د بېلاروس تاریخ
په دې مقاله کې د بېلاروس تاریخ تشرېح کېږي. د بېلاروس توکمونه یو وخت لږ تر لږه د نورو ختیځو سلاویانو په څېر موندل کېدل.
بېلاروس د ځینو روتینايي سلطنتونو (پولتسک، توروف، نووګردوک او نور)، د لېتوانیا لوی دوچي، د پولېنډ-لېتوانیا ګډ دولت (د لېتونیا او پولېڼد جمهوریت) ځایناستی دی.
د بېلاروس هېواد د خپلواک فیوډال د ادغام له لومړنۍ دورې وروسته د لېتوانیا له سلطنت سره یوځای شوی و. د لېتوانیا لوی دوچي، د پولېنډ-لېتوانیا ګډ دولت، د روسیې سترواکي او بالاخره د شوروي جمهوریتونه له اتحاد سره یوځای و. د خپلواکۍ د یوې لنډې هڅې یوه برخه، چې د بېلاروس د خلکو د جمهوریت په نوم پېژندل کېږي، د لومړۍ نړیوالې جګړې له رامنځته شوې سیاسي خلا وروسته بېلاروس یوازې په ۱۹۹۱ز کال کې له شوروي اتحاد نه د خپلواکۍ له اعلانولو وروسته یو خپلواک هېواد شو.
لرغونی تاریخ
سمولد بېلاروس تاریخ په ډېر دقیق ډول د بېلاروس توکم د ۶مې او ۸مې پېړۍ ترمنځ د ختیځې اروپا له لارې د سلاویک وګړو له کډوالۍ او پراختیا سره پیلېږي. ختیځ سلاویان په اوسني بېلاروس، روسیې او د اوکراین په خاوره کې مېشت شوي دي، سیمه ییز بالتیک (یوتوینګیان، دنیپر بالتس) فنز ( په روسیه کې) او سټیپ کوچیان (په اوکراین کې) سره یوځای شوي دي، چې له وړاندې یې هلته ژوند کاوه. د دوی لومړني توکمیز ادغام د دریوو ختیځو سلاویکو هېوادونو له تدریجي توپیر سره مرسته وکړه. دغو ختیځو سلاویانو، کافرانو، حېوان پرستو، بزګرانو یو اقتصاد درلود، چې د کرنیزو توکو سوداګري، ښکار، د پخولو لوښي، شات، موم او امبر پکې شامل وو.
د بېلاروس عصري توکمونه ښايي د دریوو سلاویکو قومونو (کریویان، ډریوویان او رادزیمیان) او همداراز د څو بالتیکو قومونو پر بنسټ جوړ شوي وي.
د ۹مې او ۱۰مې میلادي پېړۍ پر مهال سکانډینیوین ویکنګز له سکانډینویا نه د بازنتین د سترواکۍ پرمهال سوداګریز پوسټونه رامنځته کړل. د جهیلونو او سیندونو شبکه چې د ختیځ سلاوو له سیمې تېرېږي، د دواړو تمدنونو ترمنځ یې ګټوره سوداګریزه لاره جوړه کړې ده. د سوداګرۍ په لړ کې دوی په تدریجي ډول د ختیځو غلامانو پر قبیلو حاکمیت ترلاسه کړ، چې لږ تر لږه په سوداګرۍ کې د پرمختګ لپاره اړین و. [۱]
لومړی بېلاروسي دولت
سمولد ۹مې او ۱۲مي پېړیو ترمنځ د پولوټسک قلمرو (شمالي بېلاروس) په بېلاروسي قلمرو کې د برلاسي مرکزي ځواک په توګه راڅرګند شو، چې دا وخت د تاراو سلطنت په سویل کې لږ ځواک درلود.
د پولوټسک سلطنت په مکرر ډول د روسیې د نورو مرکزونو په اړه پر خپل حاکمیت ټينګار وکړ او د سیاسي پلازمېنې په توګه رامنځته شو، چې د یوه بشپیک په توګه د ایپسکوپال لیدلوری او په لوېدیځ کې د بالت په منځ کې د واسلي سیمو کنټرولوونکی و.
د لېتوانیا لوی دوچې
سمولپه ۱۳مه پېړۍ کې د کېوان روس نازک یووالی له اسیا نه د کوچیانو د یرغل له امله له منځه لاړ، چې له کیف (۱۲۴۰ز) نه د منګولا له ګوښه کولو سره پای ته ورسېد، په سیمه کې یې جیوپوليټیکه خلا پرېښوده. ختیځ سلاویان په یو شمېر خپلواکو او سیالو سلطنتونو وېشل شوي دي. د نظامي بریاوو او شاهي ودونو له امله د لوېدیځ روتینیا (بېلاروسي) سلطنتونه، چې د لېتوانیا د پراخېدونکي لوی دوچي له خوا ترلاسه شوي، د مینډاګاس (۱۲۴۰ز-۱۲۶۳ز) له واکمنۍ سره پیل شوي دي. په څو تاریخونو کې یادونه شوې ده، چې د میډاګاس د تاج ایښودنې ځای په نوهرودک کې و. له ۱۳مې پېړۍ نه تر ۱۵مې پېړۍ پورې سلطنتونه د لېتوانیا له لوی دوچي سره یوځای شول. [۲]
د پولېنډ-لېتوانیا ګډ دولت
سمولپه ۱۵۶۹ز کال کې د پولېنډ-لېتوانیا دولت د لوبلین اتحادیې له خوا په ګډه په اروپايي سیاست کې د نفوذ لرونکي لوبغاړي او په اروپا کې د لوی ملي دولت په توګه رامنځته شو. کله چې اوکراین او پولاډسکي د پولېنډ تاج پیرو شوي وو؛ نو د بېلاروس اوسنۍ سیمه تر هماغه مهاله د لېتوانیا د لوی دوچې برخه ګنل کېده. نوی سیاست د ګڼ نفوس لرونکي پولېنډ تر لاس لاندې و، چې د لېتوانیا د ګرانډ دوچي د ۴۶ استازو په پرتله یې په سیجم کې ۱۳۴ استازي لرل. [۳][۴][۵][۶]
د روسیې سترواکي
سمولد روسیې تر ادارې لاندې د بېلاروس خاوره د مینسک، ویتیبسک، موګیلیوف او هرودنو په ګوبرنیا وېشل شوې وه. بېلاروسیان د ناپلیون د نیواک پر وړاندې په چریکي خوځښت کې فعال وو. د ناپلیون له ماتې سره بېلاروس بیا د روسیې د سترواکۍ برخه شوه او هغه ګوبرنیا د شمال لوېدیځ کرای برخه وګرځوله. په ۱۸۳۰ او ۱۸۶۳ز کلونو کې د روسانو ضد پاڅونونه د حکومتي ځواکونو له خوا وځپل شول.[۷][۸]
د لومړي نېکولاس او درېیم الکساندر په وخت کې ملي کولتورونه د پواونیزېشن او روسیفیکېشن د تګلارو له امله ځپل شوي وو، چې په هغه کې د ارتودوکسي بېرته ستنېدنه هم شامله ده؛ نولسمه پېړۍ د بېلاروس د عصري ملت د ودې او پر ځان د باور څرګندويي کوي. د جان زیکزوټ، لاډیسلا سایروکوملا او کونسټانټي کالینوسکي په ګډون یو شمېر لیکوالو په بېلاروسي ژبه لیکنې پیل کړې. [۹]
د ۱۹مې پېړۍ په دویمه نیمايي کې د بېلاروس اقتصاد د ټولې اروپا په څېر ختیځې اروپا ته د صنعتي انقلاب د خپرېدو له امله، په ځانګړې توګه په ۱۸۸۶ز کال کې د غلامانو له خلاصون وروسته د پام وړ وده تجربه کوله. بزګران د روسیې د ۱۹۱۷ز کال له انقلاب نه مخکې په نیمه پېړۍ کې له 1.5میلیونه وګړو سره د ښه والي په لټه کې وو. [۱۰]
د بېلاروس جمهوریت
سمولد ۱۹۹۰ز کال د جولای په ۲۷مه بېلاروس خپل ملي حاکمیت اعلان کړ، چې له شوروي اتحاد نه د خپلواکۍ پر لور یو مهم ګام و. په هغه وخت کې سټانیسلا شوشکویچ د بېلاروس د شوروي مشر شو، چې په بېلاروس کې د رهبرۍ لوړ مقام و.
د ۱۹۹۱ز کال د اګست په ۲۵مه په مسکو کې د اګست د کودتا له ناکامۍ وروسته بېلاروس له شوروي اتحاد نه بشپړه خپلواکي اعلان کړه، د دولتي حاکمیت د اعلان په ورکولو سره د اساسي قانون دریځ رامنځته شو، چې له دې وړاندې یې نه درلود. د ۱۹۹۱ز کال د ډسمبر په ۸مه شوشکویچ د روسیې له بوریس یلسین او د اوکراین له لیونید کراوچوک سره په بیلاویزسکایا پوشچا کې وکتل او په رسمي توګه یې د شوروي اتحاد د ړنګېدو اعلان وکړ. [۱۱]
د الکساندر لوکاشینکو دوره
سمولپه ۱۹۹۴ز کال کې لومړۍ ولسمشریزې ټاکنې ترسره شوې او الکساندر لوکاشینکو د بېلاروس ولسمشر وټاکل شو. د ۱۹۹۶ز کال ټولپوښتنه د اساسي قانون د تعدیل لامل شوه، چې مهم واکونه یې له پارلمانه واخیستل. په ۱۹۹۹ز کال کې د اپوزیسیون مشران یوري زچارانکا او ویکتور هینچار ورک شول او ښايي وژل شوي وي. لوکاشینکو د ۲۰۰۱ز کال په ټاکنو کې یو ځل بیا د ولسمشر په توګه وټاکل شو، چې د لوېدیځو څارونکو له خوا نا ډیموکراټيک ګڼل کېږي. په ورته مهال کې لوېدیځ د استبدادي ولسمشر په توګه پر هغه نیوکې پیل کړې. په ۲۰۰۶ز کال کې لوکاشینکو یو ځل بیا د ولسمشرۍ په ټاکنو کې ولسمشر وټاکل شو، چې د اروپايي اتحادیې د ډېرو هېوادونو له خوا پرې د نیمګړتیاوو په توګه نیوکه شوې ده. [۱۲]
سرچينې
سمول- ↑ John Channon & Robert Hudson, Penguin Historical Atlas of Russia (Penguin, 1995), p.16.
- ↑ Björn Wiemer. "Dialect and language contacts on the territory of the Grand Duchy of Lithuania from the 15th century until 1939". Aspects of Multilingualism in European Language History. Edited by Kurt Braunmüller and Gisell Ferraresi. John Benjamins Publishing. 2003. pp. 110–111.
- ↑ (په روسي) Внутриполитические результаты Люблинской унии Archived 2007-11-18 at the Wayback Machine. (Vnutripolitičeskie rezul'tati Lyublinskoy unii), Belarus.by portal
- ↑ (په پولينډي) Jerzy Czajewski, Zbiegostwo ludności Rosji w granice Rzeczypospolitej (Russian population exodus into the Rzeczpospolita), Promemoria journal, October 2004 nr. (5/15), ISSN 1509-9091, Table of Contents online Archived 12 March 2006 at the Wayback Machine.
- ↑ (په روسي) Белорусская Советская Социалистическая Республика (Belorusskaya Sovyetskaya Socialističeskaya Respublika), article in "Большая Советская Энциклопедия" (Great Soviet Encyclopedia). Last accessed in December 2005
- ↑ (په روسي) Церковная уния 1596 г. Archived 2007-05-03 at the Wayback Machine. (Tserkovnaya uniya 1596 g.) in "belarus.by portal"
- ↑ Żytko, Anatol (1999) Russian policy towards the Belarussian gentry in 1861–1914, Minsk, p. 551.
- ↑ S., John. "History of Belarus was formed probably on the basis of the three Slavic tribes". John Learn (in American English). بياځلي په 2018-02-08.
- ↑ (په روسي) Воссоединение униатов и исторические судьбы Белорусского народа (Vossoyedineniye uniatov i istoričeskiye sud'bi Belorusskogo naroda), Pravoslavie portal
- ↑ (په روسي) История строительства дорог 1850–1900 гг. Archived 4 January 2009 at the Wayback Machine., Byelorussian Railways
- ↑ Belarus And The Independence Day That Wasn't - by Tom Balmforth, Radio Free Europe, 25 August 2011
- ↑ "'Hundreds of protesters arrested' in Belarus". BBC. 20 December 2010.