د توطیې تیوري

د توطیې تیوري د یوې پېښې یا حالت په اړه هغه توضیح ده چې د شومو او ځواکمنو ډلو توطیو ته اشاره کوي، په تېره بیا هغه چې زیاتره سیاسې انګیزې ولري او په اړه یې نور توضیحات زیاتره احتمالات وي. دغه اصطلاح یو منفي مفهوم لري، په دې معنا چې د توطیې غوښتنه د تعصب یا ناکافي شواهدو له مخې ده. د توطیې تیوري په خپله د توطیې په څېر نه ده؛ د دې پر ځای، هغه هغې فرضیه شوې توطیې ته اشاره کوي چې مشخصې ځانګړتیاوې لري، لکه د هغو کسانو (لکه د ساینس پوهانو او تاریخ لیکونکو) په منځ کې د اصلي جریان له اجماع سره مخالفت، کوم چې د هغو د دقت ارزولو لپاره په شرایطو برابر دي.

د توطیې تیوري له جعل سره مقاومت کوي او له دایروي استدلال سره پیاوړتیا مومي. د توطیې په وړاندې هم شواهد او هم د شواهدو نشتوالی، د هغه لپاره د هغه د واقعیت د مدرک په توګه تفسیر کېږي، چې له مخې یې توطیه د دې پر ځای چې ثابت یا نا ثابت شي، پر یوه عقیده باندې اوړي. ځینې څېړونکي دا وړاندیز کوي چې توطیه کوونکي نظریات یا هغه عقاید چې د توطیې پر تیوري ولاړ دي، ښایې د روان پیژندنې له اړخه مضر یا ځورمنونکي وي او دا له تحلیلي ټیټ تفکر، ټیټ هوش، روان پیژندنې، له بدګوماني او ماکیاولینیزم سره تړلي دي. روان پیژندونکي معمولاً د توطیې پر تیوري او د داسې توطیې موندلو باندې اعتقاد لري چې په هغو کې هېڅ د رواني ځورمننې شرایط نه وي، لکه بدګوماني، سکیزوتایپي، نارسیزم او ناخوندي تړاو یا هم یو ډول پېژند پلوي، کوم چې ورته د «خیالي بېلګې ادراک» وايي. که څه هم، اوسنۍ علمي ټولنه، پر دې عقیده لري چې زیاتره نظریه ورکوونکي د ځورمننې توطیه نه لري، دا په دې خاطر چې د هغوی عقاید پر پېژندنیزو تمایلاتو باندې ولاړ دي، چې له عصبي اړخه د انسان په ډولونو کې نغښتې دي او ښایي چې ژورې تکاملي ریښې ولري، له هغې ډلې د اضطراب او د عاملیت د تشخیص پر لوري طبیعي تمایلات.

له تاریخي اړخه، د توطیي تیوري له تعصب، تبلیغاتو، جادوګرانو، جګړو او نسل وژنې سره نږدې تړاو لري. پر دغو مواردو باندې د ترهګریزو بریدونو د عاملانو له خوا ډېر کلک باو کېږي او د ټیموټي وي او انډرسن برویک او همداشان د نازي المان او پخواني شوروي او ترکیې هېوادونو له خوا د توجیې په توګه کارول کېږي. د سویلې افریقا د دولت له خوا له ایډز څخه منکریدل، د توطیې د تیورې له مخې د ایډز له لاسه د ۳۳۰۰۰۰ وګړو د مرګ لامل وګرځېد. کیوانان (QAnon) او په ۲۰۲۰ ز کال کې د امریکا د متحده ایالاتو د ولسمشرۍ د ټاکنو د پایلې انکار، د دې لامل وګرځېد، تر څو په ۲۰۲۱ ز کال کې د متحده ایالاتو پر کنګره باندې خلک برید وکړي، په داسې حال کې چې له جینیتکي اړخه پر اصلاح شوو خوړو د توطیې د تیوري په اړه باور لرل د دې لامل شو چې د زامبیا حکومت د لوږې په مهال د خوراکي توکو مرسته رد کړي، په داسې حال کې چې هغه مهال د زامبیا په هېواد کې دری میلیونه وګړي له لوږې سره مخامخ وو. د توطیې تیوري د عمومي روغتیا په برخه کې یو له سترو خنډونو څخه ګڼل کېږي، چې له واکسین او د اوبو له فلورایډ کولو سره مخالفت د دې لامل ګرځي چې د واکسین په مټ مخنیوی کېدونکې ناروغۍ عامې شي. د توطیې د تیوري نورې اغیزې دا دي چې پر علمي شواهدو باندې باور راکمیږي، د افراطي ډلو سخت دریځي او د هغوی د ایډیالوژۍ د پیاوړتیا لامل ګرځي او پر اقتصاد باندې منفې اغېزې ښندي.

کله چې د توطیې تیوري په حاشیه یې مخاطبینو پورې محدود شي، نو بیا په ډله ییزو رسنیو، انټرنېټ او ټولنیزو رسنیو کې دود کېږي، چې د شلمې پېړۍ په وروستیو او د یووېشتمې پېړۍ په لومړیو کې د یوې کلتوري ښکارندې په توګه رامنځته شو. دا په ټوله نړۍ کې ډېر پراخ دي او زیاتره دا باور لري او ان ځینې یې د وګړو د اکثریت له خوا ساتل کېږي. د توطیې د باورونو د کمولو لپاره لارې چارې دا دي چې، یوه ټولنه باید پرانیستي وساتل شي او د ټولو خلکو د تحلیلي تفکر مهارتونه ښه والی ومومي.  .

ریښه پېژندنه (ایتمولوژي) او کارونه یې

د اکسفورډ انګریزې ډیکشنري د توطیې تیوري داسې راپېژني: «هغه تیوري چې یوه پېښه یا پدیده د ښکېلو غاړو تر منځ د توطیې له مخې رامنځته کېږي؛ په ځانګړې ډول، دا باور چې یو پټ خو اغېزناک سازمان د هغه مسؤل وي (په معمول ډول د سیاسي انګیزې له نظره او د ځپونکي نیت له نظره)». دلته یې د ۱۹۰۹ زکال یوه مقاله،  د امریکا تاریخي بیاکتنې څخه را اخیستې چې هلته دا کلیمه په کې کارېدلې، که څه هم دا اصطلاح د ۱۸۷۰ز کال د اپریل په میاشت کې په یوه مقاله کې چاپ شوې ده. د «توطیې» کلیمه له لاتین (con) چې د «ګډ» او spirare (چې د «ساه اخیستنې») معنا ورکوي را اخیستل شوې ده.

رابرټ بلاسکیویچ وايي چې د دغې اصطلاح بېلګې د نولسمې پېړۍ په لومړیو کې کارېدلې او زیاتوي چې:  د دې اصطلاح کارول تل یو ډول له سپکاوي څخه ډک و. د هغې څېړنې له مخې چې د انډرو مک کنزي-مک هارګ له خوا تر سره شوه، هلته ښیي چې د دې پرخلاف په نولسمه پېړۍ کې د توطیې تیوري په ساده توګه «له یوې توطیې څخه د منلو وړ وړاندیز وړاندې کوي» او«په دغه پړاو کې هېڅ منفي یا مثبت معنا نه لري»، که څه هم ځینې وختونه په دغه نوم فرضیې تر ګوتنیونې لاندې راغلې دي. «د توطیې تیوري» اصطلاح، په خپله د توطیې د نظریې یوه موضوع ده چې ادعا کوي، دا اصطلاح د( CIA) له خوا مشهوره شوه، تر څو پر توطیه باورلرونکي خلک بې باوره کړي، په تېره بیا د وارین کمیسیون منتقدین چې پر هغو باندې په ملنډې وهلو سره دود شوه. د سیاسي علومو عالم لنس ډی هاوین-سمیټ په ۲۰۱۳ زکال کې په خپل لیکل شوي کتاب(( په امریکا کې د توطیې تیوري)) کې وړاندیز کوي چې دغه اصطلاح له ۱۹۶۴ز کال را وروسته، د خلکو ورځنۍ ژبې ته را دننه شوه، ځکه چې په دې کال کې د وارین کمیسیون د ولسمشر جان ایف کنیډي د وژنې په اړه خپلې موندنې خپرې کړې او د نیویارک ټایمز ورځپاڼې په هغه کال کې په خپلو پنځو مقالو کې دا اصطلاح وکاروله. که څه هم د ډي هاوین-سمیټ دا وړاندیز د ټوبینګن پوهنتون د امریکا د ادبي او کلتوري تاریخ د ښوونکي مایکل بټر له خوا تر ګوتنیوونې لاندې راغلی او هغه هم په دې خاطر چې ډي هاوین-سمټ چې د CIA کوم سند (د وارن د رپوتټ د ګوتنیوونې په اړه) ته اشاره کړې ده، چې په ۱۹۷۶ کې د معلوماتو د ازادۍ د قانون له تصویب وروسته خپور شو، هلته په مفرد بڼه «د توطیې تیوري» یا په جمع بڼه «د توطیې تیوري ګانې» نه دي راغلې او په یوه جمله کې یې داسې راغلي دي: «د توطیې تیوري ګانو په کراتو زموږ پر سازمان باندې شک کړی دی، د بېلګې په توګه: دا چې دوی په غلطه سره دا ادعا کوي چې لي هاروي اوسوالډ زموږ لپاره کار کوي».

له توطیې سره توپیر

د توطیې تیوري یوازې توطیه نه ده، چې د دوو یا زیاتو خلکو په ښکېلولو سره کوم پټ پلان ته اشاره ولري. د دې پرخلاف، «د توطیې تیوري» هغو فرضیه شوو تیوري ګانو ته اشاره لري، کوم چې مشخصې ځانګړتیاووې لري.

ریښتينې توطیې هغه که ډېرې اسانه هم وي، خو په سختۍ سره پټیږي او په معمول ډول ناڅاپي ستونزې تجربه کوي. په مقابل کې، د توطیې تیوري دا ښیې چې دسیسې په غیرواقعي بڼه سره بریالۍ دي او د توطیه کوونکو ډلې، لکه بوروکراسيان، کولای شي په پوره صلاحیت او راز ساتنې سره عمل وکړي. د پېښو یا شرایطو علتونه ډېر ساده شوي دي او هغه دا چې پېچلې یا متقابل عوامل او همداشان د چانس رول او ناغوښتل شوې پایلې باید ترې ایسته کړل شي.