د تکزاس اوښتون

د تکزاس اوښتون (۱۸۳۵ اکتوبر ۲ - ۱۸۳۶ ز کال د اپرېل ۲۱) د متحده ايالتونو او Tejanos (د تکزاس هسپانوي وګړي) د مستعمرو اوسېدونکو له لورې د مکسيکو د مرکز پال حکومت پر وړاندې د وسله وال ټينګار په رامنځته کولو کې يو پاڅون يا سرکښي وه. په داسې حال کې چې پاڅون د مکسيکو د فدراليستي جګړې (Mexicon Federalist War) په نوم د يو څه پراخه جګړې برخه و، د مکسيکو حکومت باورمن و، چې متحده ايالتونو د تکزاس اله ګوله په ځان پورې د تړلتيا په موخه هڅولې وه. د مکسيکو کانګرس د ټورنل فرمان (Tornel Decree) تصويب کړ، چې له مخې به يې هر هغه باندينی وګړی داړه مار يا ادبي غل وګڼل شي، چې د مکسيکو د سرتېرو پر وړاندې جنګېږي او داسې معامله به ورسره وشي، چې اوسمهال له جمهوريت سره جګړه کې د هیڅ ملت اتباع نه دي او د هيڅ په رسميت پېژندل شوي توغ لاندې نه جنګېږي. يوازې د تکزاس ولايت له مکسيکو سره د اړيکې پرېکولو باندې بريالی شو، د تکزاس جمهوريت يې رامنځته کړ او په پای کې متحده ايالتونو په ځان پورې وتاړه.

یاد اوښتون د مکسيکو حکومت او تکزاس کې د امريکايي هستوګنو په زياتېدونکي ډول پراخه نفوس تر منځ له يوې پېړۍ سياسي او کلتوري نښتو څخه وروسته، د ۱۸۳۵ ز کال په اکتوبر کې پيل شو. د مکسيکو حکومت په زياتېدونکي ډول متمرکز شوی و او د اتباعو حقونه يې په زياتېدونکي ډول پرې شوي وو، په ځانګړي ډول له متحده ايالتونو څخه د کډوالۍ په اړه. مکسيکو په ۱۸۳۰ ز کال تکزاس کې په رسمي ډول غلامي له منځه یووړه. د انګليسی الاصل تکزاسيانو دا هيله هم د بېلتون يو ستر سبب و، چې په تکزاس کې د لېږدېدونکې غلامۍ بنسټ يا ټولنې ته ادامه ورکړي. د مستعمرو اوسېدونکي او Tejanos په دې اړه همغږي نه وو، چې ايا وروستۍ موخه خپلواکي وه او که د مکسيکو د ۱۸۲۴ ز کال اساسي قانون ته بېرته ورګرځېدنه. په داسې حال کې چې استازو په سلا (Consultation) يعنې د هغه وخت لنډمهالي حکومت کې د جګړې د انګېزو بحث وکړ، د تکزاس اوسېدونکو او د متحده ايالتونو د رضاکارانو يو سېلاب د ۱۸۳۵ ز کال د ډسمبر نيمايي کې د مکسيکو پوځونو کوچنيو لښکرکوټونو ته ماتې ورکړه. ياد لنډ مهالي حکومت (Consultation) د خپلواکۍ اعلانول ونه منل او يو لېږدېدونکی حکومت يې وټاکه، چې جګړه يې په تکزاس کې د سياسي کمزورۍ او د اغېزناکې حکومتولۍ کمښت سبب شوه. پر Matamoros باندې د بريد په موخه يو ناسم درک شوي وړانديز د تکزاس fledgling لښکر څخه خورا اړين رضاکاران او زېرمې .... د ۱۸۳۶ ز کال مارچ کې دويم سياسي کنوانسيون يا ناستې خپلواکي اعلان کړه او د تکزاس نوي جمهوريت لپاره يې مشرتابه وټاکله.

Santa Anna چې د مکسيکو د عزت د غچ اخيستلو لپاره ټاکل شوی و، په شخصي ډول د تکزاس د بيا نيولو ژمنه وکړه. د نوموړي د عملياتو لښکر د ۱۸۳۶ ز کال د فبروري مياشتې په نيمايي کې تکزاس ته ننوت او د تکزاس وګړي يې په بشپړ ډول ناچمتو وموندل. مکسيکويي جنرال Jose de Urrea د تکزاس ساحل  څخه پورته پر Goliad Campaign کې د سرتېرو د يوې ډلې مشري وکړه، چې د ځان پر وړاندې يې ټولو تکزاسي سرتېرو ته ماته ورکړه او تسليم شوي سرتيري يې ووژل. سانټا انا Santa Anna)) د San Antonio de Bexar يا Bexar په نوم سيمې ته د يوه پراخه ځواک مشري وکړي، چې سرتېرو يې په کې د تکزاس لښکرکوټ ته د Alamo په نوم جګړه کې ماته ورکړه او نږدې ټول دفاع کوونکي يې ووژل.

د Sam Houston تر امر لاندې د تکزاس نوی رامنځته شوی لښکر په ثابت ډول حرکت کې و، په داسې حال کې چې ډار شوي ملکي وګړي د Runaway Scrape په نوم يوه شخړه کې له لښکر سره وتښتېدل. د مارچ پر ۳۱ Houston خپل ځواکونه د Brazos سيند د Groce په سيمه کې ودرول او تکزاسيانو د راتلونکو دوو اونيو لپاره ټينګه پوځي روزنه تر لاسه کړه. پر ځان د ډاډمن کېدنې او د خپل دښمن د کم ارزښته کولو په موخه سانټا خپل سرتيرې نور هم ووېشل. د اپرېل پر ۲۱ د Houston لښکر پر Santa Anna او د San Jacinto جګړه کې پر خپل سرکښ ځواک باندې ناڅاپي بريد وکړ. مکسيکويي سرتيري په چټکۍ سره ګډوډ شول او غچ اخيستونکو تيکسيانو زيات هغه خلک ووژل، چې د غاړه ايښودلو هڅه يې وکړه. سانټا انا (Santa Anna) يرغمل ونيول شو. نوموړي د خپل ژوند په بدل کې د مکسيکو لښکر ته امر وکړ، چې د Rio Grande له سويل څخه شاتګ وکړي. مکسيکو د تکزاس جمهوريت په رسميت پېژندنه ونه منله او د دواړو هېوادونو تر منځ په پرله پسې ډول شخړو تر ۱۸۴۰ ز لسيزې پورې دوام وکړ. په ۱۸۴۵ ز کال کې د متحده ايالتونو د ۲۸ ايالت په توګه د تکزاس تړلتيا يا ضميمه په سيده ډول د مکسيکو او امريکا تر منځ د جګړې لامل شوه.

مخینه

د ۱۷ پېړۍ په وروستيو کې د تکزاس د مستعمره کولو په موخه د فرانسې له بې پايله هڅې څخه وروسته، هسپانيې په دې سيمه کې د مېشت کېدنې په موخه يو پلان جوړ کړ. هسپانوي تکزاس د Medina او Nueces سيندونو په اوږدو وکې پر خپلې سويلي څنډه کې له Coahuila ولايت سره او په ختيځ کې يې له Louisiana سره پوله درلوده. په ۱۸۰۳ ز کال کې د لوزيانا له نيونې (Lousiana Purchase) څخه وروسته متحده ايالتونو هم د Sabine سيند د لويديځ سيمې ادعا وکړه...  له ۱۸۱۲ څخه تر ۱۸۱۳ ز کال پورې د هسپانيې ضد جمهوري غوښتونکو او د متحده ايالتونو بې ځايه منځګړو د هسپانوي سترواکۍ پر وړاندې سرکښي وکړه، چې نن ورځ د مکسيکو د خپلواکۍ جګړې په نوم يادېږي. دوی په لومړيو کې جګړې وګټلې او له هسپانويانو څخه يې د تکزاس زيات ښارونه ونيول، چې د ۱۸۱۳ ز کال د اپرېل پر ۱۷ مه باندې د مکسيکو جمهوريت د برخې په توګه د تکزاس دولت د خپلواکۍ د اعلاميې لامل شول. د تکزاس نوي حکومت او لښکر د ۱۸۱۳ ز کال اګسټ کې په Medina جګړه کې خپل برخليک سره مخامخ شول. Medina د San Antonio د سوېل په ۲۰ ميل واټن کې پرته سيمه ده، چې د ۱۴۰۰ سرکښانو له ډلې په کې ۱۳۰۰ تنه په جګړه کې ووژل شول يا د شاهي پلويو ځواکونو له لورې له جګرې څخه سمدستي وروسته په دار وځړول شول. دا د تکزاس په تاريخ کې يوازينۍ مرګونې جګړه وه. په San Antonio کې ۳۰۰ جمهوري غوښتونکي حکومتي چارواکي ونيول شول او له جګړې څخه لږه موده وروسته د هسپانوي شاهي پلويانو له لورې په دار وځړول شول. د مکسيکو راتلونکي ولسمشر (Antonio Lopez de Santa Anna) په دې جګړه کې د يو شاهي پلوي په توګه وجنګېده او د بنديانو د نه نيولو په اړه يې د خپلو مشرانو امر پر ځای کړ. بله په زړه پورې يادونه د تکزاس جمهوريت دوه بنسټ ايښودونکي پلرونه او په ۱۸۳۶ کې د تکزاس د خپلواکۍ اعلاميې د لاسليک کوونکو Jose Antonio Navarro او Jose Francisco Ruiz ده، چې په (Gutierrez-Magee Expedition) کې يې ونډه واخيسته. که څه هم متحده ايالتونو په ۱۸۱۹ کې له هسپانيې سره «د لويو وچو تر منځ تړون: Transcontinental Treaty» د برخې په توګه ياده ادعا په رسمي ډول رد کړه، زيات امريکا لا هم باورمن وو چې تکزاس بايد د دوی په ملت پورې اړه ولري او په راتلونکو لسيزو کې متحده ايالتونو د سيمې [تکزاس] د رانيولو په موخه بېلابېل وړانديزونه وکړل.

د مکسيکو د خپلواکۍ جګړې څخه وروسته تکزاس د مکسيکو برخه شو. د ۱۸۲۴ ز کال اساسي قانون له مخې چې هېواد يې د فدرالي جمهوريت په توګه معرفي کړ، د تکزاس او کواهيلا (Coahuila) ولايتونه د Coauila y Tejas ايالت جوړېدلو په موخه يو ځای شول. تکزاس ته د دولت مقننه ځواک کې يوازې يوه چوکۍ ورکړل شول، چې په سلګونو ميله لرې Saltillo کې يې ناسته وکړه. د خپلې سياسي خپلواکۍ له لاسه ورکوونې له امله د Tejanos په نوم د تکزاس مکسيکويي زيږېدلي اوسېدونکو له مياشتو ناخوښۍ څخه وروسته، د دولت چارواکو هوکړه وکړه چې تکزاس په San Antionio de Bexar کې د رښتينې پلازمېنې په لرلو سره د نوي ايالت يوه څانګه کړي.

تکزاس له ۳۵۰۰ څخه د لږ زيات اوسېدونکو او نږدې ۲۰۰ سرتېرو په لرلو سره، خورا لږ نفوسه و، چې له امله يې د اصلي قبيلو او امريکايي بې ځايه منځګړو له لورې د بريدونو پر وړاندې خورا زيانمنونکی و. په دې هيله چې د مېشتو وګړو نفوذ به د هند بريدونه اداره کړي، د مکسيکو وروسته پاتې حکومت يادې سيمې لپاره د کډوالۍ تګلارې ليبرالي (خپلواکې) کړې. د دې لپاره چې په پای کې په قانوني ډول تکزاس کې واوسېږي، د متحده ايالتونو څخه د [راغليو] انګرېزانو شمېر ژر له Tejanos څخه خورا زياته شوه. زياتره کډوال د متحده ايالتونو له سويل څخه راغلل. زيات يې د غلامانو څښتنان وو او زياترو يې له ځان سره د نورو توکمونو پر وړاندې د پام وړ تعصب راوړ، چې کړه وړه [قوانين] زياتره پر Tejaonos باندې پلي شول. د مکسيکو رسمي مذهب د رومن کاتوليک پلوي وه، مګر بيا هم زياتره کډوال پروتستانت وو، چې پر کاتوليکانو يې باور نه درلود.