې له جلا کولو یا کاپي کولو له‌لارې ترلاسه کېږي. په ټولیزه توګه، یو جوړښت رامنځ‌ته کېږي او کوربه ژوندي موجود ته د دغه DNA دننه کولو لپاره ورڅخه ګټه اخېستل کېږي.د لومړۍ بیاترکیب شوې DNA مالیکول په ۱۹۷۲ز کال کې د پاول بېرګ له‌خوا، د لمدا ویروس او د بیزو SV40 ویروس یوځای کولو له‌لارې رامنځ ته شو. د جېنونو پر دننه کولو سربېره، دغه بهیر د جېنونو لېرې کولو یا «پرزولو» په موخه هم کارېدلای شي. نوې DNA کېدای شي په تصادفي توګه دننه شي، یا د جېنوم یوې ځانګړې برخې لپاره په پام کې ونیول شي.[۱]

هغه اورګانیزم چې د جنتیک انجنیرۍ له‌لارې تولیدېږي، په جنتیکي ډول اصلاح شوي (GM) اورګانیزم په توګه انګېرل کېږي او ترلاسه شوی موجود «په جنتیکي توګه اصلاح شوی اورګانیزم یا GMO» دی. لومړنی GMO، په ۱۹۷۳ز کال کې د هربرت بایر او ستانلي کوهېن له‌خوا تولید شوی باکتریوم ؤ. په ۱۹۷۴ز کال کې، رودولف یانش یوه موږک ته د یوې بهرنۍ DNA دننه کولو پر مهال لومړنی GM ژوی رامنځ‌ته کړ. «جننتېک (Genentech)» لومړۍ کمپنۍ وه چې د جنتیک انجنیرۍ ته یې مخه کړه؛ دغه کمپنۍ په ۱۹۷۶ز کال کې تاسیس شوه او د انساني پروټینونو په تولید یې پیل وکړ. په جنتیکي توګه اصلاح شوي انساني انسولین په ۱۹۷۸ز کال کې تولید شو او د انسولین تولیدوونکې باکتریا سوداګري په ۱۹۸۲ز کال کې پیل شوه. په جنتیکي توګه د اصلاح شویو خوراکي توکو پلورل له ۱۹۹۴ز کال څخه د Flavr Savr رومي بانجانو په رااېستلو سره پیل شول. Flavr Savr داسې طرحه شوي وو چې په پلورنځیو کې تر ډېره دوام وکړي، خو اوسني GM محصولات، د حشرو او د بوټو وژونکو موادو پر وړاندې د مقاومت زیاتولو په موخه اصلاح شوي دي. GloFish لومړنی طرح شوی کورنی ژوی ؤ چې د ۲۰۰۳ز کال په ډسمبر کې، په متحده ایالاتو کې وپلورل شو. په ۲۰۱۶ز کال کې د Salmon (ګلماهي) سوداګري پیل شوه، چې دغه کب د ودې هورمون له پلوه اصلاح شوی ؤ.

د جنتیک انجنیري، د څېړنې، طب، صنعتي بیوټکنالوجي او کرنې په شمول، په بېلابېلو برخو کې کارَونې لري. په څېړنو کې، GMOګان، د کارکړنې له لاس ورکولو، د کارکړنې پرمختیا، څارنې، او د بیان ازمایښتونو له‌لارې د جېن کارکړنې او بیان د مطالعه لپاره کارول کېږي. د ځانګړو حالتونو لپاره د اړینو او دنده لرونکو جېنونو په پرزولو سره، کېدای شي د انساني ناروغیو د حیواني موډل اورګانیزمونه رامنځ‌ته شي. د هورمونونو، واکسینونو او نورو درملو د تولیدولو ترڅنګ، د جنتیک انجنیري د جېن درملنې له‌لارې د جنتیکي ناروغیو د معالجې وړتیا لري. د درملو د تولید لپاره کارېدونکي ورته تخنیکونه کېدای شي صنعتي کارَونې هم ولري؛ لکه: د جامو مینځلو موادو، پنیر او نورو محصولاتو لپاره د انزایمونو تولید.

په جنتیکي توګه د سوداګریزو اصلاح شویو محصولاتو له پیدایښت سره سم، په بېلابېلو هېوادونو کې کروندګرو ډېره اقتصادي او مالي ګټه وکړه، خو لا هم د دغې ټکنالوجۍ په تړاو د تودو او لانجمنو بحثونو سرچینه ده. دغه لانجې د اصلاح شویو توکو له لومړنۍ استفادې راهیسې شتون لري؛ لومړني ساحوي ازمايښتونه د ضد GM فعالانو له‌خوا له‌منځه لاړل. که څه هم د یوه علمي عمومي توافق له‌مخې، له GM محصولاتو څخه اوسني ترلاسه کېدونکي خوراکي مواد د معمولي خوراکي توکو په پرتله د انسان روغتیا لپاره لا لوی خطر نه‌لري، خو بیا هم منتقدین د GM خوراکي توکو خوندیتوب یوه ستره اندېښنه ګڼي. د جېن لېږدېدنه، پر غیرهدفي اورګانیزمونه باندې اغېزښندنه، د خوراکي توکو د تامینولو کنټرول او د فکري ملکیت حقونه هم د غټو مسایلو په توګه راولاړ شوي دي. د دغو اندېښنو له‌امله د څارنې یو چوکاټ رامنځ‌ته شو چې له ۱۹۷۵ز کال راهیسي پلي کېږي. په پایله کې «د بیولوجیکي خوندیتوب په تړاو د کارتاخنا پروتوکول» تر نامه لاندې یوه نړیواله معاهده په ۲۰۰۰ز کال کې تصویب شوه. بېلابېلو هېوادونو د GMOګانو په هکله ځان ته جلا د څارنې سیسټمونه جوړ کړل، چې تر ټولو زیات توپیرونه د متحده ایالاتو او اروپا د سیسټمونو ترمنځ تر سترګو کېږي.

ټولیزه کتنه

سمول

د جنتیک انجنیري داسې یو بهیر دی چې د DNA په لېرې کولو یا دننه کولو، یا په ځایي جنتیکي مادې کې د بدلون په راوستلو سره د یوه ژوندي موجود جنتیکي جوړښت بدلوي. په دودیز ډول د ژویو او بوټو د اصلاح کولو پر خلاف، چې په هغو کې څوګوني پیوندونه ترسره کېدل او وروسته بیا د ژوندي موجود لپاره د خوښې وړ فینوټایپ ټاکل کېده، په جنتیک انجنیري کې جېن له یوه ژوندي موجود څخه په مستقیمه توګه اخېستل کېږي او بل موجود ته ورکول کېږي. دغه بهیر خورا ګړندی دی، کېدای شي له هر ژوندي موجود څخه هر ډول جېن بل موجود ته ورکړل شي (ان له بېلابېلو ټولګو څخه) او د نورو نامطلوبو جېنونو له اضافه کېدلو څخه مخنیوی کوي.[۲]

د جنتیک انجنیري په مرسته کېدای شي د تخریب شوي جېن لېرې کولو او په ځای یې د فعال جېن په کېښودلو سره، په بالقوه توګه، د انسانانو د شدیدو جنتیکي اختلاطاتو درملنه وشي. دغه انجنیري په څېړنو کې ډېر اهمیت لري چې د ځانګړو جېنونو د کارکړنې مطالعه کولو زمینه برابروي. د تولید شویو درملو، واکسینونو او نور محصولاتو د تولید لپاره تنظیم شوي جېنونه له ژوندي موجوداتو څخه اخېستل شوي دي. ځیني داسې محصولاتو ته پراختیا ورکړل شوې چې د ګټورتیا، تغذیوي ارزښت او د چاپېریال شرایطو ته د انعطاف‌مننې کچې په لوړولو سره یې د خوراکي توکو خوندیتوب ته خورا مرسته کړې ده.[۳][۴][۵][۶]

DNA کېدای شي په مستقیمه توګه کوربه اورګانیزم یا حجرې ته وردننه کړل شي چې وروسته له کوربه اورګانیزم سره ترکیب یا هایبرېد شي. دغه، ارثي جنتیکي مادې د نویو ترکیبونو رامنځ‌ته کولو لپاره د بیاترکیب شوي نوکلوییک اسید تخنیکونو پورې اړه لري، چې وروسته له هغو، نوموړې ماده د یوه وکتور سیسټم له‌لارې په غیرمستقیمه توګه او یا د میکروانجکشن، مکروانجکشن یا میکروانکپسولېشن له‌لارې مستقیمه توګه ځای نیسي.[۷][۸]

په معمول ډول، په جنتیک انجنیري کې دودیز اصلاح کول، مصنوعي القاح، پولي‌پلوییدي القا، موتاجنیزس او د حجروي ترکیب تخنیکونه (چې په هغو کې له بیاترکیب شویو نوکلوییک اسیدونو یا په جنتیکي توګه اصلاح شوي اورګانیزم څخه کار نه‌اخېستل کېږي) نه‌شاملېږي. سره له‌دې، د جنتیک انجنیرۍ په ځینو پراخو تعریفونو کې انتخابي نسل‌اخېستنه هم شاملېږي. د تکثیر او اصلي حجرې څېړنه، که څه هم د جنتیک انجنیري په توګه په پام کې نه‌نیول کېږي، خو سره نږدې اړیکې لري او کېدای شي په هغو کې له جنتیک انجنیرۍ څخه کار واخېستل شي. مصنوعي بیولوجي یوه نوې پيدا شوې څانګه ده چې یوه اورګانیزم ته د مصنوعي سنتیز شوې مادې په دننه کولو سره د جنتیک انجنیرۍ ډګر لا پراخوي.[۹][۱۰][۱۱][۱۲]

هغو نباتاتو، ژویو یا میکرواورګانیزمونو ته چې د جنتیک انجنیرۍ له‌لارې یې بدلون موندلی، د «په جنتیکي توګه اصلاح شوي اورګانیزمونه» یا GMO ګړنه کارول کېږي. که چېرې جنتیکي ماده له بلې نوعې څخه کوربه اورګانیزم ته ورکړل شوې وي، ترلاسه شوي اورګانیزم ته «ترانس‌جېني»؛ که چېرې جنتیکي ماده له ورته نوعې یا هغې نوعې څخه وي چې له کوربه اورګانیزم سره په طبیعي توګه نسل‌اخېستنه ترسره کولای شي، ترلاسه شوي اورګانیزم ته «سیس‌جېني»؛ او که چېرې د جنتیک انجنیري، له یوه اورګانیزم څخه د یوې جنتیکي مادې لېرې کولو لپاره کارول شوې وي، ترلاسه شوي اورګانیزم ته «پرزېدلی اورګانیزم» ویل کېږي. په اروپا کې، د جنتیک انجنیري مترادفه بڼه «جنتیکي اصلاح» ده، په داسې حال کې چې په متحده ایالاتو او کاناډا کې «جنتیکي اصلاح» کېدای شي د نسل‌اخېستنې لا دودیزو مېتودونو لپاره وکارول شي.[۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸]

سرچينې 

سمول
  1. ↑ "Genetic Engineering". Genome.gov (in انګليسي). بياځلي په 2022-02-20.
  2. ↑ "How does GM differ from conventional plant breeding?". royalsociety.org (in بريتانوی انګلیسي). بياځلي په 2017-11-14.
  3. ↑ Erwin E, Gendin S, Kleiman L (2015-12-22). Ethical Issues in Scientific Research: An Anthology. Routledge. p. 338. ISBN 978-1-134-81774-0.
  4. ↑ Alexander DR (May 2003). "Uses and abuses of genetic engineering". Postgraduate Medical Journal. 79 (931): 249–51. doi:10.1136/pmj.79.931.249. PMC 1742694. PMID 12782769.
  5. ↑ Nielsen J (2013-07-01). "Production of biopharmaceutical proteins by yeast: advances through metabolic engineering". Bioengineered. 4 (4): 207–11. doi:10.4161/bioe.22856. PMC 3728191. PMID 23147168.
  6. ↑ Qaim M, Kouser S (2013-06-05). "Genetically modified crops and food security". PLOS ONE. 8 (6): e64879. Bibcode:2013PLoSO...864879Q. doi:10.1371/journal.pone.0064879. PMC 3674000. PMID 23755155.
  7. ↑ The European Parliament and the council of the European Union (12 March 2001). "Directive on the release of genetically modified organisms (GMOs) Directive 2001/18/EC ANNEX I A". Official Journal of the European Communities. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  8. ↑ Staff Economic Impacts of Genetically Modified Crops on the Agri-Food Sector; p. 42 Glossary – Term and Definitions Archived 14 May 2013 at the Wayback Machine. The European Commission Directorate-General for Agriculture, "Genetic engineering: The manipulation of an organism's genetic endowment by introducing or eliminating specific genes through modern molecular biology techniques. A broad definition of genetic engineering also includes selective breeding and other means of artificial selection.", Retrieved 5 November 2012
  9. ↑ Van Eenennaam A. "Is Livestock Cloning Another Form of Genetic Engineering?" (PDF). agbiotech. خوندي شوی له the original (PDF) on 11 May 2011.
  10. ↑ Suter DM, Dubois-Dauphin M, Krause KH (جولای 2006). "Genetic engineering of embryonic stem cells" (PDF). Swiss Medical Weekly. 136 (27–28): 413–5. PMID 16897894. خوندي شوی له the original (PDF) on 7 جولای 2011. بياځلي په 24 سپټمبر 2022. {{cite journal}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  11. ↑ Staff Economic Impacts of Genetically Modified Crops on the Agri-Food Sector; p. 42 Glossary – Term and Definitions Archived 14 May 2013 at the Wayback Machine. The European Commission Directorate-General for Agriculture, "Genetic engineering: The manipulation of an organism's genetic endowment by introducing or eliminating specific genes through modern molecular biology techniques. A broad definition of genetic engineering also includes selective breeding and other means of artificial selection.", Retrieved 5 November 2012
  12. ↑ Andrianantoandro E, Basu S, Karig DK, Weiss R (16 May 2006). "Synthetic biology: new engineering rules for an emerging discipline". Molecular Systems Biology. 2 (2006.0028): 2006.0028. doi:10.1038/msb4100073. PMC 1681505. PMID 16738572.
  13. ↑ "What is genetic modification (GM)?". CSIRO.
  14. ↑ Jacobsen E, Schouten HJ (2008). "Cisgenesis, a New Tool for Traditional Plant Breeding, Should be Exempted from the Regulation on Genetically Modified Organisms in a Step by Step Approach". Potato Research. 51: 75–88. doi:10.1007/s11540-008-9097-y. S2CID 38742532.
  15. ↑ Capecchi MR (October 2001). "Generating mice with targeted mutations". Nature Medicine. 7 (10): 1086–90. doi:10.1038/nm1001-1086. PMID 11590420. S2CID 14710881.
  16. ↑ Staff Biotechnology – Glossary of Agricultural Biotechnology Terms Archived 30 August 2014 at the Wayback Machine. United States Department of Agriculture, "Genetic modification: The production of heritable improvements in plants or animals for specific uses, via either genetic engineering or other more traditional methods. Some countries other than the United States use this term to refer specifically to genetic engineering.", Retrieved 5 November 2012
  17. ↑ Maryanski JH (19 October 1999). "Genetically Engineered Foods". Center for Food Safety and Applied Nutrition at the Food and Drug Administration.
  18. ↑ Staff (28 November 2005) Health Canada – The Regulation of Genetically Modified Food Archived 10 June 2017 at the Wayback Machine. Glossary definition of Genetically Modified: "An organism, such as a plant, animal or bacterium, is considered genetically modified if its genetic material has been altered through any method, including conventional breeding. A 'GMO' is a genetically modified organism.", Retrieved 5 November 2012
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_جنتیک_انجنیري&oldid=301385" نه اخيستل شوی